Crkva Svetog Jovana u Crkolezu

Crkva Svetog Jovana u Crkolezu
Crkva Svetog Jovana u Crkolezu
	Crkva Svetog Jovana
Opšte informacije
Mesto	Crkolez
Opština	Istok
Država	Srbija
Vrsta spomenika	crkva
Vreme nastanka	sredina 14. vek
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od izuzetnog značaja
Nadležna ustanova za zaštitu	Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture

Crkva Svetog Jovana nalazi se iznad sela Crkoleza, nedaleko od Istoka, na Kosovu i Metohiji. Predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Prošlost crkve uredi

Podigao ju je pre svoje smrti 1355. godine, čelnik Radoslav (u monaštvu Jovan), a krajem veka je postala deo vlastelinstva svetogorskog manastira svetog Pantelejmona. Njemu su je priložili vojvoda Novak Belocrkvić sa suprugom Vidosavom, što je u svojoj povelji iz 1395. godine potvrdila kneginja Milica. U povelji se potvrđuje da je vojvoda Novak sa ženom Vidoslavom priložio hram u Crkolezu „sa međama i pravima te crkve što ih je držala kod cara Stefana.” Taj podatak upućuje da je crkva morala biti podignuta najkasnije do 1355, godine smrti Stefana Dušana. Pretpostavlja se da je crkva zadužbina vlastelina iz tog vremena, najverovatnije čelnika Radoslava. Njegovo svetovno ime, kao i monaško Jovan, uklesani su na nadrgrobnoj ploči postavljenoj u podu naosa crkve, ispred carskih dveri.

Crkva je obnovljena 1650. godine, a 1673. živopisana prilozima meštana čija su imena, kao i visine priloga, zapisani na zapadnom zidu priprate. Za oslikavanje unutrašnjosti Crkve Svetog Jovana angažovan je najbolji srpski slikar tog vremena- Radul, koji je ostavio svoje ime u proskomidiji. Pretpostavlja se da je on tom prilikom izradio i ikonostas crkve, kako se zaključuje na osnovu stilskih osobenosti uočljivim na carskim dverima koje se i danas čuvaju u crkvi. Iako je tokom II svetskog rata selo spaljeno, crkva je sačuvana. Zbog vlage i sleganja terena, obavljeni su obimni konzervatorsko-restauratorski radovi tokom 1970 godine.

U crkvi se dugo čuvala izuzetno vredna stara zbirka rukopisa na pergamentu i papiru od XIII do XVI veka, koja je 1955. godine prebačena u riznicu manastira Dečani, a u crkvi se čuvaju carske dveri i osam ikona, koji su pripadali starom ikonostasu. U periodu od 1972. do 1974. godine izvedeni su radovi na konzervaciji i restauraciji crkvenog živopisa.

Arhitektura i živopis uredi

Crkva ima osnovu jednobrodne građevine sa narteksom bez kupole. Krov je na dve vode, oltarska apsida je spolja petostrana, a na zapadnom zidu, iznad vrata i niše za ikonu, nalazi se jednostavna kamena rozeta. Prema svom stilu, crkva spada među poslednje primere Vardarske škole i ona je tipična seoska jednobrodna crkva sa pripratom.

Prilikom konzervatorskih radova, na zapadnom zidu priprate, oko ulaza, pronađeni su ostaci prvobitnog zidnog slikarstva iz XIV veka. 1672/1673. godine iznova oslikao Radul, u doba patrijarha Maksima. Natpise je pisao na narodnom jeziku, što nije česta pojava i predstavlja posebnu vrednost ove fresko celine, a u južnom prozoru je ostavio zapis o svom oslikavanju. Slikar Radul zaslužan za živopis Crkve Svetog Krsta manastira Ostrog, crkvice Svetog Nikole u Pećkoj patrijaršiji, izradio je i veliki broj ikona za hramove u Bijelom Polju, Sarajevu, manastiru Morača i druge. U Crkvi Svetog Jovana Preteče, Radul se pridržava ikonografskih obrazaca ustaljenih u starijoj srpskoj umetnosti, i u većoj meri, uobičajenih programskih rešenja u oslikavanju unutrašnjosti hrama. U naosu je živopisao ciklus Velikih praznika i Stradanja Hristovih, a u priprati je naslikao opširan ciklus Jovana Preteče, patrona hrama. U oltaru je prikazao predstave uobičajene za taj deo hrama- Bogorodicu sa Hristom i arhanđelima u polukaloti apside, ispod koje je Pričešće apostola, a u zoni ispod Služba arhijereja. Čitav zapadni zid priprate ispunjava kompozicija Strašnog suda, koja uključuje i prikaz velikog broja različitih skupina grešnika, obeleženih narodnim jezikom.

Prema rečima istoričarke umetnosti Aleksandre Davidov-Temerinski,posebno je zanimljiv didaktički detaljno prikazan Strašni sud sa mnoštvom grešnika koji odgovaraju istom socijalnom statusu kao i vernici/posetioci koji su se mogli identifikovati sa naslikanim grešnicima.

Posle okončanja NATO agresije na SRJ i dolaska snaga KFORa na prostor južne srpske pokrajine, u crkvu je sklonjeno nekoliko ikona koje su spašene iz ostataka okolnih crkava, koje su uništili albanski teroristi.