Pal Teleki

U mađarskoj tradiciji prezime (Teleki) prethodi imenu.
Na Vikipediji na srpskom jeziku se ustalilo da se mađarska imena prikazuju sa redosledom: lično ime, prezime.

Pal Teleki (mađ. Teleki Pál; Budimpešta, 1. novembra 1879 — Budimpešta, 3. april 1941) je bio predsednik mađarske vlade za vreme međuratnog perioda, koji je diskreditovao kampanju antisrpske propagande kao lažnog povoda za invaziju na Jugoslaviju. Odigrao je značajnu ulogu u oblikovanju pronemačke politike Mađarske. Izvršio je samoubistvo u znak protesta zbog aktivne podrške njegove zemlje invaziji nacističke Nemačke na Jugoslaviju.

Pal Teleki
Lični podaci
Datum rođenja	(1879-11-01)1. novembar 1879.
Mesto rođenja	Budimpešta, Austrougarska
Datum smrti	3. april 1941.(1941-04-03) (61 god.)
Mesto smrti	Budimpešta, Mađarska
Državljanstvo	Mađarska
Narodnost	Mađar

Bio je takođe i poznati stručnjak za geografiju, univerzitetski profesor, član Mađarske akademije nauka i šef Mađarskog saveza izviđača. Potomak je jedne plemićke porodice iz Alšoteleka u Transilvaniji.

Akademska karijera

„Crvena mapa“, etnička mapa uže Mađarske objavljena od strane mađarske delegacije. Oblasti sa gustinom naseljenosti ispod 20 osoba/km² su obeležene belom bojom, a stanovništvo iz tih oblasti je priključeno najbližim regionima koja imaju gustinu naseljenosti iznad te granice.

  Mađari

  Nemci

  Slovaci

  Rusini

  Rumuni

  Srbi

  Teritorije sa manje od 20 osoba po kvadratnom kilometru.

Otac Pala Telekija je bio Geza Teleki (1844–1913), mađarski političar i ministar unutrašnjih poslova, a majka mu je bila Iren Murati (Muratis) (1852–1941), ćerka bogatog grčkog trgovca. Pal je rođen u Budimpešti gde je pohađao osnovnu luteransku školu od 1885 do 1889. Gimnaziju završio u Pešti 1889–1897. 1897. je upisao Univerzitet u Budimpešti gde je studirao prava i političke nauke. Teleki je zatim studirao Kraljevsku mađarsku akademiju ekonomije u Mađarorvaru (mađ. Magyaróvári Magyar Királyi Gazdasági Akadémia), i doktorirao je 1903. Postao je univerzitetski profesor i ekspert za geografiju i socioekonomska pitanja u Mađarskoj pred Prvi svetski rat, kao i visokopoštovani edukator. Borio se u Prvom svetskom ratu kao dobrovoljac.

Tokom 1918–19, je sastavio i objavio prvu mapu etnografskog sastava Mađarske. Ova mapa, poznata kao „Crvena mapa“, zasnovana je na gustini stanovništva prema popisu iz 1910, i napravljena je za pregovore koji su doveli do Trijanonskog sporazuma. Njegove mape su predstavljale odličan spoj društvenih i geografskih podataka, čak i po modernim standardima. Od 1911. do 1913, bio je direktor naučnog izdavaštva Geografskog instituta, a od 1910. do 1923, bio je generalni sekretar Geografskog društva. Bio je delegat na Versajskoj mirovnoj konferenciji 1919.

Politička karijera

Pokušaj očuvanja mađarske samostalnosti

Neki vide Telekija kao moralnog heroja koji je pokušao da izbegne učešće Mađarske u Drugom svetskom ratu. Poslao je Tibora Erkharda, visokorangiranog predstavnika Stranke sitnih zemljoposednika u Sjedinjene Države sa 5 miliona američkih dolara za mađarskog ministra u Sjedinjenim Državama, Janoša Pelenjija, da pripremi mađarsku vladu u egzilu, za slučaj kada regent Horti bude morao da napusti državu. Prema pobornicima ovog stava, Teleki je pokušao da spasi šta se spasiti može pod političkim i vojnim pritiskom od strane Nacističke Nemačke, i da nalik Poljskoj vladi u egzilu na neki način očuva nezavisnu mađarsku vladu tokom ratnih godina.

Mađarska kao „neratoborna“ država

Pal Teleki oko 1939.

Teleki je ponovo postao član vlade 1938. kao ministar obrazovanja. Podržao je nemačko preuzimanje Čehoslovačke u nadi da će rasparčavanje Mađarske nakon Trijanonskog sporazuma 1920. biti poništeno. 16. februara 1939, mađarski premijer Bela Imredi, koji je bio poznat kao profašistički antisemitski vođa, je isteran sa položaja nakon što je otkriveno da je jevrejskog porekla. Teleki je postao premijer po drugi put 15. februara 1939. Iako je težio da ukine nekoliko fašističkih političkih partija, nije učinio ništa da ukine antisemitske zakone.

Dana 24. avgusta 1939, Nacistička Nemačka i Sovjetski Savez su potpisali Sporazum Ribentrop-Molotov koji je između ostalog određivao da Sovjetski Savez ima dugotrajni „interes“ u Besarabiji u Rumuniji. Nedelju dana kasnije, 1. septembra 1939, Nemačka je napala poljsku. Nemačka je zahtevala da koristi mađarski železnički sistem, kako bi nemačke snage mogle da napadnu Poljsku sa juga. Mađarska i Poljska su tradicionalno imale jake veze, i Teleki je odbio nemački zahtev. Regent Horti je rekao nemačkom ambasadoru da bi „pre digao u vazduh prugu nego učestvovao u napadu na Poljsku“. Mađarska se proglasila „neratobornom“ nacijom i odbila je da dozvoli nemačkim trupama da prolaze kroz Mađarsku. Kao rezultat Telekijevog odbijanja da sarađuje sa Nemačkom, tokom jeseni 1939. i leta 1940, više od 100.000 poljskih vojnika i stotine hiljada civila, od kojih su mnogi bili Jevreji, su pobegli iz poljske preko granice u Mađarsku. Mađarska vlada je tada dozvolila Poljskom crvenom krstu i Poljskoj katoličkoj crkvi da otvoreno deluju u Mađarskoj. Poljski vojnici su zvanično bili internirani, ali većina njih je uspela da pobegne u Francusku do proleća 1940, zahvaljujući popustljivosti i prijateljskom stavu mađarskih zvaničnika.

Međutim, kako je Nemačka zauzela Austriju, Čehoslovačku i Poljsku, tampon zona između Mađarske i ratoborne Nemačke i Sovjetskog Saveza je nestala. Nemačka je iznela zahteve da je Mađarska ekonomski podrži u ratu, a zauzvrat bi joj bilo plaćeno u isporukama naoružanja, ali usled razvoja situacije na Balkanu, te isporuke su preusmerene rumunskoj vojsci.

U svom dnevniku, italijanski ministar spoljnih poslova i Musolinijev zet, Galeaco Ćano je napisao da je Teleki tokom posete Rimu u martu 1940 „izbegavao da se otvoreno izjasni na bilo koju stranu, ali nije krio svoje simpatije prema zapadnim silama i bojao se nemačke pobede kao kuge“ Ćano je naveo da je Teleki kasnije rekao da se nadao „porazu Nemačke, ne potpunom porazu koji bi mogao da izazove nasilne potrese — već porazu koji bi zadugo otupeo njene zube i kandže“.

Nemački zahtev za pomoć od Mađarske

Pal Teleki u mađarskom parlamentu juna 1939.

Godine 1940, Nemačka je iskoristila neizbežno rusko zauzimanje Besarabije kao izgovor da se pripremi za zauzimanje ključnih rumunskih naftnih polja. Nemački generalštab je od mađarskog generalštaba tražio da dopusti prolaz nemačkim trupama kroz Mađarsku, i da Mađarska učestvuje u zauzimanju. Nemačka je nudila Transilvaniju kao nagradu Mađarskoj. Mađarska vlada je pružala otpor ovoj ideji, želeći da zadrži neutralnost. Mađari su se nadali pomoći od Italijana. Poslali su specijalnog izaslanika u Rim sa porukom da se „za Mađare javlja problem bilo da puste Nemce da prođu, bilo da im se suprotstave silom. U oba slučaja, sloboda Mađarske će nestati“. Musolini je odgovorio, „Kako je to moguće, kad sam ja Hitlerov saveznik i nameravam da ostane tako?“ Međutim, Teleki je dozvolio nemačkim trupama da kroz mađarsku teritoriju pređu u južnu Rumuniju. U novembru, njegova vlada je potpisala Trojni pakt, što je potez koji ga je progonio samo nekoliko meseci kasnije.

U martu 1941, Teleki se oštro protivio mađarskom učešću u invaziji na Jugoslaviju. Kako se Mađarska opirala da pomogne Nemačkoj, Nemačka nije imala poverenja u Mađarsku. Mađarska nije bila obaveštena o Hitlerovim strogo poverljivim pripremama za invaziju na Rusiju, i Mađarska isprva nije učestvovala u invaziji. „Mađarska, u pripremnom periodu za Barbarosu, ne treba da se računa kao saveznik izvan trenutnih okvira...“ Štaviše, nemačke trupe nisu prelazile preko mađarskih teritorija, a Luftvafe nije koristio mađarske aerodrome, u skladu sa novim direktivama vrhovne komande od 22. marta 1941. Teleki je verovao da samo Dunavski savez može da pomogne centralno i istočnoevropskim državama — Austriji, Čehoslovačkoj, Jugoslaviji, Rumuniji i Bugarskoj — da izbegnu nemačku dominaciju.

U knjizi Transylvania The Land Beyond the Forest, Luis Korniš je opisao kako je Teleki, koji je tokom 1941. bio pod stalnim nadzorom nemačkog Gestapoa, poslao tajnu depešu svojim kontaktima u Americi.

Jasno je predvideo potpuni poraz Nacističke Nemačke, i haos u Evropi koji će biti posledica rata. Verovao je da nikakva budućnost nije zamisliva ni za jednu od malih nacija istočne i centralne Evrope ako nastave sa svojim izolovanim nacionalnim životima. Tražio je od svojih prijatelja u Americi da im pomognu u uspostavljanju federalnog sistema, da se federalizuju. Samo ovo bi moglo da im osigura dva velika uslova za nacionalni život: prvo, političku i vojnu sigurnost, i drugo, ekonomski napredak. Mađarska je, istakao je, bila spremna da se pridruži takvoj saradnji, pod uslovom da je ona čvrsto utemeljena na potpunoj jednakosti svih država članica.

Novinarka Doroti Tompson je 1941. potvrdila navode drugih. „Uzela sam iz kancelarije grofa Telekija monografiju koju je napisao o strukturi evropskih država. Kao istaknuti geograf, razvijao je plan za regionalnu federaciju, baziran na geografskim i ekonomskim realnostima.“ Teleki nije dobio odgovor u vezi sa svojim idejama, i morao je da donosi svoje odluke samostalno.

Izbor između Osovine i Saveznika

Događaji koji su na kraju doveli do Telekijevog samoubistva su počeli 25. marta 1941, kada su jugoslovenski premijer Dragiša Cvetković, i ministar spoljnih poslova Aleksandar Cincar Marković otputovali u Beč i potpisali Trojni pakt. Kasno uveče 26/27. marta 1941, vazduhoplovni generali Dušan Simović i Borivoje Mirković su sproveli puč, odbacili potpisivanje Trojnog pakta i prihvatili britanske garancije o bezbednosti. Za Nemačku je ovo značilo da je njeno južno krilo potencijalno izloženo tokom priprema za invaziju na Sovjetski Savez (operacija Barbarosa). Nemačka je planirala invaziju na Jugoslaviju (direktiva br. 25) kako bi je primorala da ostane deo sila Osovine. Hitler je iskoristio Mađarsko članstvo u Trojnom paktu da zahteva da se Mađarska pridruži napadu. Mađarski ambasador u Nemačkoj, Dimitrije Stojaković, je poslat avionom u Mađarsku sa porukom za regenta Hortija:

Jugoslavija će biti uništena, jer je upravo javno odbacila politiku razumevanja sa Osovinom. Veći deo nemačkih oružanih snaga mora da prođe kroz Mađarsku ali glavni napad neće biti načinjen kroz mađarski sektor. Ovde mađarska vojska treba da interveniše, a zauzvrat za svoju saradnju, Mađarska će moći da reokupira sve one bivše teritorije koje je u jednom trenutku bila primorana da prepusti Jugoslaviji. Pitanje je hitno. Zahteva se trenutni i afirmativni odgovor.

Telekijeva vlada potpisuje Sporazum o večnom prijateljstvu sa Jugoslavijom.

Teleki je potpisao „Sporazum o večnom prijateljstvu“ koji je podrazumevao neagresiju sa Jugoslavijom 12. decembra 1940, samo pet meseci ranije, i ne bi pristao da pomogne u invaziji. Telekijeva vlada je odlučila da zauzme srednji kurs, da ostane izvan nemačko-jugoslovenskog sukoba ukoliko mađarska manjina ne bude u opasnosti, ili ukoliko Jugoslavija propadne. Teleki je preneo stav svoje vlade Londonu, tražeći razumevanje za težak položaj Mađarske.

Dana 3. aprila 1941, Teleki je primio telegram od mađarskog poslanika u Londonu u kome piše da je britanski ministar spoljnih poslova Entoni Idn zapretio prekidom diplomatskih odnosa sa Mađarskom ako Mađarska ne pruži aktivan otpor prolasku nemačkih trupa kroz svoju teritoriju, i objavom rata Mađarskoj ako Mađarska napadne Jugoslaviju.

Telekijeva trajna želja je da održi Mađarsku nesvrstanom, ali on nije mogao da ignoriše dominantan uticaj Nacističke Nemačke. Sada se susreo sa izborom između dva loša rešenja. Mogao je da nastavi sa opiranjem nemačkim zahtevima da pomogne u invaziji na Jugoslaviju, mada je znao da bi ovo verovatno dovelo do toga da nakon što Nemačka osvoji Jugoslaviju, okrene svoju pažnju ka Mađarskoj i da se ponovi scenario koji se već desio Austriji, Čehoslovačkoj i Poljskoj. Ili je mogao da dopusti nemačkim trupama da prođu kroz Mađarsku, što bi značilo izdaju Jugoslavije i dovelo bi do toga da Saveznici objave rat Mađarskoj.

Horti, koji je do tada pružao otpor nemačkom pritisku, je prihvatio zahteve Nemačke. Teleki se sastao sa kabinetom to veče. Požalio se da mu je Regent „trideset i četiri puta rekao da nikada neće ući u rat za strane interese, a sada je promenio mišljenje“.

Pre nego što je Teleki stigao da osmisli rešenje iz ove situacije, odluku je umesto njega doneo general Henrik Vert, načelnik mađarskog generalštaba. Bez odobrenja vlade, Vert, koji je bio nemačkog porekla, je privatno dogovorio sa nemačkom visokom komandom prolazak nemačkih trupa kroz Mađarsku. Teleki je odbacio Vertovu akciju kao izdaju.

Ulazak nemačkih snaga u Mađarsku, samoubistvo

Pismo koje je pred samoubistvo napisao Pal Teleki

Ubrzo nakon 21.00, Pal Teleki je napustio kancelariju Ministarstva spoljnih poslova i otišao u svoj stan u palati Šandor. Oko ponoći je primio poziv u kome se smatra da je obavešten da je nemačka vojska upravo ušla u Mađarsku. Teleki je izvršio samoubistvo pištoljem tokom noći 3. aprila 1941. i nađen je sledećeg jutra. Poruka koju je ostavio pred smrt između ostalog sadrži:

Prekršili smo svoju reč, – iz kukavičluka [...] Nacija to oseća, i odbacili smo svoju čast. Stali smo na stranu nitkova [...] Postaćemo pljačkaši grobova! Nacija đubreta. Nisam vas zaustavio. Kriv sam.

Vinston Čerčil je kasnije napisao: „Njegovo samoubistvo je predstavljalo žrtvovanje kako bi okajao sebe i svoj narod od krivice zbog nemačkog napada na Jugoslaviju“. 6. aprila 1941, Nemačka je započela operaciju Odmazda, bombardovanje Beograda. Neki istoričari smatraju Telekijevo samoubistvo činom patriotizma. Britanija je ubrzo potom prekinula diplomatske odnose sa Mađarskom ali joj nije objavila rat do decembra iste godine.

U skladu sa njegovoj privrženosti izviđačkom pokretu i Mađarskoj, Teleki je sahranjen u Gedeleu, kod Kraljevske palate.

Literatura

• Churchill, Winston (1985). The Grand Alliance. Boston: Houghton Mifflin. ISBN 978-0-395-41057-8. 
• Cadzow, John F.; Ludanyi, Andrew; Elteto, Louis J. (1983). Transylvania: the Roots of Ethnic Conflict. Kent, Ohio: Kent State University Press. ISBN 978-0-87338-283-0. 
• Wagner, Francis S., ur. (1970). Toward a New Central Europe: A Symposium on the Problems of the Danubian Nations. Astor Park, Florida: Danubian Press, Inc. Pristupljeno 8. 10. 2008. 
• Teleki, Pal (1923). The Evolution of Hungary and its place in European history (Central and East European series). 
• Cornish, Louis (1947). Transylvania The Land Beyond the Forest. Dorrance & Company. 
• Documents on German Foreign Policy 1918–1945, Series D, Vol. XlI Directives of the High Command, Fuhrer's Headquarters. Washington: United States Government Printing Office. 1941. str. 338—343. 
• Montgomery, John F. (1947). Hungary, the Unwilling Satellite. Simon Publications. ISBN 978-1-931313-57-5. 
• Ranki, Gyorgy; Ervin Pamlenyi (1968). Lorant Tilkovszky; Gyula Juhasz, ur. A Wilhelmstrasse es Magyarorszdg, "The Wilhelm Street and Hungary". Budapest: Kossuth Konyvkiado. str. 471. 
• Sakmyster, Thomas L. (1994). Hungary's admiral on horseback: Miklós Horthy, 1918–1944. Boulder: East European Monographs. ISBN 978-0-88033-293-4. 
• Szinai, Miklos and Laszlo Szucs, Horthy Miklos, Titkos Iratai (1965). Secret Documents of Nicholas Horthy. Budapest: Kossuth Konyvkiado. str. 291—292. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)
• Wylie, Neville (2002). European neutrals and non-belligerents during the Second World War. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-64358-0.