Википедија

Pad Zapadnog rimskog carstva

Ovaj članak se odnosi na istoriografske teorije o Padu Rimskog carstva. Za pregled političkih i drugih važnih događaja pogledajte članak Zapadno rimsko carstvo.

Propast Rimskog carstva ili Pad Rimskog carstva, a takođe i Pad Rima, je istoriografski termin koji se upotrebljava za kraj postojanja Zapadnog rimskog carstva. Termin je prvi upotrebio britanski istoričar Edvard Gibon u svom delu "Opadanje i propast Rimskog carstva" iz 1776. godine. Gibon nije bio ni prvi ni poslednji koji je pokušao da otkrije razloge propasti Rimskog carstva. O popularnosti pitanja svedoči i nemački istoričar Aleksander Demant koji je 1984. sakupio ukupno 210 teorija o propasti Rima.

Tradicionalni datum pada Carstva je 4. septembar 476. godine kada je zapadnorimskog cara Romula Avgustula svrgao vođa varvarskih najamnika Odoakar. Mnogi istoričari osporavaju ovaj datum uz opasku da je Istočno rimsko carstvo (Vizantija) postojalo sve do 29. maja 1453. kada su Otomanski Turci zauzeli prestonicu carstva Konstantinopolj. Drugi ključni datumi su i smrt Teodosija Velikog 395. godine nakon koje se Carstvo podelilo na Zapadno i Istočno, prelazak brojnih varvarskih plemena preko Rajne 406. godine (Vandali, Svevi, Alani, Burgundi...) ili ubistvo zapadnorimskog vojskovođe Stilihona, posle koga je došlo do potpunog sloma i osipanja rimske vojske na Zapadu. Neki istoričari smatraju da se umesto terminom „pad“ može koristiti termin „kompleksna transformacija“.

Podela Rimskog carstva nakon smrti cara Teodosija I 395. godine.
  Zapadno rimsko carstvo
  Istočno rimsko (vizantijsko) carstvo

Teorije o slabljenju i propasti Rimskog carstva uredi

Antički autori uredi

Tokom krize 3. veka, a i u kasnijim periodima rimske i vizantijske istorije, i antičkim i srednjovekovnim autorima bilo je jasno da rimski svet prolazi kroz brojne promene, gubi delove teritorije ili čini velike ustupke „varvarskim“ plemenima. Već u četvrtom veku javljaju se teorije o slabljenju države. Rimski senator Aurelije Viktor je 361. objavio brevijar „O carevima“ u kome je uzroke slabljenja video u stalnom kvarenju tradicionalnih moralnih načela, u nepoštovanju vrednosti obrazovanja i kulture i stalnom jačanju uticaja vojske. Vojni teoretičar Vegecije je početkom 5. veka u spisu „O vojnoj veštini“ izneo mišljenje da je Carstvo na vojnom planu oslabilo zbog priliva velikog broja germanskih najamnika u rimsku vojsku. Po Vegeciju, germanizacija ili varvarizacija vojske dovela je do letargije i samodovoljnosti među rimskim vojskovođama i vojnicima i do talasa dekadencije među podanicima carstva. Serija nesreća, poput pljačke Rima koje su 410. izveli Vizigoti, kod hrišćanskih mislilaca, poput Avgustina Hiponskog, probudila je ideju da se carstvu dešavaju katastrofe zbog grešnosti njegovih stanovnika. U svom delu „O državi Božijoj“ Avgustin je izneo tezu po kojoj nesreće pogađaju zemaljsko carstvo, ali da hrišćani treba da teže onozemaljskom, duhovnom tj. nebeskom carstvu. Pošto je krajem 4. veka hrišćanstvo postalo državna religija Rimskog carstva, pagani, koji su su do 6. veka bili veoma brojni, smatrali su da se propast carstva neminovna jer su Rimljani odbacili tradicionalnu veru u bogove koji su od početaka štitili uspon starog Rima. Maliciozni paganin Zosim je oko 500. godine sastavio „Novu istoriju“ u kojoj je zbog varvarizacije vojske i napuštanja starih običaja neumereno okrivio hrišćanske careve Konstantina Velikog i Teodosija I. Međutim, ne treba zaboraviti da je tema propasti starih vrednosti, slabljenje morala i dekadencija državnih institucija i vladarskih ličnosti bila jedna od dominantnih u antičkoj istoriografiji i književnosti još od 4. veka p. n. e.

Edvard Gibon uredi

 
Edvard Gibon (1737–1794).

Britanski istoričar Edvard Gibon (Edward Gibbon, 1737-1794) posmatrao je rimsku istoriju sa stanovišta filozofije doba Prosvećenosti. Po njegovom tumačenju opadanje Rimskog carstva bilo je posledica napuštanja građanskih vrlina, odnosno onih osobina koje su doprinosile uspehu zajednice. Rimljani su tokom vremena odbranu carstva potpuno prepustili varvarskim najamnicima koji su se na kraju okrenuli protiv njih. Jedan od glavnih uzroka bilo je i prihvatanje hrišćanstva, koje je uticalo da se ljudi sve manje interesuju za zemaljske poslove i prepuste se čekanju na blagodati Nebeskog carstva. "Opadanje Rima bio je prirodan i neizbežan efekat neskromne veličine. Prosperitet je pokrenuo princip raspadanja. Uzroci opadanja umnožili su se obimom osvajanja, i čim je vreme ili slučaj uklonilo veštačke potpore, golema građevina se srušila pod teretom sopstvene težine," zapisao je Gibon. "Diskutujući o varvarstvu i hrišćanstvu, ja sam u stvari diskutovao o propasti Rima."

Gibonovo obimno delo ostalo je poznato po svojoj tendencioznosti, ali i sjajnoj dokumentovanosti, beleškama i istraživanju. Iako je pisao u 18. veku, spomenuo je i uticaj klime, ubrajajući ga u jedan od uzroka opadanja carstva: "... klima (kakav god da je bio njen uticaj, nije više bila ista." Gibon je gubitak građanskih vrlina i uspon hrišćanstva smatrao za smrtonosnu kombinaciju, ali je razmišljao i o drugim faktorima koji su možda doprineli propadanju.

Anri Piren uredi

U drugoj polovini 19. veka pojavila se ideja o kontinuitetu između rimskog sveta i post-rimskih germanskih kraljevina. Francuski istoričar Fistel de Kulanž (Numa Denis Fustel de Coulanges, 1830—1889) je objavio višetomnu Istoriju političkih institucija drevne Francuske (Histoire des institutions politiques de l'ancienne France, 1875-1889), u kojoj je izneo tezu da su varvari u stvari ubrzali već prisutne procese i nastavili da transformišu rimske institucije.

Ideju o kontinuitetu je dalje razvio Belgijanac Anri Piren (Henry Pirrene, 1862—1935) kroz Pirenovu tezu publikovanu kroz naučne rasprave tokom 1922. i 1923. godine. Pirenova teza je najpotpunije iznesena u njegovoj posthumno objavljenoj knjizi Muhamed i Karlo Veliki (Mahomet et Charlemagne, 1937) i i danas uživa rasprostranjenu podršku. Po Pirenu, Rimsko carstvo je, u ponešto izmenjenoj formi, nastavilo da postoji sve do osvajanja koje su preduzeli muslimanski Arapi u 7. veku. Uspon islama je pokidao stare ekonomske puteve Mediterana i doveo je poremećaja u evropskoj privredi. Piren je u uspehu Franaka video nastavak antičkog Rimskog carstva i time je legitimisao krunisanje Karla Velikog za cara Svetog rimskog carstva kao naslednika carskog Rima.

 
Anri Piren (1862—1935)

Pirenove ideje o kontinuitetu Rimskog carstva pre i posle germanskih invazija danas podržavaju istoričari Fransoa Mase (Francois Masai), Karl-Ferdinand Verner (Karl-Ferdinand Werner) i Piter Braun (Peter Brown).

Kritika Pirenove teze odnosi se pre svega na njegovo preuveličavanje franačkih pretenzija na rimsko nasleđe i fokusiranje na uticaj muslimanskih osvajanja na Vizantijsko carstvo. Sa druge strane, neki kritičari se slažu da germanske navale nisu imale toliki uticaj, ali da ni Arapi nisu u tolikoj meri omeli sredozemne trgovačke rute koliko je to Piren smatrao. Majkl Makormik je zapisao da su neki nedavno otkriveni izvori, poput neobjavljenih kolektivnih biografija, otkrivaju nove trgovačke puteve kojima je proticala korespondencija. Štaviše, dokumenta poput poslovnih knjiga i novčića sugerišu upliv muslimanske monete u Karolinško carstvo. Makormik je zaključio da ako je novac pristizao, morao se odvijati i neki vid trgovine, verovatno trgovina robovima, pošto je islam zabranio upotrebu istovernih robova.

Džon Bagnel Bjuri uredi

Irski vizantolog Džon Bagnel Bjuri (John Bagnell Bury, 1861—1927) u svojoj dvotomnoj Istoriji poznog Rimskog carstva od smrti Teodosija I do smrti Justinijana (History of Later Roman Empire from the Death of Theodosius I to the Death of Justinian, 1923) izneo je teoriju o više uzroka propasti Rimskog carstva. Bjuri uvodi staru teoriju o hrišćanstvu protiv paganstva i potom je pobija pozivajući se na relativan uspeh Istočnog rimskog carstva koje je bilo daleko hristijanizovanije.

Zatim ispituje Gibonovu teoriju o moralnom propadanju i, izbegavajući da uvredi Gibona, naziva je isuviše uprošćenom, samo delimičnim odgovorom. Bjuri zatim uvodi teoriju koju je nazivao modernom odnosno, kako je jasno podvukao, kombinacijom faktora od kojih je na prvom mestu bio taj što se:

"Carstvo počelo oslanjati na regrutaciju varvara, u velikom broju, u vojsci... i bilo je potrebno učiniti službu atraktivnom putem izgleda moći i bogatstva. Ovo je, naravno, bila posledica, opadanja ratničkog duha i depopulacije u starim civilizovanim mediteranskim krajevima. Germani na visokim mestima su bili korisni, ali su se opasnosti ovakve politike pokazale u slučajevima Merobauda i Arbogasta. Ipak ova politika nije dovela do raspada carstva, već do niza događaja tokom kojih su zapadne provincije, svaka u svoje vreme i način, preobraćene u germanske kraljevine. Može se reći da se germanski prodor u zapadnu Evropu imao gotovo momentalne posledice. Ali čak i tada, posledice su se mogle ostvariti i na drugi način, ili kasnije, postepenije ili uz manje nasilja. Poenta ove rasprave je u tome da gubitak rimskih provincija u petom veku nije bio „neizbežni efekat onih faktora koji su ispravno ili ne opisivani uzroci ili posledice opšteg opadanja“. Centralna činjenica da Rim nije mogao voditi svoje ratove bez pomoći svojih varvarskih saveznika (gentium barbararum auxilio indigemus) bio je i uzrok nemira unutar carstva. Bila je to slabost koja se mogla pokazati kao kratkoročna ili fatalna, ali se nadovezala na već pomenute faktore."

Ukratko, Bjuri je smatrao da se nekoliko problema javilo istovremeno: ekonomsko propadanje, ekspanzija Germana, depopulacija Italije, zavisnost od germanskih saveznika u pogledu vojnih poslova, katastrofalna (mada za Bjurija neznatna) izdaja Stilihona, gubitak vojničkih vrlina, ubistvo Aecija, nedostatak vojskovođe koji bi zamenio Aecija-serija nesreća koja se u kombinaciji pokazala katastrofalnom.

Za Bjurija Gibonovo istoriografsko delo bilo je po svom obimu i detaljnosti neverovatno. Glavna Bjurijeva razlika u odnosu na Gibona ležala je u interpretaciji činjenica, pre nego u neslaganju oko istih. Jasno je istakao svoje gledište da Gibonov zaključak o moralnom propadanju jeste važan, ali ne i konačan. Bjuri je smatrao da

"postepeni koloaps rimske moći... je bio posledica serije slučajnih događaja. Ne može se reći da su generalni uzroci učinili propadanje neizbežnim."

Po ovoj teoriji opadanje i konačni pad Rima nisu bili predodređeni, već su ishođeni kombinacijom uzroka, od kojih je svaki ponaosob bio podnošljiv, ali koji su zajedno bili potpuno destruktivni.

Vilijem Kerol Bark uredi

U svojoj knjizi Poreklo srednjovekovnog sveta (Origins of the Medieval World, 1958) Vilijem Kerol Bark (William Carroll Bark) je izneo mišljenje da je carstvo propalo usred brojnih napora da se očuva. Koreni feudalizma su se razvili kada su koloni (preteče kmetova) zakonski vezani za zemlju koju su obrađivali kako bi prikupljane nameta bilo što lakše. Carske vlasti su prikupljale poreze u utvrđenoj količini poljoprivrednih proizvoda. Pošto je za carsku vladu bilo nemoguće da nadzire ogromne količine namirnica, srednja klasa je zakonski obavezana da nadzire prikupljanje poreza. Vezivanjem žitelja carstva za pojedine lokalne dužnosti, feudalizam je počeo da se razvija i pre početka Srednjeg veka.

Bark je takođe smatrao i da je nestašica zlata u poznom carstvu bilo jedan od razloga opadanja. Inflacija rimske monete je upravo bila uzrokovana činjenicom da nije bilo dovoljno zlata. Bez adekvatno vrednog novca, vojnici i imućni građani su očekivali da budu isplaćivani u naturi. Za rimski vladu bilo je sve teže da uštedi nešto novca i zato se sve više počela okretati jeftinim varvarskim najamnicima.

Radovan Rihta uredi

Češki filozof Radovan Rihta (Radovan Richta, 1924—1983) je bio pobornik ideje o ključnoj ulozi razvoja tehnologije u ljudskoj istoriji. Po njegovom mišljenju propadanje carstva je bilo van domašaja samih Rimljana pošto je na njega uticao razvoj tehnologija u drugim delovima sveta. Npr. rimska vojna dostignuća i uspostavljanje Rimskom mira (Pax Romana) Germani su pomračili u 3. veku pronalaskom potkovice, dok su tokom 4. veka kineski moreplovci razvili kompas.

Lisijen Mise i sukob civilizacija uredi

U duhu Pirenove teze razvila se škola mišljenja sukobu civilizacija rimskog i germanskog sveta, što je proces koji se, grubo hronološki gledano, odigrao između 3. i 8. veka.

Lisjen Mise (Lucien Musset) je proučavajući varvarske invazije, izneo mišljenje da je civilizacija srednjovekovne Evrope nastala sintezom grčko-rimskog sveta i germanskih civilizacija koje su naselile Rimsko carstvo. Rimsko carstvo nije palo, niti je propadalo, već se prosto transformisalo baš kao i Germani koji su ga napali. Kako bi podupro svoje mišljenje, Mise je, sem istorije političkih dešavanja, ponudio i lingvistički pregled toponima i antroponima, analizirao arheološke dokaze, proučavao urbano i ruralno društvo, institucije, religiju, umetnost i tehnologiju.

Arnold J. Tojnbi i Džejms Bjurk uredi

U suprotnosti sa teorijom o opadanju carstva neki istoričari poput dvojice Britanaca Arnolda J. Tojnbija (Arnold J. Toynbee, 1889—1975) i Džejmsa Bjurka (James Burke, rođ. 1936) su zastupali mišljenje da je Rimsko carstvo od svog nastanka bilo truli sistem, i da je čitavo imperijalno doba bilo stalno srozavanje institucija osnovanih u doba Rimske republike. Po njihovom mišljenju, carstvo nije imalo šanse da opstane bez radikalnih reformi. Rimljani nisu imali budžetski sistem i trošili su sve resurse do kojih bi došli. U svojoj osnovi, rimska privreda je bila Raubwirtschaft, privreda pljačke, zasnovana na otimanju postojećih, a ne na stvaranju novih resursa. Carstvo se oslanjalo ili na plen sa osvojenih teritorija (pri čemu je ovaj izvor prihoda iscrpljen sa krajem teritorijalne ekspanzije carstva) ili na prikupljanju poreza koje je teralo sitne zemljoradnike u propast (i u oslanjanje na državnu pomoć koja je tako sve više tražila od onih koji nisu mogli da izbegnu oporezivanje) ili u zavisnost od zemljoposedničke elite, koja je uživala fiskalni imunitet.

privreda zasnovana na robovskom radu nije dozvoljavala da srednja klasa stekne moć. Carstvo je proizvodilo jako malo dobara koja su se mogla izvoziti. Inovacije na polju materijalnog, bilo da se radilo o umetnosti ili tehnološkim inovacijama, okončale su se daleko pre propasti carstva. Sa druge strane, troškovi vojne odbrane i raskoši careva sve više su rasli. Finansijske potrebe su se nastavile da rastu, ali se na njih sve teže odgovaralo sa uspehom. Krajem 5. veka varvarski vojskovođa Odoakar više nije video korist u formalnom postojanju carstva već je svrgao Romula Avgustula, bez želje da postavi novog marionetskog vladara ili lično preuzme carsku titulu. Formalni kraj carstva se simbolično poklopio sa vremenom u kome carstvo i titula cara više nisu imali vrednost.

U sličnom tonu, američki istoričar i antropolog Džozef Tainter (Joseph Tainter) je u svojoj knjizi Kolaps kompleksnih društava (The Collapse of Complex Societies, 1988) izneo tezu po kojoj je carstvo propalo u skladu sa teorijom o minimalnom povratku uloženog.

Mihael Rostovcev, Ludvig fon Mizez i Brus Bartlet uredi

Ruski istoričar Mihael Rostovcev (Mihail Ivanovič Rostovcev, 1870—1952) i austrijski ekonomista Ludvig fon Mizez (Ludwif von Mises, 1881—1973). Obojica su smatrali da je nezdrava ekonomska politika odigrala glavnu ulogu u siromašenju i propadanju carstva. Po njihovom mišljenju, do 2. veka Rimsko carstvo je razvilo složenu tržišnu privredu u kojoj je trgovina bila relativno slobodna. Nameti su bili niski a zakoni koji su kontrolisali cenu hrane i drugih potrepština su imali relativno mali uticaj zato što nisu maksimizirali cene daleko ispod njihove realne tržišne vrednosti. Međutim, u 3. veku, kvarenje novca, odnosno kovanje novca sa niskim sadržajem zlata, srebra i bronze odveo je u inflaciju. Doneti su zakoni sa ciljem da se utvrde maksimalne cene, ali kako su one bile znatno ispod tržišnih cena, time je u praksi samo pospešen razvoj sive privrede.

Po Rostovcevu i Mizezu, maksimiziranje cena je dovelo do nestašice hrane u gradovima čiji su je stanovnici pribavljali trgovinom. Uprkos zakonskim merama protiv protoka stanovništva između sela i gradova, gradovi su postepeno napuštani i veliki broj rimskih građana je ostavljao svoje specijalizovane poslove kako bi se bavio samodovoljnom poljoprivredom. Upravo je to, u kombinaciji sa sve opresivnijim i neograničenim poreskim sistemom, dovelo do ozbiljnih šteta u trgovini, tehničkim inovacijama i ukupnom bogatstvu carstva.

 
Ludvig fon Mizez (1881—1973)

Američki ekonomista Brus Bartlet (Bruce Bartlett, rođ. 1951) je prve tragove kvarenja novca trasirao već u vreme Neronove vladavine (54—68). Do trećeg veka monetarna privreda je kolabirala. Bartlet je ovakve posledice smatrao rezultatom jedne vrste državnog socijalizma. Naplatu poreza u novcu zamenila je direktna rekvizicija, npr. namernica i stoke od seljaka. Pojedinci su bili prisiljavani da obavljaju poslove na trenutnom mestu zaposlenja i ostaju u istom zanimanju. Zemljoradnici su vezani za zemlju, kao i njihova deca, i isti zahtevi su stavljeni i pred druge radnike, proizvođače i zanatlije. Radnici su organizovani u udruženja iste struke (esnafe ili gilde) i poslovali su unutar šire organizovanih udruženja koja su se nazivala kolegije. I jedni i drugi su u stvari postali državni organi koji su kontrolisali i usmeravali svoje članove da proizvode za državu. U ruralnim krajevima ljudi su se vezivali za imanja bogatih koji su im mogli pružiti zaštitu od državnih velikodostojnika i poreznika. Ova krupna imanja, začetak feudalizma, operisala su što više je bilo moguće kao zatvoreni sistemi, obezbeđujući sve za sopstvene potrebe i uopšte ne učestvujući u trgovini.

Vilijem H. Meknil uredi

Vilijem H. Meknil (William Hardy McNeill, rođ. 1917), kanadski globalni istoričar, je u trećem poglavlju svoje knjige Epidemije i narodi (Plagues and Peoples, 1976) primetio da je Rimsko carstvo od oko 165. trpelo tešku i dugačku Antoninsku ili Galenovu epidemiju. Dvadesetak godina talasi jedne ili više bolesti, najverovatnije malih ili ovčijih boginja, su se proširili po carstvu i pokosili oko polovinu ukupne populacije stanovništva. Slična epidemija odigrala se i u 3. stoleću. Meknilov argument je da prepolovljena populacija nije bila u stanju da izdržava državnu administraciju i vojsku, što je dovelo do daljeg ekonomskog i društvenog opadanja koje je na kraju uništilo Zapadno rimsko carstvo.

Ova teorija se može primeniti i na druge delove sveta nakon pada Zapadnog carstva. Slične epidemije drugih bolesti su oslabile kinesko carstvo dinastije Han i doprinele njegovoj propasti. Nakon toga je usledio dug i haotičan period koji se ponekad naziva Kinesko mračno doba. U 6. veku prva pojava bubonske kuge, Justinijanova ili Prokopijeva epidemija je oslabila Vizantiju i Sasanidsko carstvo i olakšala muslimanska osvajanja u 7. veku. Arheološki nalazi potvrđuju da je od 2. sve do 7. veka nastavljen trend opadanja populacije. Oporavak Evrope usledio je tek onda kada je putem prirodne selekcije stanovništvo steklo otpornost na nove bolesti.

Piter Heater uredi

Piter Heater (Peter Heather, rođ. 1960), oksfordski profesor, u svom delu Pad Rimskog carstva (The Fall of the Roman Empire, 2005), nudi drugačiju teoriju. Prema njegovom mišljenju, Rimsko carstvo je, i pored povremenih ratova oko prestola i problematičnih komunikacija, veoma dobro funkcionisalo tokom prvog, drugog i početka trećeg veka. Prvi znak ozbiljne krize bio je nastanak novog Persijskog carstva Sasanida (226-651).

"Sasanidi su bili dovoljno moćni i interno jedinstveni da odgurnu rimske legije sa Eufrata i iz većeg dela Jermenije i jugoistočne Turske. Koliko god da današnji čitaoci misle da su Huni bili glavni neprijatelj carstva, tokom čitavog perioda o kome govorimo, Persijanci su bili ti koji su privlačili pažnju i zabrinutost Rima i Carigrada. Štaviše, od kraja trećeg veka pa nadalje 20-25% vojnog potencijala rimske vojske je bio okrenut persijskoj pretnji... i više od 40% odreda istočnorimskih careva. "

Heater dalje piše, i u tome ga potvrđuju i Gibon i Bjuri, da je Rimskom carstvu trebalo oko pola veka kako bi otklonilo sasanidsku pretnju, a i to je postignuto tek oduzimanjem regionalnih poreskih prihoda od gradova u zapadnim provincijama. Potonja ekspanzija vojne sile na Bliskom istoku najposle je bila uspešna u stabilizovanju granice sa Persijom, ali je redukcija prihoda u provincijama carstva imala dvojake posledice i, kako Heater kaže, dugoročne loš uticaj. Na prvom mestu, inicijativa lokalnih velikodostojnika da ulože svoje vreme i novac na razvoj lokalne infrastrukture je nestala. Javna zdanja od 4. veka pa nadalje bila su skromnijih razmera i njihova izgradnja je finansirana iz centralnog budžeta, pošto su regionalni prihodi presušili. Drugo, Heater zaključuje: "obrazovani zemljoposednici iz provincija su svoju pažnju okrenula u smeru gde je novac bio... daleko od provincijske i lokalne politike ka carskoj birokratiji."

Pošto je postavio scenu na kojoj je carstvo bilo vojno posvećeno sasanidskoj pretnji, Heater sugeriše, koristeći arheološke nalaze, da su se i germanska plemena na severnim granicama carstva promenila po svojoj prirodi od 1. veka naše ere. Kontakt sa carstvom je uvećao njihovo materijalno bogatstvo, što je dovelo do razlika u imovini dovoljnih da nastane vladajuća klasa sposobna da održi kontrolu nad brojnijim grupacijama nego ikada ranije. Suštinski, postali su mnogo opasniji neprijatelj nego ranije.

Heater tada postavlja domino teoriju tj tezu da je pritisak naroda naroda koji su živeli daleko od carstva mogao rezultovati dovoljnim pritiskom na narode na granicama carstva u toj meri da su ovi odbacili rizik kako bi pokušali celovitu imigraciju u carstvo. On time povezuje gotsku invaziju iz 376. direktno sa kretanjima Huna oko Crnog mora deceniju ranije. Na sličan način posmatra i prelazak Rajne 406. kao posledicu daljih hunskih upada u Germaniju. Na taj način, Huni su duboko doprineli padu Zapadnog carstva i pre nego što su i sami postali direktna vojna pretnja.

Carstvo je bilo maksimalno raspeto zahvaljujući Sasanidima, zatim ekspanzijom Huna, nezabeleženom imigracijom 376. i 406. varvarskih grupacija, čija je politička i vojna sposobnost značajno porasla. Heater smatra da je spoljni pritisak u periodu između 376. i 470. mogao da sruši carstvo bilo kada u njegovoj istoriji.

Heaterova teorija je i moderna i relevantna pošto odbacuje Gibonovo viđenje. On takođe odbacuje i unutrašnje borbe unutar carstva kao uzrok, smatrajući ih stalno prisutnim faktorom tokom istorije carstva, koji, iako je mogao doprineti nesposobnosti da se odgovori na prilike 5. veka, ipak ne može biti glavni uzročnik. Umesto toga on svaljuje odgovornost pravo na spoljašnje vojne faktore, počevši od moćnih Sasanida. Poput Bjurija, Heater ne veruje da je pad bio neizbežan, već pre posledica niza zgusnutih događaja. Za razliku od Bjurija, on početak događaja stavlja ranije, u vreme uspona Sasanida nakon 226. godine.

Brajan Vord-Perkins uredi

Heaterov kolega sa univerziteta u Oksfordu, arheolog i istoričar Brajan Vord-Perkins (Bryan Ward-Perkins), u svom delu Pad Rima i kraj civilizacije (The Fall of Rome and the End of Civilization), zauzima tradicionalno gledište o tome da je do pada došlo zbog političke nestabilnosti, spoljnih invazija i umanjenih poreskih prihoda. U osnovi, varvarske invazije nanele su dugoročnu štetu provincijskoj poreskoj osnovi, što je onemogućilo na srednje i duge staze mogućnosti carstva da plati i opremi legije, sa predvidljivim rezultatima. Isto tako, neprekidni napadi na granice carstva ohrabrili su pobune u provincijama kao vid samopomoći, što je dodatno uminjivalo državne resurse. Za razliku od većine istoričara, posebno onih koji zastupaju teorije o tome da „pada“ uopšte nije bilo ili da sam pad nije bio neophodno „loša stvar“ po narode koji su bili umešani, Vard-Perkins smatra da arheološki nalazi u mnogim delovima nekadašnjeg Rimskog carstva ukazuju na to da je pad carstva zaista bio prava katastrofa.

Ova teorija, slično Burujevoj i Hederovoj, ukazuje na niz cikličnih događaja koji su, delujući zajedno u isto vreme, proizveli konačan pad.

Propadanje prirodne sredine uredi

Još jedna teorija je ona ona o tome kako je uništavanje prirodne sredine dovelo do depopulacije i ekonomskog opadanja. Pretvaranje šuma u obradive površine i ekstenzivna ispaša su doveli do erozije livada i plodnih zemljišta. Ekspanzija irigacije je dovela do salinizacije. Ove ljudske aktivnosti su rezultovale posledicama da je plodna zemlja postala neproduktivna i da je u nekim krajevima došlo do nastajanja pustara. Mnoge životinjske vrste su istrebljene.

Pozna antika uredi

Istoričari Pozne antike, oblasti čiji je pionir bio Piter Braun, okrenuli su se od ideje o „padu“ Rima, ka Pirenovoj tezi i fokusirali na „transformaciju“ tokom vekova. Po njihovom mišljenju koreni srednjovekovne civilizacije nalaze se u rimskoj kulturi, između Antike i Srednjeg veka vlada kontinuitet bez naglih lomova.

Istoriografija uredi

 
Evropa 476. godine.

U istoriografiji, istoričari su, analizirajući svaku novu teoriju o propasti carstva, razmatrali radi poređenja i milenijumsku istoriju Vizantijskog carstva. Gibon je pad Rima pripisivao uticaju hristijanizacije, i mada je Vizantiju posmatrao kao dekadentni ostatak slavnog carstva, ipak nije obratio pažnju na činjenicu da je hristijanizacija bila potpunija u Istočnom carstvu. Na sličan način, ako govorimo o uništavanju životne sredine kao uzročniku propasti, ne treba zaboraviti da se slično dešavalo i na Istoku.

Teorije neretko odražavaju poglede istoričara na različite kulturne, političke i ekonomske probleme njihovog vremena. Gibonova kritika hrišćanstva odaje vrednosti Doba prosvećenosti, a ideje o opadanju ratničkih vrednosti neki tumače kao opomenu tada rastućoj Britanskoj imperiji. U 19. veku i socijalistički teoretičari i njihovi protivnici su isticali dekadenciju društva kao i ostale političke probleme. Danas su pak pitanja zaštite životne sredine dominantna pa se u tom pogledu analiziraju uticaji na prirodnu sredinu, ali i udari epidemija na stanovništvo. Arheolog Dejvid Kejs (David Keys) je upozorio na posledice erupciju vulkana Krakatau u Indoneziji iz 535. na globalnom nivou pošto npr. izvori poput Prokopija iz Cezareje svedoče o neuobičajenim klimatskim odlikama u toku 535. i 536. godine (Klimatska promena 535-536). Ideje o transformaciji bez izrazite krize odražavaju postmodernističke tradicije koje odbijaju tradicionalističku periodizaciju istorije. Novina je pokušaj da se pojedini problemi rimskog društva uoče i interpretiraju npr Juvenalova Deseta satira, nastala početkom 2. veka, na vrhuncu rimske moći, kritikuje opsesiju prostog naroda „hlebom i igrama“ i vladare koji samo gledaju kako da je namire.

Jedan od glavnih razloga ovako velikog broja teorija je uočljivi nedostatak izvora iz 4. i 5. veka. Npr. izvori koji se odnose na ekonomsku istoriju su jako retki, tako da je teško doneti čak i opšte zaključke o ekonomskim uslovima. Pored toga, istoričar se neretko mora okrenuti izvorima iz prethodnog ili potonjeg perioda i indukcijom doći do zaključka. Upravo zbog fragmentarnosti izvora mnogo toga počiva na interpretaciji izvora.

Kraj Zapadnog rimskog carstva se tradicionalno smatra krajem Starog i početkom Srednjeg veka. Danas pak pristalice Pozne antike pružaju izbalansiraniji pogled od tradicionalne istorijske naracije.

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Пад_Западног_римског_царства&oldid=27431906”