Spomenik srpskim ratnicima u Kraljevu

Spomenik srpskim ratnicima u Kraljevu je spomenik posvećen poginulim oficirima i vojnicima u Balkanskim i Prvom svetskom ratu 1912—1918. godine. Izgrađen je 1934. godine, po uzoru na Spomen-kosturnicu branilaca Beograda, podignutu godinu ranije na Novom groblju u Beogradu. Spomenik je maja 1960. izmešten na vojničko groblje, a 1982. je vraćen na prvobitnu lokaciju. Nedugo nakon vraćanja, spomenik je dobio popularni naziv Milutin, po knjizi Knjiga o Milutinu Danka Popovića koja je izašla 1985. godine.

Spomenik srpskom vojniku u Kraljevu

Autori spomenika su arhitekta i skulptor, ruski emigrant Roman Verhovski, dok su autori skulpture Verhovski i vajari Živojin Lukić i Vladimir Pavlović Zagorodnjuk.

Istorijat

Ideja o podizanju Spomenika poginulim ratnicima, javila se 1913, nakon završetka Drugog balkanskog rata, ali je njenu realizaciju omelo izbijanje Prvog svetskog rata. Nakon Velikog rata, ideja je ponovo postala aktuelna, ali je njena realizacija krenula tek 1928. godine. Za podizanje spomenika u Kraljevu, presudni uticaj imala je sudbina Spomenika braniocima Beograda. Kako je nadležno Ministarstvo pravde Kraljevne SHS poručilo da nema para za izgradnju spomenika, sredstva je skupilo Udruženje rezervnih oficira i ratnika, ali je tada nastupio problem oko izbora lokacije. Udruženje ratnika, autor spomenika i brojni umetnici, protivili su se ideji da spomenik bude postavljen na groblju, već na nekom od gradskih trgova. Neslaganje javnosti, nije promenilo odluku vlasti i spomen-kosturnica branilaca Beograda je 11. novembra 1931. svečano osvećena na tadašnjoj periferiji beogradskog Novog groblja. Nezadovoljan odlukom vlasti, predsednik Udruženja rezervnih oficira i ratnika, rezervni potpukovnik Milan Đ. Radosavljević, rodom iz Kraljeva, poklonio je projekat i kalupe spomenika Udruženju ratnika iz Kraljeva pod uslovom da spomenik bude podignut u centru grada.

Detalj spomenika sa figurom srpskog vojnika

Početak izgradnje spomenika u Kraljevu, pratio je sukob oko lokacije spomenika, sličan onom oko izgradnje spomenika u Beogradu. Ideji da se spomenik podigne na gradskom trgu usprotivila se grupa trgovaca, pošto se tu nalazila pijaca. Oni su na sve načine pokušavali da spreče podizanje spomenika, tvrdeći da bi to loše uticalo na njihovo poslovanje. Udruženje ratnika Kraljevo smatralo je da su glavni protivnici izgradnje spomenika bila dvojica bogatih trgovaca, koja su za vreme austrougarske okupacije, ostala u gradu i poslovala sa okupatorom, a opstrukciju podizanja spomenika sprečavali su preko korumpirane vlasti.

Izgradnja spomenika započela je 1928, godinu dana nakon početka gradnje Spomen-kosturnice branilaca Beograda. Centralni gradski trg je kao lokacija izgradnje spomenika bio potvrđen odlukom Državnog saveta od 21. avgusta 1930. godine. Tom odlukom je Državni savet potvrdio prvobitnu odluku Suda opštine Kraljevačke o lokaciji. O izgradnji Spomenika srpskim ratnicima u Kraljevu Spomenik je najvećim delom završen 1931, a na jednom snimku iz aviona, koji je avgusta 1933. snimio pilot Milčić vide se skele oko spomenika na trgu, gde je još uvek bila smeštena gradska pijaca. Prilikom izgradnje spomenika, 1. avgusta 1931. na gradilištu se dogodila nesreća kada su prilikom ugradnje kamena pri vrhu postamenta četiri radnika pala sa skele, od kojih je jedan, Dragoljub Stojaković iz Popine, kod Trstenika, preminuo. Kraljevačka opština je u aprilu 1936. odobrila kredit od 50.000 dinara za dovršetak. Beogradski list Politika pisao je 8. oktobra 1937. o spomeniku, navodeći u članku, pod naslovom Nedovršeni spomenik izginulim borcima iz Kraljeva, da još uvek nisu postavljene ploče sa imenima poginulih ratnika iako je za njih ostavljeno mesto na spomeniku.

Tokom izgradnje spomenika, 1932. godine pojavila se ideja o podizanju spomen-kosturnice. Opštinski sud je predlagao da se tela ratnika sahranjenih na varoškom groblju prenesu u kosturnicu, a zemljište na kom bi ona bila podignuta bi poklonila opština. Kako opština nije imala dovoljno sredstava da spomen-kosturnicu podigne o svom trošku, tražila je da joj se dodeli jedan kredit iz Fonda zaslužnih za otadžbinu. Naredne dve godine projekat je vraćan, a kao razlog je navedeno to da projekat ne liči na kosturnicu i da ne ispunjava potrebne estetske zahteve. Konačni projekat i predračun za izradu kosturnice od 26. februara 1933. načinio je inž. Anta Huibner, ovlašćeni građevinski inženjer u Kraljevu. Međutim, zbog nedostatka sredstava projekat je ponovo bio stopiran krajem 1934. godine.

Spomenik je na centralnom gradskom trgu ostao za vreme nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu, tokom koje je trg preimenovan u Franc Jozef plac. Prema nekim svedočenjima, prva inicijativa za izmeštanje spomenika javila se 1945. od strane jednog službenika kraljevačkog sreza, ali ona nije realizovana. U posleratnom periodu, trg na kome se nalazio spomenik je preimenovan u Trg maršala Tita, a Kraljevo je 1949. promenilo naziv u Rankovićevo, po Aleksandru Rankoviću, članu Politbiroa CK KPJ i potpredsedniku Vlade FNRJ. Prilikom prve posete Kraljevu 7. oktobra 1951, povodom desetogodišnjice formiranja Četvrtog kraljevačkog bataljona, Josip Broz Tito je na trgu pored spomenika održao miting.

Nakon Drugog svetskog rata nestali su spiskovi sa imenima boraca iz Balkanskih i Prvog svetskog rata, koja je trebalo urezati na mermernoj ploči i ugraditi u spomenik. Opštinska vlast na čelu sa Komunističkom partijom Jugoslavije zauzela je stav da spomenik treba ukloniti, sa obrazloženjem da je nedovršen. Međutim, ovakav stav bio je izraz ideoloških potreba. Prva zvanična inicijativa o uklanjanju spomenika dogodila se 1959. prilikom donošenja Rešenja opštinskog veća Narodnog odbora opštine Kraljevo da se zbog usvajanja novog Generalnog urbanističkog plana, spomenik izmesti na vojničko groblje iz Prvog svetskog rata, koje se nalazilo na Gradskom groblju. Ovaj potez lokalne vlasti pravdale su činjenicom da spomenik smeta odvijanju saobraćaja. Rešenje o uklanjanju spomenika, usvojeno je na sednici Skupštine opštine održanoj 29. novembra 1959. godine. Istog dana, Kraljevo je posetio potpredsednik Saveznog izvršnog veća i član Izvršnog komiteta CK SKJ Aleksandar Ranković, koji je u parku kod železničke stanice otkrio Spomenik otpora i pobede, posvećen žrtvama u Drugom svetskom ratu.

Realizacija uklanjanja Spomenika srpskim ratnicima izvršena je 1. maja 1960. godine kada je spomenik prebačen sa gradskog trga na vojničko groblje u sklopu Gradskog groblja. Uklanjanje spomenika izazvalo je negodovanje građana, ali nije bio zabeležen nijedan javni protest. Nedugo nakon uklanjanja spomenika, na njegovom mestu je napravljen parking za automobile. Dve godine nakon uklanjanja spomenika, Kraljevo je posetio predsednik Izvršnog veća Skupštine SR Srbije Slobodan Penezić Krcun, koji je lokalnim vlastima uputio kritike zbog uklanjanja spomenika.

Nekoliko pokušaja da se spomenik vrati na prvobitnu lokaciju nije urodilo plodom. Konačno, na inicijativu preživelih solunskih ratnika i novoizabranog predsednika SO Kraljevo Branka Maričića 1982. godine je bio raspisan referendum na kom se većina građana se izjasnila za povratak spomenika na staru lokaciju. Posle izvršene rekonstrukcije i uređenja centralnog gradskog trga, spomenik je 29. novembra 1982. godine vraćen na staro mesto, u centar grada. Kako je spisak poginulih ratnika i dalje nedostajao, u niše predviđene za mermerne ploče sa njihovim imenima ugrađene su ploče na kojima su ispisane najveće bitke u kojima su učestvovali kraljevački ratnici u ratovima 1912-1918. i postavljen je natpis „Srpskim ratnicima palim za slobodu otadžbine 1912-1918.” i „Ratni drugovi i zahvalni narod, 1934”.

Izgled

Spomenik sačinjava figura srpskog vojnika u opancima, sa šajkačom na glavi, koji ispruženom desnom rukom drži pušku, a drugom grli zastavu. Figura vojnika visoka je 4,1 metar, a nalazi se na postamentu visokom 10,5 metara. Ukupna visina spomenika od poda do vrha koplja zastave iznosi 16,5 metara, dok je osnova postolja dimenzija 11,3 h 11,4 metra. Postament spomenika je kamena monolitna stena, koja predstavlja snagu zemlje i naroda, dok podnožje predstavlja kamene morske talase, koji se razbijaju o postament. Talasi simbolično podsećaju na morske dubine (plava grobnica) gde su sahranjivani srpski ratnici oko ostrva Vida i Krfa. Figura vojnika i državni grb okrenuti su ka severu, odakle je došao neprijatelj, a stav i silueta bronzane figure napravljeni su u obliku krsta, što simbolizuje raspeće i stradanje srpskog naroda.

Postament spomenika u Kraljevu, izgrađen je drugačije u odnosu na beogradsku verziju, pošto se na njoj figura vojnika nalazi na kamenoj hridi, pod kojom leži germanski orao slomljenih krila. Skulptura vojnika sa beogradskog spomenika izlivena je u Kragujevcu, dok je vojnik sa kraljevačkog spomenika izliven u livnici „Jeremić” u Beogradu. Spomenik nikada nije dobio originalni oblik, s obzirom da nikada nisu postavljene prvobitno planirane ploče sa imenima poginulih ratnika, iako je za njih bilo ostavljeno mesto na spomeniku.

Na postamentu se nalazi natpis — „Srpskim ratnicima palim za slobodu otadžbine 1912—1918” i potpis „Ratni drugovi i zahvalan narod”, 1934. U nekadašnje niše sa tri strane spomenika, umesto tabli sa imenima palih i umrlih ratnika, čiji su spiskovi nestali za vreme Drugog svetskog rata, ugrađene su, po ideji slikara Miodraga Protića i Nikole Bugarčića, bronzane table sa imenima bitaka u kojima su od 1912. do 1918. izginuli srpski vojnici, kao i mestima u kojima su lečeni srpski ratnici.

Odlukom Skupštine opštine Kraljevo 29. juna 1990. Spomenik je zajedno sa Trgom srpskih ratnika i delom stare čaršije, stavljen pod zaštitu države.

Fotogalerija

• 
• 
• 
• 
• 

Spoljašnje veze

• Obnova Trga srpskih ratnika u Kraljevu („Politika”, 30. septembar 2018)