Predsjednički sistem
Predsjednički sistem ili sistem predsjedničke vlade je ustavno-politički sistem organizacije vlasti u kome je načelno oštro izvršena dioba vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, te je svaka samostalna u području koje joj je ustavom dodjeljeno. Uspostavljen je Ustavom SAD iz 1787, kao prvi oblik ustavne predsjedničke vlade u svijetu. U predsjedničkom sistemu predsjedniku države povjerena je izvršna vlast, a parlamentu zakonodavna vlast, čime je u jednoj osobi kumulirana atribucija šefa države i premijera. Predsjednik države načelno ne može uticati na položaj i rad parlamenta, međutim on to može činiti posredno ili neposredno (preko predstavnika svoje stranke u parlamentu ili „poruka naciji“).
Države sa polupredsjedničkim sistemom.
Parlamentarne republike sa izvršnim predsjedništvom biranim u parlamentu.
Parlamentarna republika sa ceremonijalnim predsjednikom, gdje predsjednik vlade predstavlja izvršnu vlast.
Ustavne monarhije u kojima izvršnu vlast pripada monarhu, a obično je vrši predsjednik vlade.
Ustavne monarhije, koje imaju odvojenog šefa vlade ali kraljevska porodica drži političku moć.
Apsolutne monarhije.
Jednopartijske države.
Vojne diktature.
Američki model snažno je uticao na njegovo uvođenje u mnogobrojnim državama, bez obzira na to kakva su načela, okolnosti i politički razlozi uslovili takvo opredjeljenje. U većini zemalja tzv. Trećeg svijeta takav ustavni okvir poslužio je kao osnova za razvoj predsjedničkog sistema, u kome je ostvarena gotovo potpuna dominacija državnog poglavara u sistemu organizacije vlasti. Smjena vrha vlasti u tim državama vojnim ili državnim udarom nije neuobičajena.
Na prostoru bivše Jugoslavije de jure predsednički sistem je imala Srbija i Crna Gora, ali je predsednik zajedno sa savetom ministara imao veoma malo moći ograničenih na četiri oblasti zajedničke za obe republike (ekonomija, ljudska prava, odbrana, međunarodni poslovi), te se sistem de fakto smatra parlamentarnim.
Istorija uredi
Razvoj u Americi uredi
Predsednički sistem ima svoje korene u upravljanju britanskim kolonijama iz 17. veka u sadašnjim Sjedinjenim Državama. Hodočasnici, kojima je bilo dozvoljeno da sami upravljaju u koloniji Plimut, uspostavili su sistem koji je koristio nezavisnu izvršnu vlast. Svake godine kolonijalno zakonodavstvo je biralo guvernera, kao i nekoliko pomoćnika, analogno savremenim kabinetima. Zatim su imenovani dodatni izvršni zvaničnici kao što su policajci i glasnici.[1] U isto vreme, Britanska ostrva su prošla kratak period republikanizma kao Protektorat, tokom kojeg je Lord zaštitnik služio kao izvršni lider sličan predsedniku.[2]
Prvi pravi predsednički sistem razvijen je tokom Ustavotvorne konvencije Sjedinjenih Država 1787. godine.[3] Crpeći inspiraciju iz prethodnih kolonijalnih vlada, iz engleskog anglosaksonskog prava i od filozofa kao što su Džon Lok i Monteskje, delegati su razvili ono što je sada poznato kao predsednički sistem. Najvažnije, Džejms Vilson se zalagao za jedinstvenu izvršnu figuru koja je postala uloga predsednika.[4] Sjedinjene Države su postale prva predsednička republika kada je Ustav Sjedinjenih Država stupio na snagu 1789. godine, a Džordž Vašington je postao prvi predsednik pod predsedničkim sistemom.
Tokom 1810-ih i 1820-ih, španske kolonije u Americi su tražile nezavisnost, i nekoliko novih vlada španskog govornog područja pojavilo se u Latinskoj Americi. Ove zemlje su oblikovale svoje ustave po uzoru na ustav Sjedinjenih Država, i predsednički sistem je postao dominantan politički sistem u Americi.[3] Posle nekoliko decenija monarhije, Brazil je takođe usvojio predsednički sistem 1889. godine sa Deodorom da Fonsekom kao prvim predsednikom. Latinoamerički predsednički sistemi su iskusili različite nivoe stabilnosti, sa mnogim periodima diktatorske vladavine.[5][6][7]
Kao globalni sistem uredi
Po uzoru na druge španske kolonije, Filipini su uspostavili prvi predsednički sistem u Aziji 1898. godine, ali je pao pod američku kontrolu zbog Špansko-američkog rata. Predsednički sistem je obnovljen nakon što su Sjedinjene Države dale nezavisnost Filipinima 1946. godine.[3]
Dekolonizacija 1950-ih i 1960-ih donela je sa sobom značajno širenje predsedničkog sistema. Za to vreme u Africi je formirano nekoliko novih predsedničkih republika.[3] Kipar,[8] Maldivi[9] i Južni Vijetnam su takođe usvojili predsednički sistem nakon dekolonizacije. Pakistan i Bangladeš su to takođe učinili, ali su ubrzo nakon toga promenili svoje sisteme vlasti.
Još nekoliko zemalja usvojilo je predsednički sistem u poslednjim decenijama 20. veka. Modifikovana verzija predsedničkog sistema je primenjena u Iranu nakon ustavne reforme 1989. godine u kojoj vrhovni vođa služi kao šef države i apsolutna vlast u ovoj zemlji.[10] Godine 1981, Palau je stekao nezavisnost i usvojio predsednički sistem.[11] Kada je Sovjetski Savez raspao 1991. godine, predsednički sistem su usvojile nove države koje su stvorene, iako je većina njih usvojila druge sisteme vlasti tokom narednih decenija.[12] Belorusija nominalno održava predsednički sistem, ali kritičari navode da je on transformisan u diktaturu.[13][14][15]
Predsednički sistem nastavlja da se usvaja u 21. veku. Nakon nezavisnosti 2011. godine, Južni Sudan je usvojio predsednički sistem.[16] Turska je 2018. godine ukinula svoj parlamentarni sistem u korist predsedničkog sistema, što je kritikovano kao pokušaj Redžepa Tajipa Erdogana da konsoliduje vlast.[17][18][19]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Fennell, Christopher. „Plymouth Colony Legal Structure”. Histarch.uiuc.edu. Arhivirano iz originala 29. 04. 2012. g. Pristupljeno 07. 04. 2023.
- ^ Vile, M. J. (1967). The separation of powers. In: Greene, J. P., & Pole, J. R. (Eds.). (2008). A companion to the American Revolution, Ch. 87. John Wiley & Sons..
- ^ a b v g Sundquist, James L. (1997). „The U.S. Presidential System as a Model for the World”. Ur.: Baaklini, Abdo I.; Desfosses, Helen. Designs for Democratic Stability: Studies in Viable Constitutionalism (na jeziku: engleski). Routledge. str. 53—72. ISBN 0765600528.
- ^ McCarthy, Daniel J. (1987). „James Wilson and the Creation of the Presidency”. Presidential Studies Quarterly. 17 (4): 689—696.
- ^ Sondrol, Paul (2005). „The Presidentialist Tradition in Latin America”. International Journal of Public Administration. 28 (5): 517—530. S2CID 153822718. doi:10.1081/PAD-200055210.
- ^ Mainwaring, Scott (1990). „Presidentialism in Latin America”. Latin American Research Review. 25: 157—179. S2CID 252947271. doi:10.1017/S0023879100023256
.
- ^ Valenzuela, Arturo (2004). „Latin American Presidencies Interrupted”. Journal of Democracy. 15 (4): 5—19. S2CID 51825804. doi:10.1353/jod.2004.0075.
- ^ Ker-Lindsay, James (2006). „Presidential Power and Authority in the Republic of Cyprus”. Mediterranean Politics. 11: 21—37. S2CID 145444372. doi:10.1080/13629390500490379.
- ^ Heath-Brown, Nick (2015). „Maldives”. The Statesman's Yearbook 2016.
- ^ Buchta, Wilfried (2000). Who Rules Iran? The Structure of Power in the Islamic Republic. The Washington Institute for Near East Policy and the Konrad Adenauer Stiftung. str. 22. ISBN 0944029361.
- ^ Shuster, Donald R. (1983). „Elections in the Republic of Palau”. Political Science. 35: 117—132. doi:10.1177/003231878303500108.
- ^ Hale, Henry E. (2012). „Two Decades of Post-Soviet Regime Dynamics”. Demokratizatsiya. 20 (2): 71—77.
- ^ Shipunov, G.V. (2014). „Authoritarian regime in Belarus: history of formation”. Granì. 9: 92—99.
- ^ Sannikov, Andrei (2005). „The Accidental Dictatorship of Alexander Lukashenko”. The SAIS Review of International Affairs. 25: 75—88. S2CID 154701435. doi:10.1353/sais.2005.0017.
- ^ „Why Belarus is called Europe's last dictatorship”. The Economist. 2021. ISSN 0013-0613. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ Diehl, Katharina; van der Horst, Judith (2013). „The New Electoral Law in South Sudan”. Law and Politics in Africa, Asia and Latin America. 46 (2): 215—233.
- ^ Kirişci, Kemal; Toygür, Ilke (2019). „Turkey's new presidential system and a changing west”. Brookings.
- ^ Adar, Sinem; Seufert, Günter (2021). „Turkey's Presidential System after Two and a Half Years”. Stiftung Wissenschaft und Politik.
- ^ „Turkey elections: How powerful will the next Turkish president be?”. BBC News (na jeziku: engleski). 2018-06-25. Pristupljeno 2022-03-01.
Literatura uredi
- Barrington, Lowell (2012). Comparative Politics: Structures and Choices. Cengage Learning. str. 169—. ISBN 978-1-111-34193-0.
- Peter Barenboim, Biblical Roots of Separation of Powers, Moscow, Letny Sad, 2005. ISBN 5-94381-123-0, Permalink: LC Catalog - Item Information (Full Record)
- Biancamaria Fontana, ur. (2007). The Invention of the Modern Republic. ISBN 978-0-521-03376-3.
- W. B. Gwyn, The Meaning of the Separation of Powers (1965) (no ISBN)
- Bernard Manin, Principles of Representative Government (1995; English version 1997) ISBN 0-521-45258-9 (hbk), ISBN 0-521-45891-9 (pbk)
- José María Maravall and Adam Przeworski (eds), Democracy and the Rule of Law (2003) ISBN 0-521-82559-8 (hbk), ISBN 0-521-53266-3 (pbk)
- Paul A. Rahe, Montesquieu and the Logic of Liberty (2009) ISBN 978-0-300-14125-2 (hbk), ISBN 978-0-300-16808-2 (pbk)
- Iain Stewart, "Men of Class: Aristotle, Montesquieu and Dicey on 'Separation of Powers' and 'the Rule of Law'" 4 Macquarie Law Journal 187 (2004)
- Iain Stewart, "Montesquieu in England: his 'Notes on England', with Commentary and Translation" (2002)
- Alec Stone Sweet (2000). Governing with Judges: Constitutional Politics in Europe. ISBN 978-0-19-829730-7.
- Reinhold Zippelius, Allgemeine Staatslehre/Politikwissenschaft (= Political Science), 16th edition, § 31, C.H. Beck, Munich. 2010. ISBN 978-3-406-60342-6.
- Evan C. Zoldan, Is the Federal Judiciary Independent of Congress?, 70 Stan. L. Rev. Online 135 (2018).
- „Glossary of Statistical Terms: State Government”. Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD). Pristupljeno 26. 2. 2017.
- „Constitution of the United States, Article IV, Section 3, Paragraph 1”. Legal Information Institute, Cornell University Law School. Pristupljeno 17. 10. 2015.
- „Constitution of the United States, Amendment X”. Legal Information Institute, Cornell University Law School. Pristupljeno 17. 10. 2015. „The powers not delegated to the United States by the Constitution, nor prohibited by it to the States, are reserved to the States respectively, or to the people.”
- Krasner, Stephen D. (2001). Problematic Sovereignty: Contested Rules and Political Possibilities. str. 6—12. ISBN 9780231121798.
- Lynch, Katherine L. (2003). The Forces of Economic Globalization: Challenges to the Regime of International Commercial Arbitration. The Hague: Kluwer Law International. str. 61. ISBN 9789041119940. Pristupljeno 4. 11. 2020.
- Axtmann, Roland (2007). Democracy: Problems and Perspectives. Edinburgh: Edinburgh University Press. str. 136. ISBN 9780748620104. Pristupljeno 4. 11. 2020.
- Stein, Mark (2008). How the States Got Their Shapes. New York: HarperCollins. str. xvi, 334. ISBN 9780061431395.
- „Official Name and Status History of the several States and U.S. Territories”. TheGreenPapers.com.
- Michael P. Riccards, "Lincoln and the Political Question: The Creation of the State of West Virginia" Presidential Studies Quarterly,. . 27. 1997. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. jun 2011) - „A State of Convenience: The Creation of West Virginia, Chapter Twelve, Reorganized Government of Virginia Approves Separation”. Wvculture.org. West Virginia Division of Culture and History.
- Holt, Michael F. (200). The fate of their country: politicians, slavery extension, and the coming of the Civil War. New York: Hill and Wang. str. 15. ISBN 978-0-8090-4439-9.
- „The 14th State”. Vermont History Explorer. Vermont Historical Society.
- „California Admission Day September 9, 1850”. CA.gov. California Department of Parks and Recreation.
- Ward, Lee (2014-12-04). Modern Democracy and the Theological-Political Problem in Spinoza, Rousseau, and Jefferson. Recovering Political Philosophy. Palgrave Macmillan (objavljeno 2014). str. 25—26. ISBN 9781137475053. „Calvin's republican sympathies derived from his view of human nature as deeply flawed. Compound or mixed governments reflect the reality that human frailty justifies and necessitates institutional checks and balances to the magistrate's presumed propensity to abuse power. It was this commitment to checks and balances that became the basis of Calvin's resistance theory, according to which inferior magistrates have a duty to resist or restrain a tyrannical sovereign.”
- Galdia, Marcus (2009). Legal Linguistics. Frankfurt am Main: Peter Lang. str. 249. ISBN 9783631594636. „[...] in the absence of a written constitution in England it may at times be difficult to determine whether a particular text belongs to the constitutional law, i.e. forms the corpus of legal constitutional acts of England [...].”
- Kurland, Phillip (1986). „The Rise and Fall of the "Doctrine" of Separation of Powers”. Michigan Law Review. 85 (3): 595. JSTOR 1288758. doi:10.2307/1288758.
- Tuckness, Alex (2002). „Institutional Roles, Legislative View”. Locke and the Legislative Point of View: Toleration, Contested Principles, and the Law. Princeton University Press. str. 133. ISBN 0691095043.
- Locke, John (1824). Two Treatises of Government. C. and J. Rivington. str. 215.
- Price, Sara (22. 2. 2011), The Roman Republic in Montesquieu and Rousseau – Abstract, SSRN 1766947
- Schindler, Ronald, Montesquieu's Political Writings, Arhivirano iz originala 12. 10. 2013. g., Pristupljeno 19. 11. 2012
- Lloyd, Marshall Davies (22. 9. 1998), Polybius and the Founding Fathers: the separation of powers, Pristupljeno 17. 11. 2012
Spoljašnje veze uredi
- The Great Debate: Parliament versus Congress Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. septembar 2009)
- Castagnola, Andrea/Pérez-Liñán, Aníbal: Presidential Control of High Courts in Latin America: A Long-term View (1904-2006), in Journal of Politics in Latin America, Hamburg 2009.