Mustafa Kemal Ataturk
Mustafa Kemal Ataturk (tur. Mustafa Kemal Atatürk; Solun, 19. maj[1] 1881 — Istanbul, 10. novembar 1938), osnivač moderne Turske[2] i služio je kao njen prvi predsednik od 1923. do njegove smrti 1938. Ideološki sekularista i nacionalista, njegove politike i teorije su postale poznate kao kemalizam. Sprovodio je politiku pozapadnjivanja, potiskujući religiju, uvodeći zapadnu modu, emancipujući žene, namećući prezimena, reformišući pravni sistem i zamenjujući arapsko pismo latiničnim. Jedan je od najznačajnijih državnika dvadesetog veka.
| Mustafa Kemal Ataturk | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||
| Lični podaci | |||||||||||||
| Datum rođenja | 19. maj 1881. | ||||||||||||
| Mesto rođenja | Solun, Osmansko carstvo | ||||||||||||
| Datum smrti | 10. novembar 1938. (57 god.) | ||||||||||||
| Mesto smrti | Istanbul, Turska | ||||||||||||
| Univerzitet | Vojna srednja škola Monastir (Bitolj), Turska vojna akademija, Osmanski vojni koledž | ||||||||||||
| Politička karijera | |||||||||||||
| Politička stranka | Republikanska narodna partija | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Potpis |  | ||||||||||||
Rođen je u Solunu, u Grčkoj koja je bila pod kontrolom Turaka, i sa očeve strane posvećen vojnoj službi, bio je jedan od najboljih diplomaca u vojnoj akademiji. Kao mladi oficir kritikovao je vladu Osmanskog carstva i ušao je u Turski nacionalni komitet jedinstva i napretka. Ipak, tokom Prvog svetskog rata ratovao je za vladu, pobedivši Saveznike na Galipolju.[3] Kad je konačna saveznička pobeda dovela britanske, francuske i italijanske trupe u Anatoliju, bio je zadužen da tamo povrati red, te je iskoristio je priliku da podstakne narod protiv savezničkih napadača. Nakon poraza i naknadnog raspuštanja carstva, on je predvodio Turski nacionalni pokret, koji se odupirao podeli turske teritorije među pobedničkim snagama saveznika. Grčka i Jermenija koje su turskim porazom dobile nove teritorije, suprotstavile su se turskim nacionalistima, ali on je uspostavio privremenu vladu u današnjoj prestonici Turske Ankari, i savladao sav otpor u ratu koji se kasnije nazvan Turski rat za nezavisnost. On je zatim ukinuo oronulo Osmansko carstvo i proglasio je 1923. uspostavljenje Turske Republike na njegovom mestu.[2]
Kao predsednik novoformirane Turske Republike, Ataturk je inicirao rigorozni program političkih, ekonomskih i kulturnih reformi sa ultimatnim ciljem izgradnje moderne, progresivne, i svetovne nacionalne države. On je učinio osnovno obrazovanje slobodnim i mandatornim, i otvorio hiljade novih škola širom zemlje. On je isto tako uveo latinično zasnovan turski alfabet, zamenjujući stari Otomanski turski alfabet. Turske žene su dobile ravnopravna građanska i politička prava tokom Ataturkovog predsedništva, ranije od mnogih zapadnih zemalja.[4] Specifično, ženama je dato pravo da glasaju na lokalnim izborima Zakonom br. 1580 dana 3. aprila 1930, a nekoliko godina kasnije, 1934, puno univerzalno pravo glasa.[5]
Njegova vlada je sprovodila politiku turkifikacije pokušavajući da stvori homogenu i jedinstvenu naciju.[6][7][8] Pod Ataturkom, vršen je pritisak na neturske manjine da govore turski u javnosti,[9] neturski toponimi i prezimena pripadnika manjina su menjani u turske oblike.[10][11]
Turski parlament mu je dodelio prezime Ataturk („otac Turaka“) 1934, kao znak priznanja za ulogu koju je igrao u izgradnji moderne turske Republike.[2][12] Tokom 1937, pojavili su se prvi znaci pogoršavanja Ataturkovog zdravlja. Početkom 1938, dok je bio na putu za Jalovu, ozbiljno se razboleo i otišao je u Istanbul radi lečenja. Dijagnozirana mu je ciroza jetre. Umro je 10. novembra 1938. u palati Dolmabahče, u Istanbulu, gde je i proveo poslednje dane života.[13] U njegovu čast, svi satovi u palati su zaustavljeni i pokazuju 9:05 časova ujutru, vreme kada je on preminuo.[14] Nasledio ga je kao predsednika njegov dugogodišnji premijer Mustafa Ismet Ineni,[15] i odata mu je počast državnim pogrebom. Godine 1953. je izgrađen i otvoren njegov mauzolej, koja je okružen parkom zvanim Park mira u čast njegovog poznatog izraza „Mir u kući, Mir u svetu”.
Godine 1981, za stogodišnjicu Ataturkovog rođenja, njegovo sećanje su počastvovali UN i Unesko, koji su je proglasili Godinom Ataturka u svetu i usvojili Rezoluciju o Ataturkovoj stogodišnjici, opisujući ga kao „vođu prve borbe protiv kolonijalizma i imperijalizma” i kao „izuzetnog promotera osećaja razumevanja između naroda i trajnog mira među narodima sveta i da je celog života radio na razvoju harmonije i saradnje između naroda bez pravljenja razlika”.[16][17] Ataturk je komemorisan mnogim spomenicima širom Turske, kao i u brojnim zemljama širom sveta gde su mesta imenovana u njegovu čast. Elefterios Venizelos, bivši premijer Grčke, predložio je Ataturkovo ime 1934. godine za Nobelovu nagradu za mir.[18]
Mladost uredi
Mustafa Kemal Ataturk je rođen (pod imenom Ali Rıza oğlu Mustafa) početkom 1881, u Ahmet Subaši kvartu ili u kući (sačuvanoj kao muzej) u Islahtan ulici (sad ulici Apostolou Pavlou) u kvartu Paša Koca Kasim u Solunu,[19] Otomansko carstvo (u današnjoj Grčkoj), od oca Ali Rize Efendije, vojnog oficira, titularnog služvenika i trgovca drvima, i majke Zubejde Hanim. Samo jedan Mustafin srodnik, sestra po imenu Makbul (Adatan) je preživela detinjstvo; ona je umrla 1956. godine[20] Prema Endru Mangu, njegova familija je bila muslimanska, govorili su turski i nesigurno pripadali srednjoj klasi.[21] Za njegovog oca Ali Rizu neki autori smatraju da je bio albanskog porekla;[22][23][24] međutim, prema Falihu Rifki Ataju, Vamiku D. Volkanu, Normanu Itzkoviču, Mjujganu Kunbaru, Numan Kartal i Hasanu Izetin Dinamu, preci Alija Rize su bili Turci, ultimatno poreklom iz Soke u Ajdin vilajetu Anatolije.[25][26][27][28][29][30] Smatra se da je njeegova majka Zubejda bila turskog porekla,[23][24] a prema Ševket Sureji Ajdemiru, ona je bila jurijskog porekla.[31]
Njegovo ime je Mustafa, a njegovo drugo ime Kemal (sa značenjem perfekcija ili zrelost) mu je dao njegov učitelj matematike, kapetan Uskuplu Mustafa Efendi, „u divljenju njegovoj sposobnosti i zrelosti” prema Afet Inan,[32][33] i prema Ali Fuat Cebesoju, jer je njegov učitelj želeo da istakne svog učenika koji je imao isto ime kao i on,[34] mada njegov biograf Endru Mango smatra da je on sam izabrao to ime kao izraz poštovanja prema nacionalističkom pesniku Namiku Kemalu.[35] Tokom njegovih ranih godina, njegova majka je podsticala Mustafu Kemala da pohađa versku školu, nešto što je on učinio nerado i samo na kratko. Kasnije je on pohađao Šemsi Efendi školu (privatnu školu sa prevashodno sekularni kurikulumom) u volji njegovog oca. Njegovi roditelji su želeli da uči trgovinu, ali bez konsultovanja sa njima, Mustafa Kemal je polagao prijemni ispit za Vojnu školu u Soluninu (Selanik Askeri Rüştiyesi) 1893. godine. On se upisao u Manastirsku vojnu srednju školu 1896. godine u Bitolju.[36] Dana 14. marta 1899,[37] on se upisao u Otomansku vojnu akademiju u kvartu Pangaltiju[38] u Šišli okrugu Otomanskog prestoničkog grada Konstantinopolja (sada Istanbula) i diplomirao je 1902. godine. On je kasnije diplomirao i na Otomanskom vojnom koledžu u Konstantinopolju 11. januara 1905.[37]
Vidi još uredi
Reference i napomene uredi
- ^ Ataturkov rođendan nije poznat. Dan početka turskog rata za nezavisnost njegov je simbolični rođendan. Zürcher, Erik Jan (1984). The Unionist factor: the role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement, 1905–1926. Leiden: E.J. Brill. str. 106.
- ^ a b v Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 78. ISBN 86-331-2075-5.
- ^ Zürcher, Turkey : a modern history, 142
- ^ Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition
- ^ Türkiye'nin 75 yılı , Tempo Yayıncılık, İstanbul, (1998). str. 48,59,250
- ^ Sofos, Umut Özkırımlı; Spyros A. (2008). Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey. New York: Columbia University Press. str. 167. ISBN 9780231700528.
- ^ Toktas, Sule (2005). „Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority”. Journal of Historical Sociology. 18 (4). Pristupljeno 7. 1. 2013.
- ^ Jongerden, Joost; Verheij, Jelle. Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915. Leiden: Brill. str. 300. ISBN 978-90-04-22518-3.
- ^ Kieser, Hans-Lukas, ur. (2006). Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities ([Online-Ausg.] izd.). London: Tauris. str. 45. ISBN 9781845111410. Pristupljeno 7. 1. 2013.
- ^ Öktem, Kerem (2008). „The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey”. European Journal of Turkish Studies (7). Pristupljeno 18. 1. 2013.
- ^ Aslan, Senem. „Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey”. European Journal of Turkish Studies. Pristupljeno 16. 1. 2013. „the Surname Law was meant to foster a sense of Turkishness within society and prohibited surnames that were related to foreign ethnicities and nations”
- ^ „Mustafa Kemal Atatürk'ün Nüfus Hüviyet Cüzdanı. (24.11.1934)”. www.isteataturk.com. Pristupljeno 26. 6. 2013.
- ^ „Turkey commemorates Atatürk on 78th anniversary of his passing”. Hürriyet Daily News (na jeziku: engleski). Pristupljeno 21. 11. 2017.
- ^ „Istanbul“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. mart 2014), continentaltravel.rs. Приступљено 8. марта 2014.
- ^ Jayapalan, N. (април 1999). Modern Asia Since 1900 (на језику: енглески). Atlantic Publishers & Dist. ISBN 9788171567515.
- ^ „ATATURK: Creator of Modern Turkey”. www.columbia.edu. Приступљено 22. 11. 2017.
- ^ Landau, Jacob M. (1984). Atatürk and the Modernization of Turkey (на језику: енглески). BRILL. ISBN 978-90-04-07070-7.
- ^ Nobel Foundation. The Nomination Database for the Nobel Prize in Peace, 1901–1955.[1]
- ^ Anastassiadou, Méropi; Méropi Anastassiadou-Dumont (1997). Salonique, 1830–1912: une ville ottomane à l'âge des Réformes. BRILL. стр. 71. ISBN 978-90-04-10798-4.
- ^ Granda, Cemal Çelebi (2007). Cemal Granda anlatıyor. Pal Medya ve Organizasyon. ISBN 978-9944-203-01-2.
- ^ Mango 2002, стр. 25. стр. 27ff.
- ^ Mango 2002, стр. 27.
- ^ а б Jackh, Ernest (2007). The Rising Crescent. Read Books. стр. 31. ISBN 978-1-4067-4978-6.
- ^ а б Marcosson, Isaac Frederick (1969) [1938]. Turbulent Years. Books for Libraries Press. стр. 144. ISBN 978-0-8369-1305-7.
- ^ Falih Rıfkı Atay, Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar, İstanbul: Betaş. 1984.|pages=17}}. (језик: турски)
- ^ Vamık D. Volkan & Norman Itzkowitz, Ölümsüz Atatürk (Immortal Atatürk), Bağlam Yayınları. 1998. ISBN 978-975-7696-97-1. str. 37., dipnote no. 6 (Atay, 1980, s. 17)
- ^ Cunbur, Müjgân. Türk dünyası edebiyatçıları ansiklopedisi, 2. cilt , Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı: "Babası Ali Rıza Efendi (doğ. 1839), annesi Zübeyde Hanımdır, baba dedesi Hafız Ahmet Efendi, 14–15. yy.da Anadolu'dan göç ederek Makedonya'ya yerleşen Kocacık Yörüklerindendir."
- ^ Kartal, Numan. Atatürk ve Kocacık Türkleri (2002), T.C. Kültür Bakanlığı: "Aile Selânik'e Manastır ilinin Debrei Bâlâ sancağına bağlı Kocacık bucağından gelmişti. Ali Rıza Efendi'nin doğum yeri olan Kocacık bucağı halkı da Anadolu'dan gitme ve tamamıyla Türk, Müslüman Oğuzların Türkmen boylarındandırlar."
- ^ Dinamo, Hasan İzzettin.Kutsal isyan: Millî Kurtuluş savaşı'nın gerçek hikâyesi, 2. cilt (1986), Tekin Yayınevi.
- ^ „Mustafa Kemal Ataturk – memorial museum in village Kodzadzik (Kodžadžik) in Municipality Centar Zupa (Centar Župa)”. Macedonia Travel Blog. 24. 5. 2013. Arhivirano iz originala 04. 11. 2014. g. Pristupljeno 23. 4. 2018.
- ^ Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam: Mustafa Kemal, Birinci Cilt (1st vol.): 1881–1919, 14th ed., Remzi Kitabevi, 1997. 2004. ISBN 978-975-14-0212-7. str. 31. (jezik: turski)
- ^ Afetinan, A. (1959). Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler. Türk Tarih Kurumu Basımevi. str. 8.
- ^ „Mustafa Kemal Atatürk”. Turkish Embassy website. Arhivirano iz originala 27. 9. 2007. g. Pristupljeno 7. 8. 2007.
- ^ Cebesoy, Ali Fuat (1967). Sınıf arkadaşım Atatürk: okul ve genç subaylık hâtıraları. İnkılâp ve Aka Kitabevleri. str. 6.
- ^ Mango 2002, str. 37.
- ^ Čanović, Gordana (19. 3. 2023). „Balkon u Bitolju na kojem je Eleni čekala Ataturka”. Politika. Pristupljeno 19. 3. 2023.
- ^ a b T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademlerdeki Komutanların Biyografileri, Ankara: Genkurmay Başkanlığı Basımevi (1972). str. 1. (jezik: turski)
- ^ Falih Rıfkı Atay, Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar, İstanbul: Betaş (1984). str. 29. (jezik: turski)
Literatura uredi
- Afetinan, A. (1959). Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler. Türk Tarih Kurumu Basımevi. str. 8.
- Marcosson, Isaac Frederick (1969) [1938]. Turbulent Years. Books for Libraries Press. str. 144. ISBN 978-0-8369-1305-7.
- Jackh, Ernest (2007). The Rising Crescent. Read Books. str. 31. ISBN 978-1-4067-4978-6.
- Granda, Cemal Çelebi (2007). Cemal Granda anlatıyor. Pal Medya ve Organizasyon. ISBN 978-9944-203-01-2.
- Anastassiadou, Méropi; Méropi Anastassiadou-Dumont (1997). Salonique, 1830–1912: une ville ottomane à l'âge des Réformes. BRILL. str. 71. ISBN 978-90-04-10798-4.
- Kieser, Hans-Lukas, ur. (2006). Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities ([Online-Ausg.] izd.). London: Tauris. str. 45. ISBN 9781845111410. Pristupljeno 7. 1. 2013.
- Jongerden, Joost; Verheij, Jelle. Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915. Leiden: Brill. str. 300. ISBN 978-90-04-22518-3.
- Sofos, Umut Özkırımlı & Spyros A. (2008). Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey. New York: Columbia University Press. str. 167. ISBN 9780231700528.
- Ahmad, Feroz (1993). The Making of Modern Turkey. London; New York: Routledge. ISBN 978-0-415-07835-1.
- Armstrong, Harold Courtenay (1972). Grey Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator. Freeport, NY: Books for Libraries Press. ISBN 978-0-8369-6962-7.
- Atillasoy, Yüksel (2002). Atatürk: First President and Founder of the Turkish Republic. Woodside, NY: Woodside House. ISBN 978-0-9712353-4-2.
- Barber, Noel (1988). Lords of the Golden Horn: From Suleiman the Magnificent to Kamal Ataturk. London: Arrow. ISBN 978-0-09-953950-6.
- Barlas, Dilek (1998). Statism and Diplomacy in Turkey: Economic and Foreign Policy Strategies in an Uncertain World, 1929–1939. New York: Brill Academic Publishers. ISBN 978-90-04-10855-4.
- Cleveland, William L (2004). A History of the Modern Middle East. Boulder, Colorado: Westview Press. ISBN 978-0-8133-4048-7.
- Doğan, Çağatay Emre (2003). Formation of Factory Settlements Within Turkish Industrialization and Modernization in 1930s: Nazilli Printing Factory (na jeziku: Turkish). Ankara: Middle East Technical University. OCLC 54431696.
- Hanioğlu, M. Şükrü (2011). Atatürk: An Intellectual Biography. New Jersey and Woodstock (Oxfordshire): Princeton University Press. ISBN 978-0-691-15109-0.
- Huntington, Samuel P. (2006). Political Order in Changing Societies. New Haven, Conn.; London: Yale University Press. ISBN 978-0-300-11620-5.
- İğdemir, Uluğ; Mango, Andrew (translation) (1963). Atatürk. Ankara: Turkish National Commission for UNESCO. str. 165—170. OCLC 75604149.
- İnan, Ayşe Afet (2007). Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler (na jeziku: Turkish). Istanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. ISBN 978-9944-88-140-1.
- İnan, Ayşe Afet; Sevim, Ali; Süslü, Azmi; Tural, M Akif (1998). Medeni bilgiler ve M. Kemal Atatürk'ün el Yazıları (na jeziku: Turkish). Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi. ISBN 978-975-16-1276-2.
- Kinross, Patrick (2003). Atatürk: The Rebirth of a Nation. London: Phoenix Press. ISBN 978-1-84212-599-1. OCLC 55516821.
- Kinross, Patrick (1979). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Morrow. ISBN 978-0-688-08093-8.
- Landau, Jacob M (1983). Atatürk and the Modernization of Turkey. Boulder, Colorado: Westview Press. ISBN 978-0-86531-986-8.
- Lengyel, Emil (1962). They Called Him Atatürk. New York: The John Day Co. OCLC 1337444.
- Mango, Andrew (2002) [1999]. Ataturk: The Biography of the Founder of Modern Turkey (Paperback izd.). Woodstock, NY: Overlook Press, Peter Mayer Publishers, Inc. ISBN 978-1-58567-334-6.
- Mango, Andrew (2004). Atatürk. London: John Murray. ISBN 978-0-7195-6592-2.
- Saikal, Amin; Schnabel, Albrecht (2003). Democratization in the Middle East: Experiences, Struggles, Challenges. Tokyo: United Nations University Press. ISBN 978-92-808-1085-1.[mrtva veza]
- Shaw, Stanford Jay; Shaw, Ezel Kural (1976—1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-21280-9.
- Spangnolo, John (1992). The Modern Middle East in Historical Perspective: Essays in Honour of Albert Hourani. Oxford: Middle East Centre, St. Antony's College. ISBN 978-0-86372-164-9. OCLC 80503960.
- Tunçay, Mete (1972). Mesaî : Halk Şûrâlar Fırkası Programı, 1920 (na jeziku: Turkish). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. OCLC 1926301.
- Tüfekçi, Gürbüz D (1981). Universality of Atatürk's Philosophy. Ankara: Pan Matbaacılık. OCLC 54074541.
- Yapp, Malcolm (1987). The Making of the Modern Near East, 1792–1923. London ; New York: Longman. ISBN 978-0-582-49380-3.
- Webster, Donald Everett (1973). The Turkey of Atatürk; Social Process in the Turkish Reformation. New York: AMS Press. ISBN 978-0-404-56333-2.
- Zürcher, Erik Jan (2004). Turkey: A Modern History. London; New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-85043-399-6.
- Eastham, J. K. (mart 1964). „The Turkish Development Plan: The First Five Years”. The Economic Journal. New York: Macmillan. 74 (298): 132—136. ISSN 0013-0133. JSTOR 2228117. doi:10.2307/2228117.
- Emrence, Cem (2003). „Turkey in Economic Crisis (1927–1930): A Panoramic Vision”. Middle Eastern Studies. London: F. Cass. 39 (4): 67—80. ISSN 0026-3206. doi:10.1080/00263200412331301787.
- Omur, Aslı (decembar 2002). „Modernity and Islam: Experiences of Turkish Women”. Turkish Times. 13 (312). ISSN 1043-0164. Arhivirano iz originala 07. 10. 2007. g. Pristupljeno 10. 10. 2007.
- Özelli, M. Tunç (januar 1974). „The Evolution of the Formal Educational System and its Relation to Economic Growth Policies in the First Turkish Republic”. International Journal of Middle East Studies. London: Cambridge University Press. 5 (1): 77—92. ISSN 0020-7438. JSTOR 162345. doi:10.1017/s0020743800032803.
- Stone, Norman (2000). „Talking Turkey”. The National Interest. New York: National Affairs, Inc. 61: 66. ISSN 0884-9382.
- Volkan, Vamık D. (1981). „Immortal Atatürk – Narcissism and Creativity in a Revolutionary Leader”. Psychoanalytic Study of Society. New York: Psychohistory Press. 9: 221—255. ISSN 0079-7294. OCLC 60448681.
- Wolf-Gazo, Ernest (1996). „John Dewey in Turkey: An Educational Mission”. Journal of American Studies of Turkey. Ankara, Turkey: American Studies Association of Turkey. 3: 15—42. ISSN 1300-6606. Arhivirano iz originala 27. 3. 2009. g.
- „Mustafa Kemal Atatürk”. TP Editors. str. 7—8. Arhivirano iz originala 30. 04. 2008. g. Pristupljeno 29. 4. 2008.
- „The Burial of Atatürk”. Time Magazine. 23. 11. 1953. str. 37—39. Arhivirano iz originala 23. 08. 2013. g. Pristupljeno 7. 8. 2007.
