Pirotska kotlina

Pirotska kotlina je prostrano ulegnuće u zemljinoj kori i specifičan geoprostor na jugoistoku Srbije u tektonskom rovu kompozitne doline-potoline gornjeg Ponišavlja. Šire gledano ona je smeštena u centralnoj oblasti Balkanskog poluostrva, koja je u stvari trapez kojeg čine linije koje spajaju na karti Niš, Sofiju, Skoplje, Kosovsku Mitrovicu.

Pirotska kotlina
Panorama Pirotske kotline
Dužina	18 (18−29) km
Širina	2−4 km
Površina	1,235 km2
Dubina	368−1.080 m
Oblasti	Jugoistočna Srbija
Vodotok	Nišave

Kao deo Nišavske doline istog morfološkog tipa, Pirotska kotlina međutim predstavlja individualnu celinu i odvojen geografski predeo, koji počinje na istoku od Dimitrovgradske kotline, i na zapadu se nastavlja Belopalanačkom kotlinom, čineći kotlinu koja po površini (- km²) i broju stanovnika (57.922) spada među veće geografske prostore ove vrste u Jugoistočnoj Srbiji.

Pirotska kotlina je sa svih strana okružena planinskim vencima koji pripadaju istočnoj zoni mlađih venačnih planina koje ulaze u sastav karpatsko balkanskog planinskog luka. To su Stara planina (2.169 m), Suva planina (1.808 m), Svrljiške planine (1.334 m), Vlaške planine i planina Vidlič.

Na osnovu fizičko-geografskih, društveno-geografskih i demografskih karakteristika, Pirotska kotlina je složeni razvojni sistem, u kome centralno mesto zauzimaju grad Pirot i seoska naselja sa svojom infrastrukturom i najvećim resursima u plodnom zemljištu. Iako je pretežno uokvirena visokim brdsko-planiniskim obodom, Pirotska kotlina je u povoljnoj komunikativnoj vezi sa susednim kotlinama, zahvaljujući najviše dolinama Nišave i Jerme.

Danas se Pirotska kotlina nalazi na važnom interkontinentalnom putu koji spaja Srednju Evropu i Malu Aziju, a njena preteča i najveće naselje Pirot, podignuto je na mestu rimskog utvrđenja Turres (3. vek) i utvrđenog vizantijskog gradića Quimedava (4. vek), na glavnom rimskom vojničkom putu — Via Militaris — od Singidunuma za Vizant, i ukrštanju mesnih saobraćajnica (Visoko, Lužnica, Knjaževac Leskovac), u podnožju krečnjačkog uzvišenja Sarlah, koji se kao rt uvlači u severozapadni deo kotline.

Položaj i prostranstvo

Pirotska kotlina predstavlja udolinu reke Nišave koja teče između južnih padina Svrljiških planina i Suve planine. Ova kompozitna, poligenetska dolina predisponirana je glavnim nišavskim rasedom duž kojeg su stvarane potoline Niške i Belopalanačke kotline. Rasednim linijama i zonama određen je pravac usecanja reke Nišave, najpre jezerskim otokom, kasnije, nasleđenom dolinom Nišave, nastalom njnim usecanjem u centralnu jezersku ravan. Nišava je u tom delu meandrirala kroz pirotskom kotlinu zbog malog pada, i promenljivih količina vode, pa njeno usecanje u jezerske sedimente teklo neujednačeno i etapno. Tako su na stranama njene doline zaostali tragovi plio-kvartarnih, naslaga nastalih kao ostataci nekadašnjih jezerskih terasa, koje je većim delom erodovala Nišava, stvarajući šest aluvijalnih ravni, ili rečnih terase.

Severni deo kotline na teritoriji Pirota viši je od južnog. Prostor južno od grada poznat je pod nazivom Barje. Do 1927. godine predstavljao je močvaru. Posle meloracionih radova, teren je oslobođen suvišnih voda i priveden kulturi. Barje je danas pod vodom samo posle jačih prolećnih i jesenjih kiša i naglog otopljavanja snega. Poplave nastaju usled izlivanja Rasničke reke, Bistrice i Rogoza. Na većem delu ove depresije do vode se dolazi na dubini od 0,5 do 1,5 m zbog obilja treseta, barske i livadske vegetacije, podzemne vode nisu dobre za piće.

Prelaz iz same kotline ka masivu Vidliča je većim delom maskiran pojedinačnim plavinskim i proluvijalnim lepezama kao i očuvanim fragmentima jezerskih terasa, nakon kojih se, ka severoistoku i severu, prelazi u klasično karstno okruženje.

Za postanak i današnji izgled Pirotske kotline od velikog značaja su i najmlađa ubiranja, nastalih kao posledica, „najmlađih tektonskih procesa tokom kojih se Nišava usecala, a okolni planinski venci izdizali, i omeđili kotlinu kao ascendentnu dolinu“.

Pirotska kotlina duga je 22 km, a u najširem delu, široka 4 km (2-4 km). Na istoku se spaja sa Dimitovgradskom kotlinom, a na zapadu sa Belopalanačkom kotlinom tj. njenim — Sopotska tesnacem (5,5 km). Južni i Jugozapadni rub Pirotske kotline čine ogranci Vlaške planine (1.442 i Suve planine (1.809 m), severozapadi rub ogranci Svrljiške planine (1.348 m), severoistočni rub planina Vidlič (13,77 m) i jugoistoči deo koji čini kraška zatalasana visoravan Tepoš (krajnji jugoistočni deo) Stare planine.

Na istoku, Pirotska kotlina se graniči sa Dimitrovgradskom kotlinom a na zapadu sa srednjim Ponišavljem.

Geološka prošlost

U gornjem paleozoiku (perm), Pirotska kotlina ležala je na dnu okeana (Tetisa)

Pirotska kotlina, kao deo nišavska dolina predstavlja sastavni deo markantne Nišavsko-maričke udoline. Reka Nišava koja protiče terenom koji sadrži mineralne materijale različitih fizičkih svojstava (prvenstveno čvrstoće), obrazovana je kao složena ili kompozitna dolina.

Tako je u njenom toku nastala i pirotska dolina, radom sila rečne erozije, kao i tektonskim pokretima. Otud je ona i poligenetska. Janković posebno ističe u „Istoriji razvitka nišavske doline” da Nišavska dolina predstavlja, najbolji primer poligenetske doline u složenoj dolini Nišave, sa geomorfološkim odlikama posebne oblasti.

Po svojoj široj pripadnosti i mezo-fiziogeografskom položaju Pirotska kotlina pripada intrabalkanskom nizu kotlina. Taj niz kotlina počinje Sofijskom kotlinom na istoku i nastavljajući se preko Pirotske Đurđevopoljske kotline i završava Belopalanačkom, kao poslednjom intrabalkanskom kotlinom na Zapadu.

Osnovni oblik šire oblasti Pirotska kotlina stvoren je tektonskim procesima koji su generalno uticali i na fizionomiju reljefa. Na današnji izgled su uticali i naknadni procesi jezerske abrazije i akumulacije, fluvijalni procesi i kraške erozije. U Vetanskoj korutini su prisutni i fluvio — denudacioni procesi i mehaničko raspadanje stena, a postoje pretpostavke i o uticaju glacijalnog fenomena.

Faze jezerskog perioda razvoja pirotske doline
Jezerske faze	Karakteristike jezerskih faza
Prva	U najstarijoj jezerskoj fazi površina jezera dostigla je visinu od 830 m u odnosu na današnju nadmorsku visinu. U prvoj fazi Nišavsko jezero je veoma širokim komunikacijama povezano sa moravskim, zaplanjskim i svrljiškim bazenom. Iz vode kao ostrva štrče dominantni vrhovi Suve planine (Trem, Golaš i deo Valožja), zatim Šljivovički vrh, Rinjske planine (sa Plešom) i Orljanski kamen. Posle dužeg mirovanja pri kraju faze nastupilo je doba intenzivnih tektonskih pokreta, koji su izmenili konfiguraciju jezerskog dna i izazvali relativno brzo spuštanje novog nivoa sa 830 na 610 metara.
Druga	Ovu jezersku fazu karakteriše smirivanjem pokreta, i pad visine vode, što je povećalo kopnene površine. Pri samom kraju faze ponovo je došlo do velikih pokreta, pa je nivo jezera sišao na 500 m. U ovoj fazi došlo je i do glavnog izdizanja prečaga između basena, tako da se (u prvoj fazi pomenuta) ostrva, povećavaju i povezuju sa Belavom, a Svrljiške planine sa Paješkim kamenom, a Šljivovički vrh sa zaleđem ka Stolu. Time su obeležene konture današnjih kotlina na prostoru Jugoistočne Srbije.
Treća	U poslednjoj jezerskoj fazi nekada veliko jezero raspalo se u četiri manja, koja su ispunila Nišku i susedne kotline. Niško jezero izgledalo je tada kao zaliv većeg jezera, koje je zauzimalo leskovačko-aleksinačko pomoravlje. Jaki tektonski pokreti javili su se i na kraju ove faze, koja pripada gornjem pliocenu. Ovi tektonski pokreti izazvali su promene u visinama zemljišta, zbog čega je nastupilo brzo oticanje jezera i formiranje pliocenske Nišave. Planinski masivi dobijaju svoje konture, a jezera se zadržavaju i čini današnji prostor Pirotske kotline.

Pogled na Suvu planinu, Svrljiške planine sa Koritnjaka
Kako su se površi i okolne planine, pomaljala kao ostrva iz neogenog Nišavskog jezera, nastale su kotline srednjeg Ponišavlja, kao znatno niže predeone celine od Suve planine i drugih planina, koja su se oko ovih kotlina jasno izdvojile i istakle.

Jezerski oblici u Pirotskoj kotlini sačuvani su samo mestimično u tragovima, kao serija abrazionih terasa na obodu kotline i na visinama iznad 570 m, odnosno 600 m. Krajem pliocena jezersku fazu smenjuje fluvijalna. Na jezerskom dnu formira se drenažna mreža, preteča Nišave, 220 m više od sadašnje. Nišava jena tom prostoru usekla seriju od šest terasa.

Na dnu jezerskog basena formirala se drenažna mreža, preteča Nišave

Najniža je predstavljena aluvijalnim ravnima Bistrice, Rasničke i Gradašničke reke i čini jedinstvenu celinu. Tako su nakok jezerske faze fluvijalni proces preuzeli glavnu ulogu u morfološkom oblikovanju Pirotske kotline kao jednog od napuštenih jezerskih basena Srbije.

U toku morfološke evoluvije reljefa, od početka neogena do danas, razvoj geomorfoloških procesa na prostoru Pirotske kotline kontrolisan je klimatskim promenama i neotektonskim pokretima. Na jezerskom dnu taložio se i materijal koji su bujece nosile sa okolnih terena. On se javljao u vidu praslojka i sočiva. Zbog toga nije došlo do stvaranja jedinstvenog vodonanosnog horizonta

Kako se teren u Pirotskoj kotlini nalazi, uglavnom, pod uticajem umereno-kontinetalne klime, čije su glavne karakteristike topla leta i hladne zime sa dovoljnim i relativno pravilnim rasporednom padavina tokom godine, fluvijalni proces sa, jačim ili slabijim intenzitetom, konstantno odvija se i danas, sa pojačanom erozijom u višim delovima terena, odnosno akumulacijom u nižim.

Klimatska obeležja

Klima Pirotske kotline, zbog njene okruženosti srednje visokim planininama (1.000-1.377 m), odlikuje se subplaninskom i planinskom klimom, a u višim područjima (preko 1.500 m) vlada planinska klima. Zatvorena gotovo sa svih strana, ona ima niz klimatskih specifičnosti, a temperature vazduha i padavine značajne su za hidrografiju kotline.

Amplituda ekstremnih temperaturnih vrednosti iznosi 67 stepeni, što je jasna odlika kontinentalnosti područja u kojem se Pirotska kotlina nalazi.

Temperaturna svojstva

Najviše srednje mesečne temperature vazduha u Pirotskoj kotlini su 11,3 Cº. Najhladnije je u mesecu januar — 0,1⁰C, a najtoplije u mesecu jul 22,2 Cº. Za razliku od hladnih zimskih meseci, proleće nastupa dosta rano, u aprilu, kada je temperatura oko 10,8 Cº. Srednja godišnja temperatura na Staroj planini iznad visine od 1.500 m je 9,0 Cº.

Nakon toplog i suvog leta nastupa duga sunčana jesen, koja je toplija od proleća. Apsolutni maksimum zabeležen je 17. avgusta 1952. (40 Cº), a apsolutni minimum 17 i 2. decembra 1963 godine (- 27 Cº).

Oblačnost

Oblačnost u Pirotsku kotlinu donose zapadni vetrovi. Svi ostali su suvi i nikada ne donose povećanu oblačnost. Najveća oblačnost je tokom zime, sa maksimumom u decembru kada oblačnost dostiže pokrivenost neba od 7,8 desetina Smanjenje oblačnosti počinje sa prvim prolećnim mesecima i traje do septembra.

Padavine

Kako ponišavlje predstavlja najsušniju oblast u jugoistočnoj Srbiji, daleko od izvora vlažnih vazdušnih masa, Pirotska kotlina prima malu količinu padavina. U Pirotskoj kotlini padne, godišnje, 600 mm atmosferskih talog, što je za oko 30 mm manje od srednjih vrednosti stepskih krajeva panonskog područja. Najkišovitiji meseci su maj i oktobar (duvaju vlažni zapadni vetrovi), dok su su septembar i februar meseci sa najmanje kiše (duvaju suvi hladni vetrovi).

Za razliku od dna kotline, planinski obod dobija nešto više padavina. Padavine izlučene na obod kotline hrane izvore i vrela koja se javljaju na dnu kotline i na njenom kontaktu sa dolinskim stranama.

Razlika od srednjih mesečnih padavina, koje variraju od 24 do 95 mm, u visini padavina u jednom mesecu u različitim godinama su sve veće. Naime pre početka savremenih klimatskih promena snežni pokrivač je na ovom prostoru često dostizao značajnu visinu da su vozovi ostajali zavejavani na železničkoj pruzi (pedesetih godina 20. veka). Zato su parne lokomotive za zimske uslove rada bile snabdevene specijalnim raonicima. Tada su mnoga naselja u Pirotskoj i Belopalanačkoj kotlini mesecima bila odsečena od Niša ili Pirota. Jedna od takvih zima bila je 1875, kada je sneg koji je napadao 10. novembra, bio dubok 142 cm i održao se čak do 2. aprila.}}

Danas su u odnosu na snegovite godine, kao u većem delu Srbije, i na ovom prostoru češće godine kad sneg izostane. Takve je i prva i druga decenija 21. veka, kada su zime sa vrlo malo snega, najverovatnije zbog globalnih klimatskih promena na zemljinoj kugli.

Vetrovi

U pirotskoj kotlini primarno preovlađuju vetrovi iz severnog (107%) i zapadnog (31%), severozapadnog (58%) kvadranta, zatim severoistočnog (36%) i jugoistočnog (9%).

Maksimalna brzina im je 68 km/h. Planinski deo ovih krajeva karakteriše se vetrovima severnog kvadranta iz pravca sever, severozapad i severoistok. Vetrovi nisu jaki, i kreću se ispod 2 stepena boforove skale.

Demografija

Demografija kotline usko je povezana sa istorijskim zbivanjima u dalekoj prošlosti i sa naseljavanjem stanovništva po brdskoplaninskoj okolini Nišave, koje se uglavnom bavilo stočarstvom i poljoprivredom. „U predrimsko doba sedelo je stanovništvo ponajčešće u višim krajevima; doline su tek u rimsko vreme bile gušće naseljene. Zbog blizine velikih šumskih životinja, morali su stanovnici sebi tražiti teško pristupačne stanove.

Ova teritorija je još od antičkog perioda bila važna tačka u povezivanju Istoka i Zapada Evrope i Azije. I mada samo Balkansko poluostrvo spaja Evropu sa jugozapadnom Azijom, njn značaj je uvećan saobraćajnicom dolinom Nišave.Oblast oko današnjeg Pirota predstavlja veoma značajnu kariku za poznavanje starih naroda koji su živeli ucentralnim oblastima Balkana, stoga što se nalaze u graničnoj oblasti dveju jezičkih sfera, latinske na zapadu i grčke na istoku, na terenu na kome su se sukobljavali i mešali uticaji dvaju moćnih balkanskih naroda, tračkih iilirskih, a sve to na veoma prometnoj već pomenutoj saobraćanici koja povezuje Evropu sa Azijom. Ovaj put je kroz vreme zadržao prvenstvo, u vizantijsko doba, zatim u rimsko – Vija militaris, u srednjem veku carski put. U vreme turskog arstva zove se Stambulđol – Carigradski drum. Danas njime ide železnica koja vezuje Evropu, naročito centralnu Evropu i prednju Aziju.

Dolaskom na nove prostore Sloveni su u brdsko-planinskim predelima zatekli nomadsko stanovništvo koje se skoro isključivo bavilo stočarstvom. Jedan deo tog stanovništva je govorio grčkim Sarakačani (Karakačani), a drugi romanskim jezikom (Vlasi stočari). U oblasti Visoka su prema tumačenjima zasigurno živeli Vlasi. Naučnici su izdvojili dve potpuno različite etničke grupe Vlaha stočara – Karagune (Crnogunjce, one koji su nosili crne gunjeve) i Faršeriote (one koji su nosili bela odela i čije ime potiče od mesta Faršeri u Albaniji). Mnogi naučnici se slažu da su oni ostaci starobalkanskih brdskih plemena koja su najpre romanizovali rimski gospodari, a kasnije ih poslovenili Sloveni.

Oko polovine 7. veka u unutrašnjem delu Balkanskog poluostrva nisu više bili prisutni Avari. Srbi su se već u znatnijem broju naselili, a posle 680. godine se na istoku između Dunava i planine Balkan (Stara planina) pojavljuju i Bugari. Tokom 9. i 10. veka ojačala Bugarska povremeno zauzima i deo doline Nišave, kojim je do tada vladala Vizantija. Vizantija se grčevito borila da očuva vlast nad Carigradskim drumom. Tako je prvobitna rimska naseobina Tures u vizantijsko doba, prostim prevođenjem ove reči na grčki jezik, u značenju „kule“, nazvana Pirgos, a Sloveni su, jezičkim prilagođavanjem, gradu dali naziv Pirot.

U prvoj polovini srednjeg veka Vlasi su prebivali u istočnom i jugoistočnom delu Balkanskog poluostrva. „Pred invazijom Slovena povukli su se na Zapad i već u 12. veku. Udružena srpsko-ugarska vojska je borbama 1182–1183. osvojila oblast Niša, Pirot, a prodrla je i do Sofije, te je tako pirotski kraj ušao u sastav Srbije. Nešto određeniji društveni odnosi dešavaju se od druge polovine 14. veka, kada je deo oblasti pirotske Visok bio pod vlašću despota Stefana Visokog. Društveni život se odvijao u okviru patrijarhalnih zadruga, ali se usled jačanja privatne svojine, novčane privrde i klasnog društva takva zadruga raspada na male individualne porodice. Stanovništvo (Vlasi i Sloveni) uglavnom su se bavili stočarstvom i vrlo malo zemljoradnjom, tako da je izvesno da je prvi predmet koji je naš srednjovekovni seljak prodao primorskom trgovcu bio stočarski proizvod.

Prva saznanja o Pirotskom kraju pod turskom vlašću nalazimo iz opisa putopisaca, koji su do sultana putovali uglavnom carskim drumom. Metosi u Pirotu i manastiri u okolini ukazuju na postojanje srpske kulture i pismenosti. Glavna obeležja starog Pirota i života njegovih stanovnika do kraja turske vladavine odražavala su u svemu ukrštanje i prožimanje starobalkanske sa tursko-orijentalnom civilizacijom.

Krajem 17. veka, zbog vojnih poraza Turaka (Beč), ekonomski i pravni položaj stanovništva se naglo pogoršao. Posebnu štetu pustošenja nasilja činile su krdžalijske horde krajem 18. i početkom 19. veka. U takvim situacijama stanovništvo se iseljava, i opet vraća stočarstvu kao jedino sigurnom putu za preživljavanje zadruga. Oko tridesetih godina 19. veka, sa nestankom krdžalijskih hordi, uslovi za dalji razvoj društvenog i privrednog života stanovništva u ovim krajevima bivaju povoljniji, ali ne zadugo. „Uvođenjem čitluk-sahibija, čitlučkih poseda, mnogovrsnih dažbina koje je trebalo isplatiti kako sultanu, spahiji, tako i sahibiji (parazitskom sloju – nametnutom na spahijski posed usled gubitka svog) visočko stanovništvo je primorano na teške životne okolnosti i iseljavanje.

Posle oslobođenja od Turaka Visok, Zabrđe i ostali planinski krajevi Pirotskog okruga bili su veoma naseljeni, ali nastaje period velikih migracija jer se tursko stanovništvo zajedno sa Čerkezima, koji su drugoj polovini 19. veka naselili ove krajeve, iseljava za Tursku. Dobri poznavaoci ove problematike smatraju „da samo jedan deo današnjeg stanovništva koje se smatra starinačkim može poticati od srednjovekovnog predeonog odnosno domorodačkog stanovništva. Šopi su zapravo, po Jovanu Cvijiću, etnografska podgrupa Srba, Bugara i Makedonaca koji žive na centralnom Balkanu, u jugoistočnoj Srbiji, zapadnoj Bugarskoj i istočnoj Makedoniji. Neki istraživači smatraju da su Šopi posebna celina Južnih Slovena (a neki i da su tračkog porekla), čiji su pripadnici, s obzirom na etničku bliskost sa pomenutim narodima, u relativno novije vreme usvojili bugarsku, makedonsku i srpsku nacionalnu svest.

Nakon Berlinskog kongresa dolazi do vidne nacionalne podvojenosti – do pojave bugarskih i srpskih Šopova. Osim šopskog stanovništva, u planinskim oblastima (Visok) do 1930. su živeli Karakačani, poznati kao Crnovunci. Oni su živeli potpuno izolovano od ostalog stanovništva, samo tokom leta su isterivali stoku na ispašu na podgorini Stare planine. Kasnije u oblasti Visoka i Zabrđa se pojavljuju Cigani i porodice se infiltriraju sa zatečenim stanovništvom.

Od 1921. do 1931. zabeležen je blagi porast stanovništva, domaćinstava u selima Stare planine. Gradski kapital ulagan je u proizvodnju kačkavalja i izradu sukna – i skromno u drvnu industriju – a izbegavano je ulaganje u poljoprivredne grane – ratarstvo, vinogradarstvo. Oko 1926. i 1932. zabeležene su svetske krize koje se odražavaju i na ove oblasti. Deoba seljačkih gazdinstava se nastavlja. Kako malo gazdinstvo ne može sebe da opsluži, ono se stavlja u funkciju većeg ili više malih gazdinstava u jedno (združivanje bačija), ali ni ove združene ustanove nisu bile ništa drugo do obična trgovačka preduzeća seoskih gazda.

Tendencija preseljavanja stanovništva u ekonomski razvijenije i saobraćajno pristupačnije krajeve i u Zabrđu je došla do izražaja nakon Drugog svetskog rata. Iseljavanje stanovništva je svakako bilo u vezi sa pograničnim položajem ove mikroregije, sa brdsko-planinskim konfiguracijom terena, ali i sa tradicionalnom pokretljivošću stanovništva.

Na početku 21. veka Pirotska kotlina kao i ceo Pirotski okrug suočava se nekima od najvećih demografskih izazova, kao što su:

• izražena depopulacija,
• starenje stanovništva i
• spontano raseljavanje seoskih naselja, naročito na višim nadmorskim visinama.

Nedovoljno revitalizovana industrija i nedostatak novih radnih mesta, neiskorišćene šanse kada je u pitanju turizam, kao i nerešeni infrastrukturni problemi dovode do dalje ekonomske marginalizacije i demografskog pražnjenja ovog okruga.

Naselja

Prema fizionomiji većina naselja pirotskog kraja pripada zbijenom, ili timočkom tipu spontano formiranih naselja. Ipak, planinska morfologija često je uticala na formiranje razbijenog tipa sela, koji se sastoji iz više mahala, na kosama, bregovima, brdima, gde su sezonska stočarska naselja preseljavanjem stanovništva transformisana u stalna naselja.

Najveći broj naselja lociran je na nadmorskoj visini od 500 do 750 m, čak 89 njih, što čini 42,6% ukupnog broja naselja. U najnižem visinskom pojasu (270-500 m) smešteno je 74 naselja (34,6%), među kojima i sva četiri gradska, dok se između 750 i 1.000 m nalazi 49 naselja (22,9%). Iznad izohipse od 1.000 m nalaze se dva naselja (Vuči Del, 1.140m i Cerev Del, 1.020 m), dok viši predeli nemaju stalna naselja.

Pirotski govor

Glavni članak: Pirotski govor

Jedan od najpoznatijih simbola Pirotske kotline i šire je pirotski govor — jedinstven i sa dugom tradicijom, koji je širom Srbije postao prepoznatljiv, ali ne u potpunosti razumljiv. Do punog izražaja ovaj govor dolazi prilikom usmenog pripovedanja.

Pirotski govor pripada prizrensko—timočkom dijalektu i timočko—lužničkom poddijalektu, pripada grupi jezika juga i jugoistoka Srbije. U njemu postoje samo dva padeža — nominativ i akuzativ. Glavni padež u rečenici preuzima funkciju zavisnih padeža uz pomoć predloga.

Iako se radi o jeziku provincije i društveno neverifikovanom jeziku, on je prisutan u pričama, bajkama, pesmama, pripovetkama, i u tom smislu predstavlja pravo blago za ovaj kraj i Srbiju i treba ga u izvornom obliku sačuvati od zaborava i u budućnosti prezentovati narednim generacijama kako bi i one znale kako se nekada govorilo na širem području Pirotske kotline.

Zbog svoje specifičnosti bio je predmet proučavanja mnogih ljudi, kako stručnjaka, tako i onih koji su iz hobija želeli saznati što više o ovom načinu govora. Mnogi književnici, lingvisti, etnolozi dolazili su u ove krajeve samo kako bi proučavali pirotski govor, sakupljali umotvorine, beležili pripovedanja starih ljudi koji su jedino za ovakav govor i znali. Tako su do danas, sačuvane u izvornom obliku brojne umotvorina, pripovedaka, pesama koje na autentičan način prikazuju kako su to ljudi govorili i sporazumevali se u ovom delu Srbije.

Biljni i životinjski svet

Biljni svet

Dno Pirotske kotline još krajem devetnaestog veka obešumljeno je i privedeno poljoprivrednim i drugim kulturama. Žitarica i povrtarske kulture su u aluvijalnoj ravni i na nižim terasama, a voćnjaci i vinogradi u višim delovima, i uglavno su fitogeografko obeležje Pirotske kotline.

Naime središni deo kotline, koji je u zadnjih pedeset godina namenjen izgradnji stambenih objekata i prateće infrastrukturom, značajno je osiromašen prirodnom vegetacijom koja je jedino očuvana na veoma malim površinama pored reka. U prvoj polovini 20. veka, na tom potesu uglavnom je gajen kukuruz i bile su bašte, mestimično šljivari. Sačuvanu prirodnu vegetaciju čine zaostale asocijacija u ravni kotline, poput mestimičnih livada i osamljenog drveća; topole, vrbe, cera, graba, jasena, trepetlike, bresta (veoma retko), lipe, divlje kruške, drena, gloga, trnjine, leske, zove, šipka, kiselog drveta, divlji jorgovan. Od strane Šumskog gazdinstva i Pokreta gorana zasađen je na pojedinim prostorima bor, ariš, smrča.

U livadskoj–pašnjačkoj vegetaciji zastupljeni su: klasaste trave, lekovito i korovsko biljke, kao i neke relikte biljke.

Šumski pokrivač na obodnim planinama obuhvata oko 41,5% ukupnih zemljinih povšina Pirotske kotline. Dominiraju hrastove, četinarske i bukove šume. Na Staroj planini na lokalitetu Kopren i mestu zvanom Šošine vunije raste jagorčevina, kopriva, kleka, glog, medveđe grožđe, kantarion slez, mrazovac, velebilje, lincura, odoljen, lipa, breza, bokvica i druge.

Životinjski svet

U šumskim prostranstvima Pirotske kotline sreću se veverice, zečevi, kune, lisice, vuk, srna, divlja svinja, kuna, hrčak, jazavac, miš, jež, kornjača, krtica.

• Deo sisara Pirotske kotline
• 
  Šumski puh
  Dryomys nitedula
• 
  Zec
  (Lepus europaeus)
• 
  Šumski miš
  (Apodemus sylvaticus)
• 
  Srna
  (Capreolus capreolus)

Od zmija u Pirotskoj kotlini sreću se poskok, šarka, smuk, belouška i blavor, a od gmizavaca gušter zelenbać i gušter slepić.

• Zmije zastupljene na prostoru Pirotske kotline
• 
  Smuk
  (Coluber longissimus),
• 
  Belouška
  (Natrix natrix)
• 
  Poskok
  (Vipera ammodytes)
• 
  Šarka
  (Vipera berus)

Među najbrojnijim pticama Pirotske kotline su vrapci i senice a tu su još i slavuj, sojka, kos, lasta kukavica, detlić, jarebica, divlji golub, svraka, gavran, vrana, soko, jastreb, kobac, poneki patuljasti orao i naravno sova. Pored vodenih tokova mogu se sresti rode, divlje guske i divlje patke.

• Deo ptica Pirotske kotline
• 
  Istočna šarena muharica
  Ficedula semitorquata
• 
  Bela roda
  (Ciconia ciconia)
• 
  Žalar blatrić
  (Charadrius hiaticula)
• 
  Gačac
  (Corvus frugilegus)

Sa krčenjem šuma i intezivnom obradom terena na Staroj i Suvoj planinini, pojedine životinje su se povukle iz Pirotske kotline.

• Deo leptira Pirotske kotline
• 
  Prolećna bolonija
  Boloria euphrosyne
• 
  Šumska riđa
  (Araschnia levana)
• 
  Slezov skelar
  (Carcharodus alceae)
• 
  Klinasta skrivalica
  (Brintesia circe)

Privreda

Početak industrijalizacije u Pirotskoj kotlini vezan je za stvaranje Pirotskog industrijskog električnog društva. U spisku akcionara nalazimo pored ljudi raznih zanimanja iz svih društevnih slojeva i jedan broj zanatlija. Zanatlije akcionari su: lončari, kazandžije, terzije, krojači, ćurčije,obućari i tabadžije. Oni su bili među prvim akcionarima koji su deo svojih slobodnih sredstava uložili u prvi industrijski objekt u Pirotskoj kotlini, koji spada među prve takve objekte izgrađene u Srbiji početkom 20. veka.

U kasnijem istorijskom priodu geostrateški položaj i prirodno bogatstvo Pirotske kotline omogućili su opštini Pirot da bude atraktivna lokacija za investitore i da uz svoje ime doda i atribut „pogodno mesto za investiranje u sve oblasti privrede“.

Ova oblast u svom sastavu ima Slobodnu zonu Pirot, Zavojsko jezero, Dag banjicu i vodeni potencijal brzih planinskih reka.

Koristeći prednosti svog geografskog položaja, za privredi razvoja opštine Pirot, kompanija „Tigar“ a. d. i Skupština opštine Pirot formirali su Slobodnu zonu Pirot i u okviru nje Industrijsku zonu Pirot (javno privatno partnerstvo). Koncepcijska prednost Slobodne zone Pirot je izvanredna lokacija sa brojnim saobraćajnim prednostima, koje joj zajedno obezbeđuju značajnu stratešku poziciju na tržištu.

Zona omogućava da se veliki broj domaćih kompanija uspešno, na najbrži i najjeftiniji način uključi u svetske robne tokove. Pružanjem dobro odabranog seta pogodnosti Zona privlači strane direktne investicije, omogućava inostranim kompanijama veći profit uz niže troškove (carinske i poreske olakšice, niže takse, stimulativne mere ekonomske politike), privlači investicije u službi regionalnog razvoja, kao i razvoja opštine Pirot i doprinosi otvaranju novih radnih mesta (većoj uposlenosti radne snage) i implementaciji novih tehnologija.

Favrika Tigar, jedan je od najznačajnijih privrednih činilaca Pirotske kotline

Najvažniji strani investitor je „Mišlen“ iz Francuske u delu Industrijskog parka koji pripada Slobodnoj zoni Pirot i koji vodi fabrike Tigar tajers i Big Tigar. U sklopu Zone postojeći investitor „Tigar“ a.d. bavi se gumarskom industrijom, „Elise pro“ proizvodnjom kozmetičkih proizvoda i „Novadis“ proizvodnjom ribolovačkog pribora.

Veliki potencijal pirotske kotline je u vodama. Mada je na brzim staroplaninskim rekama izgrađen veći broj mini hidroelektrana za proizvodnju struje, do danas nije iskorišćen ni mali deo ukupnog potencijala vode. Zavojsko jezero je jedinstven vodeni i energetski resurs. Voda u jezeru služi za proizvodnju struje, koja je po kvalitetu visoke A kategorije i smatra se da može da snabde pet miliona stanovnika. U toj činjenici sadržana je njen budući potencijal.

Izvorište vode Dag banjica i Zavojsko jezero sa najkvalitetnijom vodom za piće prirodni su uslovi koji nameću gradu, a i potencijalnim investitorima, ideju da je moguće i tržišno opravdano otvoriti fabriku flaširane vode u ovom delu Srbije.

Veliki potencijal pirotska kotlina poisededuje za proizvodnju zdrave hrane (danas je u svetu i kod nas sve veća tražnja za organskom hranom; čija tražnja je i nekoliko puta veća od ponude).

Pirotska kotlina sa njenim pobrđem, kao turistička destinacija sa svim pratećim atraktivnim elementima (zanatska četvrt u Tijabari, oživljavanje gradića Kale, Zavojsko jezero sa vodom bogatom belom ribom, Visočicom i u Belskom rekom bogatom potočnom pastrmkom, Stara planina — sa prirodno, netaknutim, svojastvima...) koji sve više postaje jedna od značajnijih destinacija na turističkoj mapi Srbije.

Istorija

Prema podacima iz geografske literature Pirotska koltlina, kao i Srbija, s kraja 18. i u prvim decenijama 19. veka bila je do te mere geografski nepoznata da su u njoj prema pisanju Radojičića, iz 1927, „bili mogući pronalasci kao u nepoznatim delovima sveta”. Ukoliko se uzme u obzir činjenica da je njen geografski sadržaj uglavnom bio prikazan jedino na starim mapama (nastalim na bazi podataka koji su opisani u putopisnim zabeleškama mnogih izalanika (carskih poslanstava i diplomatskih misija) i putnika iz kasnijeg perioda srednjeg veka i potonjih vremena, ovakvi navodi su u potpunosti shvatljivi. Prema pisanju Cvijića, iz 1896. godine, za niški i belopalanački i pirotski kraj i njihove kotline, znalo se samo duž Carigradskog (Midhat-pašinog) druma — o čemu su se mogli naći dosta tačno prikazani uzajamni položaji i nazivi (naseljenih) mesta prema važećoj nomenklaturi iz tadašnjeg istorijskog perioda.

Pirotska kotlina u praistoriji

Pirotska kotlina i njena okolina naseljeni su u praistorijsko vreme, o čemu svedoče brojni ostaci materijalne kulture pronađeni u brojnim arheološkim nalazištima. Teritorija Balkanskog poluostrva bila je nastanjena od pradavnih vremena. Naučnici smatraju da su zemlje zapadne i srednje Evrope bile naseljene već u prvom odseku pleistocena (diluvij, ledeno doba), a da se u oblastima Balkanskog poluostrva čovek pojavljuje u periodu poslednje kvartarne glacijacije (Virmska glacijacija). U to doba hladne klime pre više od 40.000 godina, večiti led spuštao se do 1.500 m nadmorske visine. To su potvrdila i nedavno završena arheološka istraživanja dvaju pećina — Velike i Male Balanice (od 2006—2010), u Sićevačkoj klisuri. Prema tvrdnjama prof. dr Dušana Mihailovića, sprovedena istraživanja, na ovom nalazištu omogućila su prikupljanje više hiljada alatki koje je proizveo pračovek-neandertalac koji je živeo na ovom prostoru Srbije u društvenim zajednicama od 10-15 članova, od jedne do tri biološke porodice koje su se uglavnom bavile sakupljanjem plodova i lovom.

Arheološkim istraživanjem Pirotske kotline, rezultati ukazuju da je na tom prostoru postojalo naselje još pre 5.000 godina. Daljim istraživanjima u predelu starog dela Pirota otkriveni su i drugi tragovi iz eneolita i gvozdenog doba.

Mlađe gvozdeno doba na tlu Srbije obeleženo je dolaskom Kelta i prodorima helenske civilizacije. Kelti su pokorili Tribale, zauzeli su deo autarijatske teritorije i zajedno s njima obrazovali moćno pleme Skordiska koje je obitavalo i na prostoru Pirotske kotline.

Pirotska kotlina u antičkom periodu

Artefakti sa prostora Pirotake kotline

Iz antičkog vremena ne postoje podaci o stanovništvu već samo materijalni dokazi koji svedoče o prisustvu pojedinih kultura. Ti materijalni dokazi su brojni arheološki nalazi koji svedoče o postojanju značajnog broja naselja u pirotskoj kotlini u antičko doba. Bilo da se radi o materijalnim dokazim o postojanju naseljenosti bilo da su to gradišta — ljudska staništa, vojna utvrđenja ili crkvišta i ostaci grobalja.

Kasno antičke i ranovizantijske nekropole registrovane u Pirotskom polju uglavnom se prepoznaju po oštećenim davno opljačkanim zidanim grobnicama. Tamo gde nema grobnica, groblja ukopanih pokojnika iz ovog perioda, bilo da su kremirani ili inhumirani, mogu da se naslute samo na osnovu osteoloških ostataka ili čestih nalaza novca i nakita koji potiču iz uništenih grobova.

Prisustvo stanovništva u rimsko doba, pouzdano se zna, javlja se već od drugog i trećeg veka naše ere. U nauci je opšte prihvaćeno mišljenje da se pred kraj drugog milenijuma, kao gospodari zapadnog dela Balkanskog poluostrva javljaju Iliri, a u istočnom delu Tračani, koji na njemu žive kroz ceo docniji rimski period. Prema tim navodima, Iliri su u antičko doba pre slovenske ekspanzije, naseljavali prostor Balkanskog poluostrva, delove Panonije do Beča i neke severne i južne predele Apeninskog poluostrva i najvećim delom tokom viševekovne rimske okupacije su romanizovani.

Po jednoj legendi Stari Pirot je bio najpre stanica gde su rimske legije menjale zapregu a tek nešto kasnije postaje značajan grad.

U posebnu grupu arheoloških nalazišta spadaju tragovi starih saobraćajnica, koji su česti između Dimitrovgrada i Pirota. Uglavnom su to amorfne zone sa povećanom koncentraci jom sitnog kamena, praćene recentnom grnčarijom, koje svedočeo sistematskoj razgradnji isluženih puteva. Međutim, u Bačevskom polju otkrivena je trasa starog puta građena po rimskim standardima. Naknadna istraživanja na tom lokalitetu, kao i nadomak Dimitrovgrada, pokazala su da je ta saobraćajnica građena sredi nom 3. veka. Na osnovu rekognosciranja i rezultata kasni jih arheološkihistraživanja može se zaključiti da je rimska saobraćajnica od Bačevskog polja (Bal-lanstra) vodila desnom obalom Nišave do utvrđenja Gojindolsko kale i raskrsnice u njegovom podnož ju, a potom je levom obalom reke nastavljala ka Pirotu.

Pirot se pod imenom Turres prvi put pominje pri kraju drugog veka naše ere, u rimskoj geografskoj karti, Pojtingerova tabla (Tabula Pentingeriana) u kojoj se pominje i drum Via militaris koji je išao od Beograda (Singidunum) dolinom Velike Morave preko Ćuprije (Noreum margi) Niša (Naissus), Bele palanke (Remesiana), Dragomana (Meladea), Sofije (Sardica) do Carigrada. U pomenutoj geografskoj karti Pirot je bio označen kao Mutatio turres.

Ovaj drum koji je imao prvenstveno vojnički značaj, vezivao je provincije Trakiju i Meziju unutrašnjost rimske imperije. Pretpostavlja se da je izgrađen za vreme rimskog imperatora Trajana (98—117). Ovaj put je kroz Pirotsku kotlinu prolazio južnije od današnjeg Pirota (južnom ivicom pirotske kotline), od sela Ponora preko sela Blata, Rasnice, Držine, Sukova dalje na istok. Tragovi ovog starog puta su i danas vidljivi.

Pojtingerova tabla teritorije današnje Srbije (lat. Tabula Peutingeriane VII).
Brojevi na table prikazuju deo stanica na prostoru današnje Srbije; 1. Singidunum (Beograd), 2. Margum (Kulič, kod Smedereva), 3. Viminacium (Kostolac), 4. Idimmum (Medveđa), 5. Horreum Margi (Ćuprija), 6. Praesidium Pompei (Bovan, kod Aleksinca), 7. Naissus (Niš), 8. Remesiana (Bela Palanka), 9. Mutatio turres (Pirot).

Zbog nedostatka materijalnih dokaza, prema pretpostavkama istoričara, za vreme rimskog imperatora Aurelijana (270—275 naše ere), jedan broj rimljana doselio se u Mutatio turres, u kome se smestio jedan veći odred vojske koji je podigao dva gradića, jedan na severnoj strani Sarlaha, a drugi na mestu gde se i danas nalaze ostaci pirotske tvrđave Kale. Ovaj poslednji je bio opasan kamenim zidom sa pet kula, a oba gradića su bila spojena mostovima preko bistrice i rasničke reke

Početkom petog veka huni, sarmati, goti i druga varvarska plemena napadala su oblasti u ponišavlju. Vizantija, naslednica istočnog dela Rimske imperije, u tom periodu podigla je mnogobroje kule i gradiće u nastojanju da se odbrani od nasilnika. Car Iraklija (610—641), povukao je vojsku sa balkanskog poluostrva, pa i onu iz doline reke nišave.

Period od petog do četrnestog veka, o Mutatio turres ostao je „nerasvetljen”, jer se Pirotska kotlina nigde ne pominje, pa se pretpostavlja da Pirot u tom preiodu nije postojao.

Pirotska kotlina u srednjovekovnom periodu

Zbirka kasnoantičkih artefakata sa prostora Pirotske kotline

Posle raspada Rimskog carstva, na dva — istočno i zapadno, oblast pirotskoe kotline pripala je Istočnom rimskom carstvu — Vizantiji. Pretpostavlja se da se u tom periodu dešavaju i pregrupisavanja postojećih plemenskih grupacija na ovim prostorima. Ipak, iz perioda ranog srednjeg veka o tome je veoma malo pomena.

Sve do danas u nauci preovlađuje mišljenje da su slovenske grupe naselile prostor Balkanskog poluostrva tek u 6. i 7. veku, uprkos što je o tom pitanju i ranije i danas bilo drugačijih naučnih stavova. Sa Slovenima se navode i Avari, nomadski narod koji je uz Slovene osvajao balkanske prostore, koji se od kraja 7. veka više ne pominju. U današnje vreme sve su brojnija mišljenja koja se suprotstavljaju pomenutom vremenu doseljavanja Slovena, imajući u vidu ideje nekih i starijih i mlađih istraživača, koji na osnovu antičkih izvora skreću pažnju da je i pre tog perioda, velika teritorija Balkanskog poluostrva u potpunosti bila slovenizirana.

Sredinom 6. veka, kada je po pojedinim pretpostavkama doseljavanje Slovena najvećim delom završeno, u regionalnom prostoru koji danas pripada pirotskoj kotlini, pominje se nekoliko plemena: Timočani, Zagorci, Torlaci i Šopovi, a svi su deo velikog slovenskog plemena Timočana.

Vizantijski carevi su vladali slovenskim skupinama preko domaćih knezova. Primanjem hrišćanstva Sloveni su prihvatili i cara Romeja kao Hristovog namesnika na zemlji, a život i rešavanje sporova uobličeni su prema hrišćanskim obrascima.

Mirni periodi pomućeni su snaženjem i uspostavom Bugarskog carstva koje u okviru svoje teritorije prisajedinjuje i veliki deo Srbije, oko sredine 10. veka. Bugarska vlast nad srpskim teritorijama nije dugo trajala, te se ubrzo svi vraćaju pod vrhovnu vizantijsku vlast.

Početkom 11. veka u Vizantijskom carstvu pojavljuju se i prvi nagoveštaji o uspostavljanju (obnovi) srpske kneževine. U stranoj (nemačkoj) kartografskoj literaturi objavljenoj s kraja 19. veka vidi se da je cela Nišavska oblast računajući i predele oko Jerme i Ginske (izvorišta Nišave) pripadala srednjovekovnoj srpskoj državi.

Tokom druge polovine 12. veka srpska država otpočela je borbu za osvajanje Pomoravlje i Carigradskog druma. U savezu sa Ugarskom, Stefan Nemanja je uspeo da u borbama od 1182. do 1183, udruženim snagama srpsko ugarska vojska osvoji oblast Niša, Pirota i prodre do Sofije.

Kako su se potom ugarski odredi povukli,Srbija je sama nastavila ratne operacije. Tada je pirotska kotlina ušla u sastav Srbije, a Piroćanci su u znak zahvalnosti, po pisanju Koste Kostića, oduševljeno dočekali Stefana Nemanju i nemačkog cara, darujući ga pirotskim ćilimom.

Za vreme Milutinove vladavine (1281—1321) Pirotska kotlina je konačno ušao u sastav Srpske države. Cela Nišavska dolina, računajući tu i predele oko Jerme i Ginske pripadala je Dušanovoj državi. U državi Dušanovog oca, kralja Stefana Dečanskog, bili su i gradovi Dupnica, Ihtiman i Samokov.

Srbija je posle Maričke bitke 1371. godine ušla u period prestrojavanja feudalnih snaga, deo vlastele bio je prinuđen da prihvati tursko vazalstvo (Mrnjavčevići i Dragaši), dok se izdvaja Lazar Hrebeljanović, kao knez najmoćnije vlastele i širi svoju oblast na račun susednih feudalaca. Zavladao je čitavim Pomoravljem, a vladao je u Nišu i delu istočne Srbije. U ovom periodu Pirotska kotlina je bila značajno strategijsko mesto za državu kneza Lazara.

Pirotska kotlina u Osmanskom carstvu

Pirot u periodu Osmalijskog carstva

U vreme pod okupacijom Osmanlija Niška Bielopalanačka i Pirotska kotlina pripadala je Sofijskom sandžaku, od vremena osnivanja Osmanskog carstva pa sve do 18. veka. Sofijski sandžak pripadao je Ejaletu Rumelija, a Osmanlije su ga osnovale 1393, odmah posle bitke na Kosovu 1389. nakon što su počeli da učvršćuju svoju vlast na Balkanskom poluostrvu. Veliki Sofijski sandžak, od kraja 14. veka do poslednje decenije 15. veka, obuhvatao je svo Nišavlje i grad Niš.

Pirotski kadiluk je pokrivao oblast od Niša i Knjaževca na zapadu do Aldomirovaca u Bugarskoj na istoku. Obuhvatao je porečje Nišave i njenih pritoka Jerme i Koritnice, Lužnicu, Breznik sa okolinom i oblast Znepolja. Ovaj obim zadržao je skoro tokom celog perioda osmansko-turske vlasti.

Dalji nastanak i postojanje naselja u Pirotskoj kotlini vezan je za dolazak Osmanlija jer su oni postali deo levantske civilizacije razvijajući se slično gradovima Bliskog istoka. Vrlo razvijena turska zanatska proizvodnja od Budima do Bagdada, kao i trgovačke veze sa zemljama između Engleske i Indije iz kojih su uzimali bolju robu i raznosili je karavanima širom Otomanskog carstva, omogućili su da je trgovina u Pirotskoj kotlini bila vrlo razvijena i da se raznovrsna roba mogla naći u ovoj oblasti kao u skoro svim gradovima Osmanlijskog carstva.

Pirotska kotlina u Kraljevini Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji

Prekretnica u razvojnom procesu pirotske kotline bilo je oslobođenje od Turaka. Nakon toga započet je proces intenzivnog doseljavanja stanovništva pre svega u Pirot. Posle 1920. pokreću se tekstilna industrija (proizvodnja ćilima) i industrija gume, što dovodi i do intenzivnijeg migriranja stanovništva iz ekonomskih razloga. Uz to i poljoprivredna zanimanja, stanovništvo se zapošljava u trgovini, zanatstvu i javnim službama, te Pirot kao administrativno-upravni centar postaje mesto privlačna za život. U ovom periodu, takođe, deo stanovništva ovog područja učestvuje u sezonskim, pečalbarskim kretanjima, da bi kasnije te migracije dobile i karakter stalnih preseljenja čitavih porodica ka Šumadiji, istočnoj i zapadnoj Srbiji.

Literatura

• M. Mandić: Karstna vrela Pirotske kotline, Pirotski zbornik 40 (2015) 203-225
• Gorica B. Ljubenov, Dekorativno oblikovanje tradicionalne narodne arhitekture u regionu Stare planine, Doktorska disertacija, Univrezitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, 2015.
• Nikolić, Ilija (1982). Pirot i srez Nišavski, I, II, III knjiga, Muzej Ponišavlja, Pirot.
• Nikolić, Vladimir (1981). O pečalbarima iz istočne Srbije, Glasnik etnografskog muzeja, knj. VI, Beograd
• Lilić, Borislava (1994b), Istorija Pirota i okoline 1804–1878, Hemikals, Pirot.
• Jiriček, Konstantin (1952). Istorija Srba, knjiga I, Naučna knjiga, Beograd

Spoljašnje veze

• Pirot — Zvanična prezentacija
• PirotOnline — Ustanove i organizacije u Pirotu, Pirotski adresar
• GradPirot.com — Informativni Veb Portal Grada Pirota, sve o Pirotu na jednom mestu.
• Kraški predeli Istočne Srbije