Википедија

Niška deklaracija

Niška deklaracija je dokument izdat 7. decembra 1914. godine, u jeku Prvog svetskog rata, u kojem je Ministarski savet Kraljevine Srbije formalno proglasio svoje ratne ciljeve. Napisana u formi vladine izjave, objavljena je tokom Kolubarske bitke kao odbrambena deklaracija kojom se tražila podrška Južnih Slovena koji su živeli u Austrougarskoj, sadržala je obećanje da će raditi na oslobađanju Južnih Slovena od tuđinske vlasti i uspostavljanju zajedničke južnoslovenske države nakon rata. Kako se srpska vlada povukla iz Beograda ranije tokom sukoba, deklaracija je usvojena u privremenoj srpskoj prestonici Nišu.

Niška deklaracija
Zgrada Oficirskog doma u Nišu, mesto državnih institucija nakon povlačenja iz Beograda.
Originalni naslovDeklaracija Kraljevske vlade od 7. decembra 1914.
Datum ratifikacije7. decembra 1914.
MestoNiš
Kraljevina Srbija
Autor(i)Ministarski savet Kraljevine Srbije
Vrsta medijapisani dokument
Svrhadeklaracija (izjava)

Trojna antanta nije prihvatila ciljeve Niške deklaracije, jer je podržavala očuvanje Austrougarske. U narednim godinama, podrška saveznika sklapanju separatnog mira sa Austrougarskom i prijedlozi trijalističke reforme Austrougarske, kao što je Majska deklaracija iz 1917, motivisali su srpsku vladu da sarađuje sa Jugoslovenskim odborom. Pregovori srpske vlade i Jugoslovenskog odbora doveli su do Krfske deklaracije iz 1917, u kojoj su se obe strane složile da se po završetku rata stvori zajednička južnoslovenska država.

Pozadina uredi

 
Nikola Pašić, ministar predsednik Ministarskog saveta Kraljevine Srbije.

Na početku Prvog svetskog rata, Srpska vojska je uspešno odbila napad Austrougarske vojske u početnim etapama pohoda na Srbiju. Početkom novembra 1914, Srpska vojska je bila prinuđena da napusti prestonicu Beograd i teritoriju na severoistoku zemlje. Srpska vlada se povukla u Niš na jugu, koji je postao privremena prestonica zemlje. Sredinom novembra Austrougari su stigli do reke Kolubare, ali je njihovo napredovanje zaustavljeno jednomesečnom Kolubarskom bitkom, nakon čega je inicijativa prešla na Srbe, koji su pokrenuli kontraofanzivu 3. decembra.[1]

Nakon izbijanja neprijateljstava, srpsko rukovodstvo je rat videlo kao priliku za teritorijalno proširenje Srbije izvan područja naseljenim Srbima. Odbor zadužen za utvrđivanje ratnih ciljeva zemlje izradio je program za uspostavljanje jugoslovenske države pridruživanjem Hrvatske i Slavonije, Slovenačkih zemalja, Vojvodine, Bosne i Hercegovine i Dalmacije.[2] Bio je to odjek Načertanija iz 1844. koje je napisao srpski ministar unutrašnjih dela Ilija Garašanin — rasprava koja predviđa raspad Osmanskog carstva i poziva na ujedinjenje svih Srba u jednu državu, kako bi se sprečila ruska ili austrijska imperijalna ekspanzija na Balkan.[3]

Tradicionalna politika Srbije prema Istoku, tj. Ujedinjenju sa Bugarskom, definitivno je napuštena i usmerena prema jugoslovenskim zemljama, tako se kod Srba javila i sve više jačala ideja da bi jedinstveni i složni, savladali neprijatelja, na šta bi u velikoj meri trebalo da utiče pobuna Slovenaca i Hrvata protiv Austrougarske.[4] U ovim uslovima nastao je stav, još na početku Prvog svetskog rata utemeljen je na dva racionalno izrečena interesa Srbije:

  • Da prestane biti mala država na „vetrometini” međunarodne politike
  • Da se, i pored rasejanja i izmešanosti sa drugima narodima, konačno Srbi okupe u jednu nezavisnu državu,[5] (koju je Nikola Pašić video kao jedinu mogućnost da se trajno i konačno reši srpsko pitanje).[6]

Viziju o jugoslovenskoj državi Nikola Pašić je zastupao među svojim prijateljima i bliskim saradnicima odmah po izbijanju srpsko-austougarskog sukoba, 29. jula 1914. godine.

Na pitanje Jovana Cvijića o novim granicama posle rata, Pašić je odgovorio da će ona… biti na liniji Klagenfurt—Marburg—Segedin.[7]

Krajem avgusta 1914. Nikola Pašić okupio je jednu grupu poznatih srpskih javnih i naučnih radnika, „koja je na osnovu nauke trebalo da formuliše srpski ratne ciljeve u smislu stvaranja jedinstvene jugoslovenske države… A ta osnova jugoslovenskog programa u Srbiji izgrađivana je na tezi o etnički jedinstvenom narodu, potkrepljena etnografskim, istorijskim i statističkim obrazloženjima”.[8]

Razlozi za jugoslovenski ratni cilj Srbije uredi

Osnovni razlog donošenja Niške deklaracije ležao je u tome da se:

  • Ideološko-propagando oslabi Austrougarska iznutra. Naime, „hrvatske regimente na Drini, u kojima je bio cvet Zagreba, bile su najogorčeniji vojnici na frontu”. Ako bi se one „ohladile za Austriju”, vojna snaga Dvojne monarhije bila bi više nego prepolovljena. U tom smislu se već radilo na frontu, kada je krajem septembra 1914, zabeleženo da su srpski vojnici pre svakog napada pevali „Lijepa naša” i „Oj Hrvatsko još poživi” na šta im je je bilo odgovoreno plotunima.[9]
  • Objavi ideju za ujedinjenje Srba i Hrvata i drugih Jugoslovena kao glavni i zvanični ratni cilj Srbije, koji bi žešće demotivisao Hrvate za borbu u Austrougarskoj vojsci. Jer, tada bi rat Austrougarske protiv Srbije za njih ujedno postao rat protiv buduće nezavisne države Jugoslovena, u čiji sastav bi ušla i Hrvatska kao ravnopravna članica.[10]
  • Jugoslovenski ratni cilj Srbije utiče i na sile Antante, kako u pogledu njihovih planova o teritorijalnim kompenzacijama, tako i u pogledu njihovih projekata posleratnog uređenja Evropi[11].
  • Jugoslovenskim programom pruži otpor savezničkim pritiscima na Srbiju i time utiče na prihvatanje teritorijalnih ustupka Italiji, Rumuniji i Bugarskoj za njihov ulazak na stranu Antante. Iznošenjem jugoslovenskog ratnog cilja, Srbija je Antanti ponudila veliku državu koja bi kao takva mogla da bude jedan od stubova stabilnosti u posleratnoj Evropi. Što se same Srbije tiče, samo se sa ostvarenjem jugoslovenskog ratnog cilja zadovoljavala njena nasušna potreba za rušenjem Austrougarske, koja je kao grabljiv sused i teška prepreka za njenu nacionalnu misiju, decenijama predstavljala pretnju njenom opstanku.
  • Ujedinjenjem sa „neoslobođenom braćom” Srbija bi predupredi pojavu novog neprijateljskog suseda na severu i zapadu. Ideju o stvaranju samostalne Hrvatske, kao katoličke države, opominjala je na nju kao na neprijateljskog suseda koji bi pod uticajem Italije, opet bila zamena za Austrougarsku.[12]

Odredbe uredi

Srpska vlada je objavila, a Narodna skupština potvrdila, svoje ratne ciljeve u Nišu 7. decembra.[1] U deklaraciji je najavljena borba za „oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće”.[13] Međutim, u deklaraciji se ne pominje Velika Srbija. Umjesto toga se govori o „tri plemena jednog naroda”, kada se govori o Srbima, Hrvatima i Slovencima.[14] Istoričar Andrej Mitrović je deklaraciju opisao kao „jugoslovensku” deklaraciju srpske vlade, jer je vlada u deklaraciji tvrdila da radi u službi „Srpske Države i Srpsko-Hrvatskog i Slovenačkog Plemena”.[15]

Koncept „tri plemena jednog naroda” uvela je grupa beogradskih naučnika na čelu sa Jovanom Cvijićem decembra 1914. godine. Cvijić i njegovi saradnici, kao i vlast koja se ugledala na Cvijića, smatrala je Makedonce i Muslimane etnički „neformiranim elementima”, koje bi Srbi mogli brzo asimilirati.[14] Crnogorci se u deklaraciji ne pominju, jer je Srbija uz podršku glavnih sila Antante preuzela centralnu ulogu u izgradnji budućeg južnoslovenskog poretka.[16] Cvijićevi pogledi su ugrađeni u Nišku deklaraciju, jer su nade u kratkotrajan rat postale nerealne, a deklaracija je bila zamišljena kao način da se privuče podrška Južnih Slovena koji su živjeli u Austrougarskoj. Vlada je pozivala na podršku Južnih Slovena, jer se plašila male materijalne podrške koja je dolazila od saveznika iz Trojne antante.[14]

Posljedice uredi

 
Jugoslovenski odbor bio je interesna grupa pretežno sačinjena od dalmatinskih Hrvata, koja je težila ujedinjenju Južnih Slovena.

Antanta nikada nije prihvatila Nišku deklaraciju.[17] Ona bi nakon rata ostala mrtvo slovo na papiru da se nije promenio stav Saveznika prema budućnosti Austrougarske, odnosno prema rasformiranju Monarhije.[18] Međunarodna podršku očuvanju Austrougarske neće početi da jenjava sve dok Sjedinjene Američke Države nisu ušle u rat 1917. godine.[19] Ipak, u svom govoru u Četrnaest tačaka, američki predsjednik Vudro Vilson je samo obećao autonomiju za narode u Austrougarskoj. Očuvanje Dvojne monarhije nije napušteno do potpisivanja Brest-litovskog mira u martu 1918, kada su se saveznici uvjerili da se ne mogu oduprijeti komunističkoj revoluciji.[20] Promena tog stava omogućila je stvaranje jugoslovenske države. Tako da su snage, koje su za vreme rata neprestano radile na stvaranju zajedničke države, tek tada mogle da realizuju uspešnu primenu svojih težnji. Tim činom, postupak ujedinjenja proklamovan Niškom deklaracijom, mogao je biti prepušten na realizaciju čelnim ljudima zemalja koje je trebalo da uđu u novu državu, i u njoj ostvare vlastite koncepcije i zadovolje svoje interese.[21]

Južnoslovenski zastupnici Rajhsrata, zakonodavnog tijela austrijskog dijela Dvojne monarhije, predstavili su tijelu Majsku deklaraciju, manifest kojim se zahtjeva ujedinjenje habzburških zemalja naseljenih Hrvatima, Slovencima i Srbima u demokratsku, slobodnu i nezavisnu državu po statusu jednaku Cislajtaniji, odnosno ugarskim dijelom Monarhije, pod Habzburško-lorenskim domom.[22] Majska deklaracija je izdata u vrijeme dok je Antanta još uvijek tražila načine da postigne separatni mir sa Austrougarskom i time je odvoji od uticaja Njemačkog carstva. To je predstavljalo problem srpskoj vladi, koja se zatim povukla na grčkog ostrvo Krf poslije Albanske golgote u zimi 1915. i 1916. godine. Sklapanje separatnog mira bi povećalo rizik od trijalističkog rješenja za Južne Slovene u habzburškoj monarhiji, sprječavajući ostvarenje ratnih ciljeva Srbije.[23] U nedostatku ranije snažne ruske diplomatske podrške zbog izbijanja Februarske revolucije, srpski premijer Nikola Pašić se smatrao prinuđenim da sklopi dogovor sa Jugoslovenskim odborom,[24] ad hoc grupom intelektualaca i političara iz Austrougarske koja je tvrdila da zastupa interese Južnih Slovena,[25] čiji se najistaknutiji član Frano Supilo zalagao za federaciju koja bi se suprotstavila prijetnji srpske hegemonije u zajedničkoj južnoslovenskoj državi.[19]

Pašić je pozvao članove Jugoslovenskog odbora na razgovore o principima poslijeratnog ujedinjenja, koji su doveli do Krfske deklaracije u julu 1917. godine. Nova deklaracija je zadržala frazu „jedan troimeni narod”, koja je pri put upotrebljena u Niškoj deklaraciji.[25]

Deklaracija iz današnjeg ugla uredi

Proglašavajući Jugoslovenstvo za cilj rata, Srbija je mnogo izgubila iz današnje perspektive. Međutim, niški istoričari Nebojša Ozimić i Aleksandar Dinčić smatraju, da je to bila neminovnost jer:[26]

Da nije doneta Niška deklaracija i da je Srbija ostala u politici Balkanskog vojnog saveza, onda bi trebalo da napadne Austrougarsku preko Drine svim snagama da bi olakšala položaj saveznicima na drugim frontovima i da bi izolovala Tursku, protiv koje su počele da se bore Engleska i Rusija. A možda bi bilo velika vojna avantura koja bi proredila i onako proređenu vojsku nakon Cerske i Kolubarske bitke. Pašić je to znao, kao i komandanti i zato su pokušali, političari, pre svega, da krunišu uspeh jednim ratnim ciljem i stave saveznike pred svršen čin. Dolazi 1915 godine i ponovo kreću saveznički pritisci da srpska vojska napadne Austrougarsku preko Drine. I tako je to išlo sve dok Bugarska nije prišla Centralnim silama i napala Srbiju. Onda su saveznici tobože prihvatili srpski ratni cilj, a to je bila „alibi politika", jer joj nisu vojno mogli da joj pomoći, a tražili su da se bore i krvare za njih.

Kod pojedinih istoričara vlada i oprečno mišljenje da je Niška deklaracija kao uzrok stvaranja Jugoslavije imala i za posledicu njen „krvavi” raspad, više decenija kasnije.[10][27]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b Lampe 2000, str. 102.
  2. ^ Pavlowitch 2003, str. 29.
  3. ^ Ramet 2006, str. 37.
  4. ^ Mandić 1956, str. 107.
  5. ^ Mitrović 1984, str. 165—166.
  6. ^ Stanković 1985, str. 153—154.
  7. ^ Stanković 1985, str. 147.
  8. ^ Stanković 1985, str. 147—149.
  9. ^ Ekmečić 1973, str. 154.
  10. ^ a b Canić, J. (8. 12. 2014). „"Niška deklaracija" - neophodno rešenje ili veliki promašaj”. Južne vesti (na jeziku: srpski). Pristupljeno 1. 3. 2024. 
  11. ^ Ekmečić 1973, str. 309.
  12. ^ Janković 1973, str. 104. n. 462.
  13. ^ Ramet 2006, str. 40.
  14. ^ a b v Lampe 2000, str. 102–103.
  15. ^ Mitrović 2003, str. 44.
  16. ^ Pavlovic 2008, str. 70.
  17. ^ Mitrović 2003, str. 53.
  18. ^ Neimarević, Vukašin (9. 1. 2015). „Londonski ugovor ili put kojim se moglo ići - Srpski akademski krug”. .akademskikrug.rs. Srpski akademski krug. Arhivirano iz originala 5. 5. 2016. g. Pristupljeno 1. 3. 2024. 
  19. ^ a b Pavlowitch 2003, str. 31.
  20. ^ Banac 1984, str. 126.
  21. ^ Engelsfeld 1989.
  22. ^ Pavlowitch 2003, str. 32.
  23. ^ Pavlowitch 2003, str. 33.
  24. ^ Banac 1984, str. 123.
  25. ^ a b Ramet 2006, str. 41–43.
  26. ^ „Šta je Srbija dobila Niškom deklaracijom?” (na jeziku: srpski). Niške vesti. 7. 12. 2015. Arhivirano iz originala 04. 03. 2018. g. Pristupljeno 4. 3. 2018. 
  27. ^ Goldstein 2013.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Нишка_декларација&oldid=27430284”