Википедија

Плави патлиџан

Plavi patlidžan (lat. Solanum melongena)[1] jednogodišnja je vrsta biljke iz roda Solanum. Areal rasprostranjenja ove vrste obuhvata istočnu Indiju i Šri Lanku, ali je ranom domestifikacijom proširen najpre na područje istočne Azije, Južne Afrike[2][3] Mediterana i Evrope, a kasnije i na američke kontinente. Uzgaja se zbog plodova koji se koriste kao povrće.

Plavi patlidžan
plod
The fruit developing on the plant
Pripitomljen
Naučna klasifikacija
Carstvo:
Plantae
Klasa:
Magnoliopsida
Potklasa:
Asteridae
Red:
Solanales
Porodica:
Solanaceae
Rod:
Solanum
Binomno ime
Solanum melongena
L. 1753.
Sinonimi

Solanum ovigerum Dunal
Solanum trongum Poir.

Najčešće ljubičasto, sunđerasto, upijajuće voće se koristi u nekoliko kuhinja. Obično se koristi kao povrće u kuvanju. Patlidžan je po botaničkoj definiciji bobica. Kao pripadnik roda Solanum, srodan je sa paradajzom, ljutom paprikom i krompirom, iako su oni iz Novog sveta, dok je patlidžan iz Starog sveta. Kao i paradajz, njegova koža i semenke se mogu jesti, ali se, kao i krompir, obično jedu kuvani. Patlidžan ima nutritivno nizak sadržaj makronutrijenata i mikronutrijenata, ali sposobnost voća da apsorbuje ulja i ukuse u svoje meso kuvanjem proširuje njegovu upotrebu u kulinarstvu.

Prvobitno je pripitomljen od divlje vrste velebilja trna ili gorke jabuke, S. incanum,[4][5][6] verovatno sa dva nezavisna pripitomljavanja: jednim u Južnoj Aziji i jednim u Istočnoj Aziji.[7] Godine 2018, Kina i Indija zajedno su obuhvatale 87% svetske proizvodnje patlidžana.

Opis biljke uredi

Plavi patlidžan je jednogodišnja zeljasta biljka visoka do 70 cm, sa razgranatim stablom koje ponekad nosi trnove. Listovi su veliki, sa dugačkim lisnim drškama, do 15 cm dugi i do 10 cm široki. Cvetovi se nalaze u pazuhu listova, pojedinačni su ili ređe u manjim cvastima. Plod je bobica, najčešće ljubičasto-plave boje, ali može biti i zelena, žuta ili bela.[8]

Istorija uredi

 
Dugi ljubičasti patlidžani
 
Sorte Solanum melongena iz japanske Seikej Zusecuove poljoprivredne enciklopedije

Ne postoji konsenzus o mestu porekla patlidžana; ova biljna vrsta je opisana kao poreklom iz Indije, gde nastavlja da raste u divljini,[9] Afrike[10] ili Južne Azije.[11] Od praistorije se uzgaja u južnoj i istočnoj Aziji. Prvi poznati pisani zapis o biljci nalazi se u Ćimin Jaođu, drevnoj kineskoj poljoprivrednoj raspravi koja je završena 544. godine.[12] Brojni arapski i severnoafrički nazivi za njega, zajedno sa nedostatkom starogrčkih i rimskih imena, ukazuju na to da su ga Arapi u ranom srednjem veku gajili širom Mediterana, koji su ga u 8. veku uneli u Španiju.[13] Knjiga o poljoprivredi Ibn Al-Avama u arapskoj Španiji iz 12. veka opisuje kako se uzgajaju patlidžani.[14] Postoje zapisi o kasnijim srednjovekovnim katalonskim i španskim upotrebama.[15]

Patlidžan nije zabeležen u Engleskoj sve do 16. veka. Jedna engleska knjiga o botanici iz 1597. opisuje „madi” ili „besnu” jabuku:

Ova biljka raste u Egiptu skoro svuda... donoseći plodove veličine velikog krastavca.... Imali smo ih i u našim londonskim baštama, gde je cvetavala, ali zima se približava pre vremena zrenja, te je biljka propala: bez obzira na to da je donela plodove veličine guščijeg jajeta jedne izvanredne umerene godine... ali nikada do pune zrelosti.[16]

Zbog veze ove biljke sa raznim drugim velebiljima, nekada se verovalo da je plod izuzetno otrovan. Cvetovi i listovi mogu biti otrovni ako se konzumiraju u velikim količinama zbog prisustva solanina.[17]

Patlidžan ima posebno mesto u narodnom predanju. Po italijanskom tradicionalnom folkloru iz 13. veka, patlidžan može izazvati ludilo.[18] U Egiptu se tokom 19. veka govorilo se da je ludilo „češće i nasilnije“ kada je patlidžan u sezoni tokom leta.[19]

Detalji građe uredi

  •  
    Habitus
  •  
    Cvet
  •  
    Uzdužni presek ploda

Naziv biljke uredi

 
Osušeni plodovi na pijačnoj tezgi u Istanbulu

Naziv patlidžan potiče od sanskritske reči vatin-ganah, a u srpski jezik je došao preko persijskog (pers. badin-gan) i turskog jezika (tur. patlican). U srpskom jeziku patlidžanom se naziva paradajz, mada se često i biljka plavi patlidžan jednostavno naziva patlidžan.

Ishrana uredi

Plavi patlidžan,
sveži plod
Nutritivna vrednost na 100 g (3,5 oz)
Energija104 kJ (25 kcal)
5,88 g
Šećeri3,53 g
Prehrambena vlakna3 g
0,18 g
0,98 g
Vitamini
Tiamin (B1)
(3%)
0,039 mg
Riboflavin (B2)
(3%)
0,037 mg
Niacin (B3)
(4%)
0,649 mg
Vitamin B5
(6%)
0,281 mg
Vitamin B6
(6%)
0,084 mg
Folat (B9)
(6%)
22 μg
Vitamin C
(3%)
2,2 mg
Vitamin E
(2%)
0,3 mg
Vitamin K
(3%)
3,5 μg
Minerali
Kalcijum
(1%)
9 mg
Gvožđe
(2%)
0,23 mg
Magnezijum
(4%)
14 mg
Mangan
(11%)
0,232 mg
Fosfor
(3%)
24 mg
Kalijum
(5%)
229 mg
Cink
(2%)
0,16 mg
Ostali konstituenti
Voda92 g
Link to USDA Database entry
Procenti su grube procene zasnovane na američkim preporukama za odrasle.
Izvor: NDb USDA

Sirovi patlidžan se sastoji od 92% vode, 6% ugljenih hidrata, 1% proteina i ima zanemarljivo malo masti (tabela). On obezbeđuje male količine esencijalnih hranljivih materija, pri čemu samo mangan ima umereni procenat (11%) dnevne vrednosti. Manje promene u sastavu hranljivih materija se javljaju u zavisnosti od sezone, sredine uzgoja (otvoreno polje ili staklenik) i genotipa.[20]

Uzgoj i štetočine uredi

U tropskoj i suptropskoj klimi, patlidžan se može sejati u bašti. Patlidžan koji se uzgaja u umerenoj klimi bolje prolazi kada se presađuje u baštu nakon što prođe sva opasnost od mraza. Patlidžan preferira vruće vreme, a kada se gaji u hladnoj klimi ili u oblastima sa niskom vlažnošću, biljke venu ili ne uspevaju da zacvetaju i daju zrele plodove.[21][22] Seme se obično počinje osam do 10 nedelja pre očekivanog datuma bez mraza. S. melongena je uvrštena na listu slabo zapaljivih biljaka, što ukazuje da je pogodna za gajenje u zoni zaštite objekata.[23]

Razmak treba da bude 45 do 60 cm (18 do 24 in) između biljaka, u zavisnosti od sorte, i 60 do 90 cm (24 do 35 in) između redova, u zavisnosti od vrste opreme za kultivaciju koja se koristi. Malčiranje pomaže u očuvanju vlage i sprečavanju korova i gljivičnih bolesti, a biljke imaju koristi od senke tokom najtoplijeg dela dana. Ručno oprašivanje protresanjem cvetova poboljšava set prvih cvetova. Uzgajivači obično seku plodove sa vinove loze neposredno iznad čašice zbog donekle drvenastih stabljika. Cvetovi su kompletni, sadrže ženske i muške strukture i mogu se samooprašiti ili unakrsno oprašiti.[24]

Uzgojne statistike uredi

Prema statistikama Ministarstva poljoprivrede Sjedinjenih Američkih Država (USDA) oko 93% ukupne svetske proizvodnje plavog patlidžana poreklom je iz samo sedam država. Najveći proizvođači su Kina (55%) i Indija (28%), za kojima slede Egipat, Turska, Japan i Italija.[25]

Reference uredi

  1. ^ "Aubergine", Oxford English Dictionary, undated Arhivirano 2015-08-10 na sajtu Wayback Machine. Retrieved: 7 August 2015.
  2. ^ „Oxford Dictionary, s.v. brinjal”. Oxford University Press. Arhivirano iz originala 1. 4. 2016. g. Pristupljeno 4. 4. 2016. 
  3. ^ „Etymology of the Eggplant”. 21. 6. 2005. 
  4. ^ Tsao and Lo in "Vegetables: Types and Biology". Handbook of Food Science, Technology, and Engineering by Yiu H. Hui (2006). CRC Press. ISBN 1-57444-551-0.
  5. ^ Doijode, S. D. (2001). Seed storage of horticultural crops (pp 157). Haworth Press: ISBN 1-56022-901-2
  6. ^ Doganlar, Sami; Frary, Anne; Daunay, Marie-Christine; Lester, Richard N.; Tanksley, Steven D. (1. 8. 2002). „A Comparative Genetic Linkage Map of Eggplant (Solanum melongena) and Its Implications for Genome Evolution in the Solanaceae”. Genetics. 161 (4): 1697—1711. PMC 1462225  . PMID 12196412. doi:10.1093/genetics/161.4.1697. Arhivirano iz originala 11. 3. 2016. g. Pristupljeno 3. 8. 2012 — preko www.genetics.org. 
  7. ^ „Solanum melongena”. Germplasm Resources Information Network (GRIN). ARS, USDA. Pristupljeno 20. 11. 2014. 
  8. ^ Stjepanović-Veseličić L. 1974. Rod Solanum L. 1753. U: Josifović M. (ed.) Flora SR Srbije VI. SANU: Beograd.
  9. ^ Trujilo, Linda (25. 1. 2003), „The Elegant Eggplant”, Master Gardener Journal, Arhivirano iz originala 4. 12. 2016. g., Pristupljeno 16. 9. 2018 
  10. ^ Matthee, Rudolph (2016-02-11). „Patterns of Food Consumption in Early Modern Iran” (na jeziku: engleski). ISBN 978-0-19-993536-9. doi:10.1093/oxfordhb/9780199935369.013.13. „Eggplant, which originated in Africa, first shows up in history in Southeast Asia, and it was possibly brought to Iran in the same period from India via the Turks of Central Asia.” 
  11. ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. „Welcome to Encyclopaedia Iranica”. iranicaonline.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-04-22. „The plant is native to South Asia and was domesticated in India. It was brought to the Iranian lands at a very early but indeterminable date.” 
  12. ^ Dunlop, Fuchsia (2006), Revolutionary Chinese Cookbook: Recipes from Hunan Province, Ebury Press, str. 202 
  13. ^ Sanderson, Helen; Renfrew, Jane M. (2005). Prance, Ghillean; Nesbitt, Mark, ur. The Cultural History of Plants. Routledge. str. 118. ISBN 0415927463. 
  14. ^ The Book of Agriculture by Ibn Al-Awwam Arhivirano 2015-10-03 na sajtu Wayback Machine, translated from Arabic to French by J.-J. Clément-Mullet, year 1866, volume 2 page 236.
  15. ^ The first record of Catalan albergínia = "aubergine" is in 1328 according to the Catalan dictionary Diccionari.cat Arhivirano 2013-11-10 na sajtu Wayback Machine. An earlier record in Catalan is known, from the 13th century, according to the French Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales Arhivirano 2013-05-14 na sajtu Wayback Machine. A number of old variant spellings for the aubergine word in Romance dialects in Iberia indicate the word was borrowed from Arabic; Dictionary of Arabic and Allied Loanwords: Spanish, Portuguese, Catalan, Galician and Kindred Dialects Arhivirano 2015-10-03 na sajtu Wayback Machine, by Federico Corriente, year 2008 page 60.
  16. ^ The Herball, or Generall Historie of Plantes Arhivirano 2014-01-02 na sajtu Wayback Machine, by John Gerarde, year 1597 page 274.
  17. ^ „Is Raw Eggplant Poisonous?”. Kitchen Daily. 30. 8. 2012. Arhivirano iz originala 5. 9. 2012. g. Pristupljeno 5. 9. 2012. 
  18. ^ Oxford English Dictionary, 3rd edition, 2000, s.v. 'mad-apple'
  19. ^ Edward William Lane, An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians, v. 1, p. 378, footnote 1.
  20. ^ San José R, Sánchez-Mata MC, Cámara M, Prohens J (2014). „Eggplant fruit composition as affected by the cultivation environment and genetic constitution” (PDF). J Sci Food Agric. 94 (13): 2774—84. PMID 25328929. doi:10.1002/jsfa.6623. hdl:10251/63156  . 
  21. ^ „How to Grow Eggplant in Cooler Climates”. Arhivirano iz originala 2017-04-11. g. Pristupljeno 2017-04-30. 
  22. ^ „Growing Eggplant Successfully in Cooler Climates – Garden Mentors”. 16. 8. 2012. Arhivirano iz originala 28. 8. 2017. g. Pristupljeno 30. 4. 2017. 
  23. ^ Mark Chladil and Jennifer Sheridan. „Fire retardant garden plants for the urban fringe and rural areas” (PDF). www.fire.tas.gov.au. Tasmanian Fire Research Fund. Arhivirano iz originala (PDF) 16. 3. 2015. g. Pristupljeno 2014-09-14. 
  24. ^ Westerfield, Robert (2008-11-14). „Pollination of Vegetable Crops” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 2010-06-13. g. Pristupljeno 2009-07-01. 
  25. ^ FAO статистичке табеле за узгој патлиџана у 2005. години

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Плави_патлиџан&oldid=27245013”