Crna Trava
Crna Trava je planinsko naselje i sedište istoimene opštine na jugoistoku Srbije, u gornjem i srednjem delu sliva reke Vlasine na udaljenosti 66 km od Leskovca u Jablaničkom okrugu. Geografski položaj je čini saobraćajno izolovanom u odnosu na glavne saobraćajne koridore. Jedina važnija komunikacija je drumska veza (put R–122) sa Leskovcem preko Vlasotinca i Surdulice sa kojim se povezuje sa autoputem Niš—Skoplje (E-75). Crna Trava obuhvata teritoriju od 60,42 km², na kojoj je prema popisu iz 2022. bilo 338 stanovnika . Sa stanovišta privrednog razvoja, prema kriterijuma koji se koriste kod ocene razvijenosti, opština Crna Trava spada u red najnerazvijenijih u Srbiji, što je negativno uticalo na trend smanjenja stanovništva u periodu od 1948. do 2002. godine za 5,3 puta.
Crna Trava | |
|---|---|
 Crna Trava | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Upravni okrug | Jablanički |
| Opština | Crna Trava |
| Stanovništvo | |
| — 2022. |  338 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 42° 48′ 35″ S; 22° 17′ 56″ I / 42.809806° S; 22.298992° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 964 m |
| Površina | 318 km2 |
.svg)  Crna Trava Crna Trava na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 16215 |
| Pozivni broj | 016 |
| Registarska oznaka | LE |
Poreklo imena uredi
Nema istorijskih izvora koji bi tačnije objasnili poreklo ime Crne Trave. Neka njena imena kao što su Kara Kas („crna trava“) i Bal'k Derven („riblja klisura“) turskog su porekla i iz turskog vremena. Vilin Lug je ime po legendi i datira iz vremena pre Turaka.
Postoji legenda o poreklu imena koja potiče iz 1389, i vezana je za Kosovsku bitku. Prema ovoj legendi, jedna jedinica srpske vojske, sastavljena od srpskih strelaca i konjanika, odlučila je da se odmore na jednom zelenom polju dok su putovali do bojnog polja. Zbog toga što su vojnici ležali na otvorenom polju pokriveno jako otrovnom travom i cvećem, bili su opijeni i nisu se na vreme probudili za bitku. Kad su to shvatili, prokleli su travu na koju su ležali, proglasivši je „crnom“ travom!
Granice i teritorija uredi
Od oslobođenja južne Srbije od Turaka (1878. godine, tačnije od donošenja zakona o administrativnoj podeli Kraljevine Srbije, obnarodovanog 1890. godine, pa do danas) Crna Trava se u svesti ljudi teritorijalno četiri puta menjala. Posle oslobođenja od Turaka je osnovana opština Crna Trava, koja je prema Berlinskom kongresu 1878. godine, odnosno privremenom zakonu o uređenju oslobođenih predela od 3. januara 1878. godine, dobila granice kao opština u okviru sa ostalim opštinama u vlasotinačkom srezu. Posle se izlazilo iz njega i ulazilo u dervenski srez, potom i u vranjski i leskovački srez. Govoreći o granicama crnotravske opštine, Crna Trava se kao opština nalazila sa desne strane gornjeg toka reke Vlasine, a graničila se sa atarima opština; brodske i rupjanske, sa juga međom nahije vranjske, a sa istoka trnske-žnepoljske. Takođe su navedeni i podaci sa popisa: zaseoci (mahale- Cuka (96 kuća), Čaus (40), Zlatanska (55), Vidić (20), Obrad (35), Crvenkova (32), Lazaric (26), Kozarnica (26) i Popova (300-ukupno 354. kuća). Granica Crne Trave je bila određena 1878. godine.
Crna Trava kao opština, zajedno sa ostalim opštinama iz okruženja: brodska, rupska, dobropoljska, kalanska, od 1878. godine povremeno u početku, a kasnije i stalno pripadala je administrativno vlasotinačkom srezu sve do 1941. godine. Danas je Crna Trava administrativni centar okolnih sela. Zbog migracije stanovništva za boljim životom, negde od 1972. godine i potpunom ekonomskom migracijom do 2006. godine, čitav crnotravski kraj je sveden na nekoliko hiljada stanovnika, a veći deo mahala i zaseoka su potpuno iseljeni i u njima još žive neka staračka domaćinstva.
Istorija uredi
U letopisu crnotravskom se ističe da u V. veku pre Hrista su ovde bila nastanjena Ilirska plemena, a u II veku nove ere zavladali su Rimljani. U vreme Rimljana u ovom kraju se rudovalo, pa i danas postoje ostaci kopanja i prerade rude gvožđa u samokovima, a i postoje mnoge iskopine u obliku rovina.
Po deobi Rimskog carstva 395. godine na Istočno i Zapadno, ovi krajevi padaju pod Istočno rimsko carstvo (Vizantija), koje će u ovim krajevima vladati sve do pred XII veka. U letopisu crkve stoji da je u IX i X veku Crna Trava bila pust kraj, bez ljudi, pokrivena šumama i sa mnogo divljih zveri. Od stanovnika je bio samo jedan kaluđer sa nekoliko manastirskih čobana, koji su čuvali manastirsku stoku. Manastir se nalazio ispod Crnog Vrha, preko puta čuke, na jednom brežuljku, a i danas to mesto nosi naziv Manastirište, a dve livade nose crkvena imena: Sveti Nikola i Popadika. Ovaj manastir je pripadao carigradskoj patrijaršiji.
Crnotravci su bili slobodoljubivi narod, borili su se za svoju slobodu. Tako su uzeli i učešće u borbi protiv Turaka 1454. godine, u odbrani srednjovekovne srpske države, pod komandom vlastelina Nikole Skobaljića, kada su Turci potukli srpsku vojsku. Posle pada Smedereva (od 1459. do 1878. godine) Crna Trava je u okviru ropstva pod Turcima u okviru Srbije, živela sve do konačnog oslobođenja od Turaka 1878. godine.
Srpska osnovna škola u Crnoj Travi postoji od 1836. godine.[1] Rat srpsko-turski je prekinuo njen skromni rad. Nalazila se ista dotadašnja škola starinskog crkvenog tipa, u jednoj zakupljenoj sobi, neke privatne kuće u čaršiji. Radio je sa 10-15 dece (koja su dolazila i iz opštine Brodske) jedan učitelj meštanin, za 1000 groša godišnje plate. Opština Brod je 1879. godine pokušavala da dobije svoju samostalnu školu.[2] Kada je 1879. godine popisan Vlasotinački srez, u pripadajućem mestu Crnoj Travi bilo je sledeće stanje: u 274 kuće živelo je 1755 duša. Mada je registrovano 365 poreskih glava u varošici je samo 11 ljudi bilo pismeno - znalo da čita i piše.[3]
Ovo je bio planinsko šumoviti kraj, naročito bukovom šumom. Potpuno neprohodan, pa se u njemu moglo skrivati i dizati bune i ustanke. Naročito su bili poznati mnogi crnotravski hajduci, po kojima i danas mnoga mesta i izvori nose imena i ostale su mnoge legende o njima. Crnotravci su uzimali učešće u svim ratovima za oslobođenje od Turaka-počev od 1878. godine, potom uzeli učešće i u balkanskim ratovima, prvom i Drugom svetskom ratu, borili se protiv bugarske okupacije i nemačkog fašizma. Najviše su zla propatili od Bugara i u Prvom i Drugom svetskom ratu. Mesto je elektrificirano polovinom 1930-tih, u to vreme su postojali i društvo za ulepšavanje, vodovod sa četiri česme, Građevinarska škola sa preko 100 učenika, osnovna škola, ambulanta, pošta, telegraf i telefon, apoteka, babica; Streljačka družina, Crveni krst, čitaonica, bleh-muzika.[4]
U Drugom svetskom ratu crnotravski kraj je prednjačio u borbi protiv fašizma - u partizanskom pokretu je učestvovalo i mlado i staro. Mnogo je njih koji su dali svoje živote za slobodu, putem narodnih heroja: Mirka Sotirovića, Aleksandra Sinadinovića, Tome Ivanovića, Sinadina Milenovića i drugih znanih i neznanih. U borbi protiv Bugara vodile su se teške borbe i u Prvom i Drugom svetskom ratu. Zlodela bugarskih fašista se pamte i danas po paljevinama i ubijanju, a poznata je i Garska tragedija. Na ovom području je poginuo i jedan od značajnih revolucionara partizanskog pokreta Drugog svetskog rata i španski borac Ratko Pavlović Ćićko. Crnotravci su uzeli učešće i u ovim poslednjim građanskim ratovima raspada bivše Jugoslavije.
Stanovništvo uredi
Za vreme robovanja pod Turcima od preko 400 godina, crnotravsku planinsku oblast su postepeno naseljavale izbeglice sa svih strana, a najviše sa Kosova, Raške, Metohije, Kopaonika i Makedonije. Stanovništvo je od turskog zuluma bežalo u neprohodne planinske krajeve. Najveće naseljavanje je bilo pod kraj XVII veka, kada je srpski narod pod Arsenijem Čarnojevićem bežao u južnu Ugarsku (1690) i Arsenijem IV Šakabentom (1739), pa se tada jedan deo naroda umesto u Ugarsku, sklonio u Crnu Travu. Posle prvog naseljavanja Crna Trava je imala 400 kuća i oko 2.000 stanovnika. Tada su kuće bile građene od zemlje i drveta, pokrivene slamom, ređe sindrom, nisu bile krečene i nisu imale stakla na prozorima (pendžerima), već hartiju.
Pre IX veka ovde su živeli starosedeoci, koji su izumrli, a jedino prema pričanju starijih postoje grobovi Džidova, velikih ljudi i to na Popovoj čuki, a drugi grob na Stanićevu iznad Gornje Kozarice.
Postojala je unutrašnja migracija i spoljašnja migracija. Unutrašnja migraciona struja se može podeliti na krajišku, znepoljsko-krajišku i vlasinsku. Iz krajiške migracije u Crnu travu su se doselile tri porodice: iz Božice jedna porodica u Dobro Polje i dve porodice u Rupje. Iz Ćustendislkog kraja doselile su se četiri porodice i nastanile se u Brodu i Crnoj Travi, a iz medne jedna u Garu i dve u Bitvrdju. Jedan broj doseljenika iz Žnepoljske migracione zone doselio se na Vlasinu, zatim u u gornji sliv reke Vlasine, potom u slivu Kalansko-Gradske reke i Tegošnice, prema Darkovcu, Preslapu, kalni, Grdeličkoj klisuri. Bila je migracija iz planinskog ka ravničarskom delu. Od vlasinske migracije naseljena su mesta poput Kruševice, selo Batulovce između Leskovca i Vlasotinca, potom pustorečki kraj-Pusta reka negde pod kraj XVII veka i posle oslobođenja od Turaka 1878. godine. Spoljna migracija potiče delom iz bližnjih a delom iz daljih oblasti. Doseljavanje se vršilo iz Makedonije. Ta migraciona struja je dospela do Vlasinskog blata (danas Vlasinskog jezera), dalje na sever nije išla. Jedan krak ove struje išao je do Grdeličke klisure i tu stao. Iz Kratova, Tikvesa, Strumice - naselile su mesta u Crnoj Travi, Gradskoj i Vlasini. Sa Kosova su dosle neke porodice koje su se naselile u Dobro Polje, Crnu Travu, Rupje i Gare. U vreme rudovanja pod Turcima, mnoge rudarske porodice sa Kopaonika su se naseljavale u crnotravskom kraju, pre nekih 300 godina, pod kraj XVII veka, kao iz Kratovskih rudnika iz Makedonije. Smatra se da su prvi doseljenici Crne Trave bili sa Kopaonika i iz Makedonije.
Skoro čitav vek kasnije posle prvog naseljavanja, usledilo je drugo naseljavanje izazvano pojavom banditskih četa zvanih krdžalije (1792—1806). Ove bande su sve živo pljačkale, pa se narod selio van drumova u oblast Vlasine. Tako su u vreme krdžalija nastala sela: Jarmilova, Sajina, Čitaći i druga. Doseljavanja je bilo i radi krvne osvete i zbog bežanja od sudske odgovornosti, jer u vreme turskog doba, ko ubije turčina i prebegne u drugu oblast, izbegao je odgovornost za ubistvo, pa tada prestaje sudsko gonjenje i krvna osveta. Prvenstveno je bilo doseljavanje zbog rudovanja-doseljavali su se rudari i kovači. Manji broj se kasnije bavio i stočarstvom u planini. Postojalo je i nasilno naseljavanje, pošto je Crna Trava bila derbedžinsko naseljena. Derbedžije su bili stražari, čuvari klanaca, prolaza, koji su štitili turske karavane od napada hajduka u ovome kraju. Takva naselja osnivana su samo sa hrišćanskim stanovništvom. Početak stvaranja tih naselja je bilo u vreme sultana Sulejmana (1521. g), a derbendžiska naselja su bila prvo u Makedoniji. Inače selo Cavato je u Makedoniji je najstarije derbedžinsko naselje.
Pečalbarstvo uredi
Crnotravski pečalbari su poznati širom bivše Jugoslavije, kao graditelji-zidari, kraće neimari građevinari, a nekada su se zvali dunđeri.[5] Reč pečalba znači muka, tuga, zarada, argatovanje, odlazak u tuđinu, u beli svet. Težak je pečalbarski život, nikad se ne staje, nikada nema odmora. Prema pečalbaru se odnosilo sa prezirom i nipodaštavanjem.
U vreme pod Turcima išlo se iz nužde u pečalbu. Dunđerski majstori su gradili turske džamije i kuće u okolini do Niša i Vranja. Posle oslobođenja od Turaka išlo se u pečalbu u Bugarsku, potom i prema Beogradu (1885), a prvi dunđeri crnotravski su se pojavili 1820. godine. Pored dunđera u pečalbu su išli i krečari, pinteri, kacari, dlakari, terzije, stolari i drugi. Naročito su crnotravski majstori -zidari bili poznati do pred početak Drugog svetskog rata i posle završetka Drugog svetskog rata, kada su gradili najsloženije zgrade-objekte i to u Beogradu, Skoplju i drugim gradovima širom bivše Jugoslavije. U početku pečalbarenja majstori građevinski su išli u družine, koje su se zvale tajfe, a posle grupovođu je preduzeo preduzimač, koji je pogađao posao, određivao dnevnice i vršio nadzor rada. Pošto otprati muža u pečalbu, žena ostaje sama sa nejakom decom i iznemoglim starcima, pa tako svi kućni i poslovi u polju i sa stokom padaju na njena leđa. Život njihov je bio težak, surov, ali pun ljubavi prema porodici i uvek sa pogledom u daljinu gde su njihove ljubavi života u pečalbu. Svaki škrip vrata uvek je bila nada da će deca i majka ugledati oca, kako veseo ulazi i dolazi iz pečalbe. Tu sliku nose u sebi i danas i odrasli i deca iz pečalbarskih porodica Crne Trave i Vlasotinca.
Danas početkom 21. veka nema crnotravskih pečalbara-neimara, samo još u po kojoj kući, neki starac-pečalbar se seća svoga pečalbarskoga života. Pečalbarstvo, kao privredna grana, sada se „spustila“ prema brdskom delu Vlasotinca, pa sve prema moravskim selima.
Objekti koje su Crnotravci podigli u periodu od 1900 - 1941. godine uredi
Crnotravski pečalbari podigli su veliki broj veličanstvenih zdanja koje imaju svojstvo onoga što se ne treba zaboraviti. Crnotravci su monumentalne zgrade podizali širom cele naše zemlje, kao i u Bugarskoj i drugim zemljama. Između ostalog do 1941. godine, Crnotravci su podigli sledeće zgrade u Beogradu: Zgradu Narodne skupštine, Univerziteta, Pošte, Narodne banke, Etnografski institut, Hram Svetog Save, Beli dvor, Markarnicu, Državnu štampariju, Invalidski dom, Zadužbinu Nikole Spasića, Konjičke kasarne, Oficirski dom, Crkvu Aleksandra Nevskog, ceo krug gardijskih kasarna na Topčideru, zgradu Ministarstva šuma, zgradu ministarstva finansija, Veterinarski fakultet, Geografski institut, Pravni fakultet, Državni arhiv, kao i mnoge druge zgrade i nebojeno stambenih objekata.
U Topoli Crnotravci su na Oplencu podigli crkvu. U Pančevu kasarne i Aerodrom. U Zemunu zgradu Komande Vazduhoplovstva. U Ralji fabriku cementa. U Zaječaru zgradu opštine. U Skoplju zgradu Narodne banke.[6]
Demografija uredi
U naselju Crna Trava živi 434 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 40,8 godina (38,9 kod muškaraca i 42,8 kod žena). U naselju ima 220 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,56.
Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2022. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
 |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 1 | 1 | ||
| 80+ | 5 | 7 | ||
| 75—79 | 4 | 8 | ||
| 70—74 | 12 | 15 | ||
| 65—69 | 14 | 20 | ||
| 60—64 | 15 | 22 | ||
| 55—59 | 16 | 12 | ||
| 50—54 | 23 | 27 | ||
| 45—49 | 29 | 20 | ||
| 40—44 | 20 | 27 | ||
| 35—39 | 23 | 21 | ||
| 30—34 | 16 | 13 | ||
| 25—29 | 18 | 13 | ||
| 20—24 | 19 | 15 | ||
| 15—19 | 32 | 26 | ||
| 10—14 | 14 | 18 | ||
| 5—9 | 15 | 8 | ||
| 0—4 | 8 | 6 | ||
| Prosek : | 38,9 | 42,8 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 247 | 90 | 142 | 11 | 4 | 0 |
| Ženski | 247 | 62 | 139 | 41 | 5 | 0 |
| UKUPNO | 494 | 152 | 281 | 52 | 9 | 0 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 117 | 8 | 0 | 1 | 8 |
| Ženski | 95 | 12 | 0 | 0 | 3 |
| UKUPNO | 212 | 20 | 0 | 1 | 11 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 0 | 18 | 6 | 2 | 1 |
| Ženski | 0 | 2 | 7 | 4 | 1 |
| UKUPNO | 0 | 20 | 13 | 6 | 2 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 1 | 0 | 38 | 16 | 6 |
| Ženski | 2 | 0 | 19 | 19 | 15 |
| UKUPNO | 3 | 0 | 57 | 35 | 21 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 5 | 0 | 0 | 7 | |
| Ženski | 5 | 0 | 0 | 6 | |
| UKUPNO | 10 | 0 | 0 | 13 | |
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1900. godine
- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1880. godine
- ^ "Otadžbina", Beograd 1880. godine
- ^ "Vreme", 12. avgust 1935
- ^ „Arhitektura oblikovana crnotravskom perdaškom u fokusu izložbe u Beogradu”. Gradnja (na jeziku: srpski). 2024-03-13. Pristupljeno 2024-03-15.
- ^ Radomir Kostandinović „Crna Trava i Crnotravci”, 88 strana, Leskovac 1968.
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
Literatura uredi
- Rista Nikolić: Krajište i Vlasina, SANU, 1912.
- Jovan M. Popović: Crna Trava, Beograd, 1914.
- Jovan F. Trifunovski: O ranijem rudarskom centru Grdeličke klisure, Geografski horizont, 8/4, Zagreb, 1962.
- Jovan F. Trifunovski: Grdelička klisura, antropogeografska rasprava, Narodni muzej, Leskovac, 1964.
- Radomir Kostadinović: Crna Trava i Crnotravci, Leskovac, 1968.
- Radomir Kostadinović: Crnotravske legende, Naša reč, Leskovac, 1972.
- Simon Simonović Monka: Pečalbarstvo i neimarstvo crnotravskog kraja, SIZ kulture, Crna Trava, 1983.
- Vilotije Vukadinović: Govor Crne Trave i Vlasine, SDZb SANU XLII, Beograd, 1996.
- Aleksandar Videnović: Crna Trava - život, kriza i nada, Zadužbina Andrejević, Beograd, 1996.
- Simon Simonović Monka: Ljudi moga zavičaja, portreti znamenitih Crnotravaca, Beograd, 2000.
- Radosav Stojanović: Crnotravske priče, Prosveta, Niš, 2002;
- Iva Trajković: Stočarstvo na Čemerniku, Leskovački zbornik XLIV, 2004, 253 – 274.
- Staniša Vojinović: Narodne pesme i reči iz Crne Trave u zapisima Miodraga Popovića, Srpski jug 6, Niš, 2006, Reči 93 – 101.
- Srećko S. Stanković: Brod – selo kod Crne Trave, KPZ Srbije, Beograd, 2006.
- Radosav Stojanović: Crnotravski rečnik, SDZb LVII, SANU - Institut za srpski jezik SANU, Beograd, 2010,
Spoljašnje veze uredi
- Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
- Gugl satelitska mapa (Maplandia)
- Plan naselja na mapi (Mapquest)
- Crna Trava u prošlosti i danas
- Život u crnotravskom kraju
- Crna rupa u Crnoj Travi („Politika“, 24. oktobar 2010)
- Monografija o graditeljskim poduhvatima Crnotravaca („Politika”, 28. jul 2018)
- Građevinci iz Crne Trave nekada su bili poznati kao najbolji majstori, a sada ih skoro i nema (B92, 29. jun 2019)
- Da se prošlost Crne Trave ne zaboravi („Politika”, 9. avgust 2022)
