Svrljig (tvrđava)

Svrljig je tvrđava u Srbiji, čiji se ostaci nalaze na steni u klisuri Svrljiškog Timoka, između Niševca i Varoši, severno od današnjeg Svrljiga. Danas ima malo ostataka utvrđenja, koji su dodatna oštećenja doživeli tokom NATO agresije na SRJ 1999. godine.

Odlukom Skupštine opštine Svrljig broj 633-1/86-01 od 22.05.1986. godine, tvrđava je proglašena Kulturnim dobrom - spomenik kulture. Pod nadležnosti je Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niša.

Prošlost utvrđenja

Na širem prostoru današnjeg utvrđenja, u atarima okolnih naselja, nađen je čitav niz nalaza iz doba pozne antike, zbog čega se smatra da se tu nalazila stanica Thimacum maior, na trasi starog putnog pravca koji je Via Militaris i Niš povezivao sa obalom Dunava, dolinom Timoka.

Prvo pominjanje Svrljiga potiče iz 1019. godine, kada se u povelji vizantijskog cara Vasilija II (976—1025), posle propasti Samuilovog carstva, navode oblasti pod jurisdikcijom slovenske Ohridske arhiepiskopije. Tada se on sa oblašću oko njega navodi u sklopu Niške eparhije. Svrljig je ostao u vizantijskim rukama sve do 1183. godine, kada ga zauzima Stefan Nemanja ((1166)1168—1196), sa Nišom i drugim okolnim gradovima (Ravni i Koželj). Posle njegovog poraza u bici na Moravi 1191. godine, Svrljig biva vraćen Vizantiji, da bi nakon pobune Asena i obnove bugarske države, krajem 12. veka, ušao u njen sastav.

Svrljiško jevanđelje, od koga je sačuvano 11 listova, pisao je monah-čatac Konstantin 1279. godine, u doba cara Ivajla (1277—1279). Iako se tvrđava tada nalazila u sastavu Bugarske države, u sačuvanim listovima se uočavaju srpske jezičke osobine i upotreba srpskih predložaka, što svedoči o jezičkom stanju u dolini Timoka i kulturnim vezama ovog kraja sa ostalim srpskim zemljama. Ovi listovi čuvaju se u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti.

Posle bitke kod Velbužda 1330. godine, Svrljig, zajedno sa Nišem, ulazi u sastav tadašnje Srbije, a krajem veka postaje deo Osmanske imperije.

U završnoj fazi građanskog rata koji je zahvatio Otomansku imperiju posle bitke kod Angore (1402) i smrti sultana Bajazita (1389—1403), njegov sin Musa je na početku svog pohoda na Srbiju 1412-1413. godine, napao bega Hamzu, koji se odmetnuo od njegove vlasti. Tvrđave Svrljig i Sokolnica, koje je držao su zauzete, on je zarobljen i poslan u prestonicu Hadrijanopolj, a lokalno stanovništvo je raseljeno, pošto je pružalo podršku despotu Stefanu (knez 1389—1402, despot 1402—1427). Nakon toga, Musa je svoj pohod nastavio upadom u Srbiju, prvo je zauzeo Lipovac i Bovan, posle čega upada u Moravsku dolinu i osvaja Stalać, Petrus, Kruševac i Koprijan. Tokom narednih decenija, tvrđava je ostala u rukama Osmanlija, kao jedno od utvrđenja u neposrednoj blizini granice sa Srpskom despotovinom.

Prvi otomanski defter za ovo područje navodi Svrljig kao sedište istoimene nahije, zbog čega se smatra da je prethodno bio sedište istoimene župe. Tom prilikom je u njoj zabeleženo 64 sela i 22 selišta, što je Svrljišku nahiju svrstavalo među slabo naseljene. Sam defter, za oblasti Kruševca, Toplice i Dubočice, nastao je između 1444. i 1446. godine, ali se podaci o Svrljigu nalaze u njegovoj dopuni iz 1453. godine,

Izgled i ostaci utvrđenja

Tvrđava Svrljig je podignuta na vrhu stenovitog brda (Kule, 505 m nmv) iznad ušća rečice Belice u Svrljiški Timok, na mestu na kome se on probija kroz malu klisuru. Zahvaljujući okomitim stenama, prilaz Svrljigu moguć je samo sa severozapada, preko zaravni koja se naziva Pazarište i vodi ka malom procepu među stenama, koji je na pojedinim mestima dodatno proširen da bi se omogućio prolaz kroz njega. Sam prilaz je verovatno bio branjen još jednom izolovanom utvrdom, dok je prolaz kroz stene najverovatnije bio nadzidan kulom ili nekim drugim objektom.

Utvrđenje se pružalo istočno od ovog prolaza i od njega se do danas očuvalo vrlo malo ostataka, ali je uočljivo da su njegovi bedemi pratili teren i opasivali usku zaravan na vrhu uzvišenja, na kome je smešteno utvrđenje. Na zapadnom kraju nalaze se ostaci kule kvadratne osnove, širine i debljine zidova 1,3 metra, od koje se očuvala samo istočna strana, čija je visina, sredinom 20. veka, dostizala 4,5 m. Pored nje se nalazi objekat usečen u stenu, za koga se pretpostavlja da je bio cisterna za vodu. Na severoistočnom kraju i najvišem delu utvrđenja nalaze se ostaci kule kružne osnove, čiji je unutrašnji prečnik 4.5, a debljina zidova 1,05 m. Ona je bila očuvana do visine od 7 m, ali je tokom NATO agresije na SRJ 1999. godine teško oštećena, pošto podno nje, kroz klisuru Svrljiškog Timoka prolazi železnička pruga koja povezuje Niš i Knjaževac. Dužina utvrđenja, od zapadne kule do njegovog najistočnijeg kraja iznosi 95 m, dok njegova najveća širina, od okrugle kule do najjužnije tačke bedema iznosi 28,5 m.

Nekadašnje podgrađe tvrđave prostiralo se na prostoru nazvanom Pazarište (severozapadno od tvrđave), na kome su ranije bili uočljivi i ostaci puta pokrivenog kaldrmom (Vidinski put), dok se u maloj kotlini (severno od tvrđave) nalaze naseljena mesta Varoš i Palilula, čiji nazivi ukazuju na nekadašnje postojanje gradskog naselja na tom prostoru.

Južno od utvrđenja, sa druge strane Belice, nalaze ostaci tri crkve, dok se u njegovoj neposrednoj okolini nalazi nekoliko pećinskih isposnica. Jedna se nalazi ispod samog utvrđenja, dok su ostale smeštene na suprotnoj obali Svrljiškog Timoka.

Vidi još

• Stefan Nemanja
• Musa
• Građanski rat u Otomanskoj imperiji (1402—1413)
• Svrljig

Literatura

• Deroko, Aleksandar (1950). Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji (na jeziku: srpski). Beograd: Prosveta. Pristupljeno 10. 10. 2023. 
• Mišić, Siniša, ur. (2010). Leksikon gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja: prema pisanim izvorima (na jeziku: srpski). Beograd: Zavod za udžbenike. str. 252-253. ISBN 978-86-17-16604-3. Pristupljeno 10. 10. 2023.