Википедија

Alhamijado

књижевна дела која користе арапско писмо за транскрипцију европских језика

Alhamijado književnost (šp. aljamía, port. literatura aljamiada,[1] arap. عَجَمِيَة) predstavlja književna dela koja koriste arapsko pismo za transkripciju evropskih jezika, pogotovo jezika Južnih Slovena[2] i romanskih jezika.[3] Preplitanje ovih kultura i pisama u nizu slučajeva proizvelo je značajna dela književnosti južnoslovenskih naroda, a i književna kritika im je u malobrojnim radovima posvetila izvesnu pažnju.[4]

Alhamijado pismo; transkripcija evropskih jezika s arapskim pismom.
Izgovor reči Aljamiado na španskom jeziku.

Prema Anvaru G. Čejniju, Aljamiado ili Aljamía je „pokvarena arapska reč ʿajamiyah (u ovom slučaju to znači strani jezik) i, generalno, arapski izraz ʿajam i njegov derivat ʿajamiyah su primenljivi na narode čije je poreklo nije arapsko".[5] Čini se da je sistematsko pisanje tekstova na romanskom jeziku arapskim pismom počelo u petnaestom veku, a ogromna većina takvih tekstova koji se mogu datirati pripada šesnaestom veku.[6] Ključni alhamijado tekst je Suma de los principales mandamientos y devediamentos de nuestra santa ley y sunna koju je izradio muftija Segovije iz 1462. godine.[7]

U kasnijim vremenima, Moriscima je zabranjeno da koriste arapski kao verski jezik i pisali su na španskom o islamskim temama. Primeri su Coplas del alhichante de Puey Monzón, koja pripoveda o hadžu,[8] ili Poema de Yuçuf o biblijskom Josifu (napisana na aragonskom).[9]

Istorija uredi

Književnost alhamijado koja se definiše kao pisanje nearapskog jezika sa arapskim pismom i izvedena je iz reči al-ʻajamiyya,[10][11] što označava nešto nearapsko, strano[12], prvi put se pojavila u Španiji nakon raspada Andaluzijske države.[10] Alhamijado književnost se tada koristila u Osmanskom carstvu, Persiji, Maleziji, Avganistanu, Tatarstanu, Turkistanu, Bosni i drugim zemljama.[10] Tokom arapskog pohoda na Persiju, termin alhamijado je postao rasni pejorativ.[13]

Bosna i Hercegovina uredi

Dolaskom Osmanlija na južnoslovenski prostor u prvoj polovini 15. veka i uspostavom administrativno-pravne vlasti, dolazi do bogatog preplitanja istočne i zapadne kulture na relativno malom prostoru. Ta su preplitanja naravno najsnažnije zastupljena u kulturi stanovništva koje prihvata verovanje dolazećeg carstva. Pored religije, Osmanlije donose i tri orijentalna jezika: turski, arapski i persijski kao jezike administracije, vere i visoke umetnosti, kult vode u vidu hamama, česmi i šadrvana i arhitekturu urbanog prostora i načina života u njemu. Preplet slovenske i orijentalne kulture najprisutniji je u kulturi življenja najbrojnije etničke grupe slovenskih muslimana — Bošnjaka.[4]

Osmansko carstvo je uspostavilo institucije mektaba i medrese odmah nakon što je osvojilo Bosnu. Jedna od stvari od primarnog značaja za učenje u ovim obrazovnim ustanovama bio je arapski jezik. Zajedno s usvajanjem arapskog i osmanskog turskog jezika, pojavila se književnost pod nazivom arebica ili alhamijado koja je značila pisanje bosanskog jezika arapskim pismom. Ova književnost koja je uglavnom postala široko rasprostranjena u zajednici počela je da napreduje počevši od 17. veka i efikasno se koristila više od 350 godina.[10]

Dok se arebica u Bosni uglavnom koristila u muslimanskim književnim delima, i franjevački hrišćani pisali su dela s arapskim pismom. Zbog nedostatka nekih bosanskih zvukova na arapskom pismu, neke oznake su stavljene iznad ili ispod arapskih slova isto kao što su to radili Osmanlije i Persijanci. Ove oznake se razlikuju od drugih u zavisnosti od autora. Iako su bili učinjeni različiti pokušaji da se standardizuje arapsko pismo, najvažniji pokušaj bilo je formiranje abecednog reda koji odgovara jednoj oznaci koja se naziva matuf za svaki bosanski zvuk, što je uradio Džemaludin Čaušević koji je bio na čelu bosanskog predsedništva i profesor arapskog jezika na Teološkom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.[10]

Gramatičke knjige i rečnici na arapskom jeziku takođe su sastavljeni arapskim pismom. Osim toga, arapska abeceda je takođe korišćena u pisanju pesama sa prozodijom.[10] U novonastaloj situaciji, slovenski muslimani od osvajača prihvataju sve kulturne odlike koje su kompatibilne sa njihovom kulturom. Ovakav spoj kultura je podario mnoga književna dela, kao i vrstu usmene lirike, sevdalinku.[4]

Uprkos činjenici da su o arapskom pismu i književnosti, posebno u Bosni, rađene različite studije, u Turskoj je malo studija o ovom pitanju.[10]

Književnost uredi

Srpski alhamijado uredi

Dosadašnja literatura o alhamijado književnosti tek se u nekolika navrata, u manjoj ili većoj meri, pozabavila pitanjem prisustva ove vrste književnosti u Srbiji.[4]

Prvi štampani alhamijado tekst je Mevlud hafiza Saliha Gaševića objavljen 1878. godine u Skoplju. Ovaj je mevlud, kao i većina ostalih mevluda, zapravo prerada čuvenog turskog mevluda napisanog od strane Sulejmana Čelebije. Takav je i drugi mevlud pesnika iz Novog Pazara, Arifa Brkanića Sarajlije štampan 1911. godine u Istanbulu. Puni naslov dela je Haza terdžumanu mevlidiš-šerifin-nebiji bi lisaniz-zarijil-bosneviji ili kako sam autor naslovljava ovaj mevlud Terdžuman mevludski. Do danas je o samom mevludu govoreno u više navrata, ali veoma površno.[4]

Skroman je broj studija o alhamijado književnosti i pisanjima na orijentalnim jezicima u Srbiji. Svakako, ove studije koje su vredne pažnje, istovremeno naglašavaju potrebu za studioznijim proučavanjima. Među pesnicima alhamijado književnosti se povremeno prepoznaje nizak kvalitet pesničkog uobličenja, ali takođe, među njima ima i pesnika sličnih Valiju, Gurbiju, Sarajliji, Gaševiću i Šuševiću, koji su u svome vremenu u kontekstu velikog Osmanskog carstva bili ugledni i poštovani umetnici poetske reči, čija su dela njihovi savremenici visoko ocenjivali.[4]

Kuran je na srpsko-hrvatski dva puta preveden na alhamijado pismu.[14]

Bosanski alhamijado uredi

Početak pisanog književnog stvaranja Bošnjaka na narodnom jeziku teško je precizno odrediti, ali se na osnovu do danas poznatih činjenica približno može označiti razdoblje u kome se ono javlja. U vreme kada je cvetala divanska književnost, na prelazu iz XVI u XVII vek, zanemarljiv je bio broj onih koji su pevali i pisali na maternjem jeziku.[4]

U radu Adnana Kadrića Osvrt na termin crnogorski jezik u jednoj dvojezičnoj alhamijado gramatici s kraja 19. stoljeća, skreće se pažnja na obimnu alhimijado gramatiku, Bosanski turski učitelj iz 1893. godine, koja je u stvari gramatika Južnih Slovena, tj. gramatika bosanskog, srpskog, hrvatskog, dalmatinskog i crnogorskog jezika. Kadrić ističe da se u njoj crnogorski jezik spominje u najvažnijem delu u kojem autor definiše svoju koncepciju i narav dela. Naglašen je stav da je Berbićeva gramatika jedna od najvažnijih alhamijado gramatika južnoslovenskih jezika, koja nudi jednu gramatiku, a više naziva za jezike: bosanski, srpski, hrvatski, crnogorski i dalmatinski. Popis etnika iz korpusa Hermanove zbirke bošnjačke epike prikazan je u radu prof. Alena Kalajdžije, koji analizira preko preko stotinu ekscerpiranih primera sa stanovišta njihovog stvaranja i etimologije, pri čemu se navedeni korpus tretira u kontekstu usmene poetske formule.[15]

Sva književno-umetnička dela u stihu, i alhamijado i divanske književnosti, dele se na dve osnovne grupe: sufijsku i laičku. Sufijska je mnogo prisutnija i bogatija i nastaje na elementima islamske teozofije — tasavufa. Ona podrazumeva onu grupu pesama koja svojom poetikom odgovara bilo kojem od dvanaest ustanovljenih tarikatskih redova u sufizmu i njihovim principima spoznaje Gospodara, dok je laička poezija osnovno-veronaučno-upućivačka, odnosno, govori o religiji sa snažnom dozom didaktizma.[4] U pesmama dominiraju muški etnici, što je razumljivo u kontekstu patrijarhalne epske tradicije.[15] Bosanska književnost alhamijado je slična turskoj divanskoj književnosti sa svojim oblicima himne i ode.[16]

Hrvatska pesma

Ah, nevisto duše moje,
daj mi da se obveselim,
doklem ne izišlo duša,
daj mi se da poveselim.

Kad te vide oči moje,
veseli se srce moje,
ja sam tvoje, ti si moje,
daj mi se da obveselim.

Ovo svit je kakono cvit,
ne ćemo dugo mi živ bit,
ne bud svagde tako srdit,
daj mi se da poveselim.

Ne mori me, prosim tebe,
izgubil sam ja sebe,
ob den, ob noć molim tebe,
daj mi se da obveselim.

Iz srce ja tebe ljubim,
hoć' li bit jošt da te grlim,
od žalost ne znam što činim,
daj mi se da poveselim.

Grizdava si, grizdav budi,
što ću istom, zdrav mi budi,
ovo pismo Mehmed zgodi,
daj mi se da obveselim.

Mehmed Erdeljac, [17]

Najstarijim delom pisanim na narodnom jeziku smatra se ljubavna pesma Hırvat Türkisi (Hrvatska pesma) Mehmeda Erdeljca, iz 1588/89. godine, dok poslednje delo alhamijado stvaralaca predstavlja Fikhul — ibadet, koje je napisao Mehmed Seid Serdarević. Objavljeno je 1941. godine, a podrazumeva popis šerijatsko-pravnih propisa o izvršavanju islamskih obaveza.[12]

Hrvatska pesma se može smatrati pretečom sevdalinke, s obzirom da ispunjava kriterijume poput: metrički osnov pesme; terminološko određenje pojma turćija — kao jedan od najvažnijih činjenica; tumačenje izraza leksema „zagudi”, tematsko-motivski aspekt pesme; sličnost versifikacijskog postupka u starijim bošnjačkim ljubavnim pesmama; bošnjačko-muslimansko poreklo autora; specifičan jezički izraz zapadnoštokavskog tipa…[18]

Hrvatski alhamijado uredi

Javlja u svim krajevima gde su živeli Hrvati, a bili pod osmanskom vlašću. Javlja se i kod predaka Bošnjaka koji su pisali arebicom i koji se ubraja i u baštinu na bošnjačkom jeziku.[19] Sadržajno to su većinom pesme: ilahije, verske i pobožne naravi, kaside, poučno moralističke, pa pesme pritužbenog karaktera, rodoljubive i ljubavni stihovi,[20] a od proznih uradaka teološko-pravni spisi, molitve, rečnici i podnesci (arzuhali i mahzari).[12]

Hırvat türkisi (Hrvatska pesma) pesma je ljubavnog sadržaja i petrarkističkog manira. Nastala je u 16. veku, a njen autor je Mehmed Erdeljac. Spada među prve tekstove pisane arebicom.[21] Pesmu je prvi objavio Fridrih Kraelic 1911. godine u časopisu Archiv für slavische Philologie.[22]

Španski alhamijado uredi

Španci su sve tekstove pisane alhamijadom označavali posebnim imenom textos aljamiados. Odatle taj naziv kod svih naroda koji pišu arapskim pismom, ali svojim maternjim jezikom.[4]

Čini se da je sistematsko pisanje tekstova na romanskom jeziku arapskim pismom počelo u petnaestom veku, a velika većina takvih tekstova koji se mogu datirati pripadaju šesnaestom veku.[23] Ključni alhamijado tekst bio je od muftije iz Segovije, pod nazivom Suma de los principales mandamientos y devediamentos de nuestra santa ley y sunna, iz 1462.[24]

U 16. veku, Moriskosima je bilo zabranjeno da koriste arapski kao verski jezik i pisali su na španskom o islamskim temama. Primeri su Coplas del alhichante de Puey Monzón, koji pripoveda o hadžu[25]i Poema de Yuçuf o biblijskom Josifu (napisano na aragonskom).[26]

Las Coplas del peregrino de Puey Monzón

Kad sam napustio put,
iz zemlje blagoslova,
srce mi se slomilo,
znaj to Alahu, istiniti;
Počevši od Glasnika,
moje bogatstvo je raslo,
što umirem i živim do ovog jadnog bola ...

Nepoznat autor, [27]

 
Poema de Yuçuf o Josifu.

Najvažnije delo španske alhamijadske književnosti iz perioda mudehara je pesma koju je napisao arapski Movar, Poema de Yuçuf, u kvaderni viji. Sadržaj odražava komentar na suru XII Kurana, upotpunjenu sa Leyenda dorada. Ramon Menendez Pidal datira ga u četrnaesti vek i definiše njegov jezik kao aragonsku romansu.[28] Tekst govori o Josifu iz Postanja. Sačuvano je oko tristo osamdeset redova ove pesme. Ističe se njegova sposobnost da izrazi trenutke velike lirike.[29] Las Coplas del peregrino de Puey Monzón napisao je jedan morisko o kome se zna samo iz pesme: da je putovao od svog mesta porekla, Pueyo de Monzón (danas Puejo de Santa Kruz) do Meke 1603. godine, ispunjavajući islamsku dužnost… Pesnik govori o avanturama sa putovanja, njegovim osećanjima prema svetoj islamskoj zemlji i gradovima kroz koje prolazi.[28][30]

 
Proterivanje u luci Denija, autor Vinsente Mostre.[a]

Alhamijado je odigrao veoma važnu ulogu u očuvanju islama i arapskog jezika u životu španskih muslimana Kastilje i Aragona.[28] Muslimani iz Valensije i Granade su govorili i pisali na andaluzijskom arapskom. Nakon pada poslednjeg muslimanskog kraljevstva na Pirinejskom poluostrvu, Moriskosi (andaluzijski muslimani u Granadi i drugim delovima nekadašnjeg Al-Andalusa) bili su primorani da se preobrate u hrišćanstvo ili napuste poluostrvo. Bili su primorani da prihvate hrišćanske običaje i tradiciju i da nedeljom pohađaju crkvene službe. Ipak, neki od Moriskosa su tajno čuvali svoje islamsko verovanje i tradiciju upotrebom alhamijada.[31][32]

Godine 1567., Filip III od Španije izdao je kraljevski dekret u Španiji, koji je prisilio Moriskose da u svim prilikama, formalnim i neformalnim, govornim i pisanim, odustanu od upotrebe arapskog jezika. Upotreba arapskog jezika u bilo kom smislu te reči smatrala bi se zločinom. Dobili su tri godine da nauče jezik hrišćanskog španskog, nakon čega će morati da se reše sveg arapskog pisanog materijala. Moriskosi iz Kastilje i Aragona preveli su sve molitve i izreke svog proroka Muhameda na alhamijado transkripcije španskog jezika, zadržavajući sve kuranske stihove na izvornom arapskom jeziku. Svici na alhamijado pismu su kružili među Moriskosima u tajnosti. Istoričari su za Alhamijado književnost saznali tek početkom devetnaestog veka. Neki od svitaka alhamijada čuvaju se u Španskoj nacionalnoj biblioteci u Madridu.[31]

Pismo i jezik alhamijado književnosti uredi

Pored narodne književnosti, pisanja i književnog stvaranja na orijentalnim jezicima, kao treći tok književne aktivnosti slovenskih muslimana je književni rad na bosanskom/srpskom jeziku, arapskim pismom.[4] U ličnom dopisivanju na narodnom jeziku, većinom begovi i njihove supruge, služili su se bosančicom, kurzivnom bosanskom varijantom ćirilice. Bosančica nije učena u školi, nego je, kao i narodna književnost, predajom prelazila s kolena na koleno, ali na bosančici nije ostalo izrazitijih književnih tragova.[33]

Prilagođavanje arapskog alfabeta glasovnom sistemu slovenskih jezika logičan je sled događaja, jer je u vreme osmanske uprave pismeno muslimansko stanovništvo čitalo kuranski tekst i ispisivalo harfove. Mektebsko, osnovno versko, obrazovanje smatralo se obaveznim. U takvim prilikama sasvim se lako došlo do rešenja da se već stečeno znanje može upotrebiti i u druge svrhe, pisanje pisama, poezije i slično. Pri tom, modifikacija arapskog pisma nije bila propraćena nikakvim normativnim aktom, jer sama vlast nije u tome prepoznavala svoje interese, a nastojanja pojedinaca kao što su Omer Humo, Ibrahim Berbić, Junuz Remzija Stovra, Ibrahim Seljubac ili Arif Sarajlije, nisu imala odjeka.[4]

Konačno normativno rešenje donosi reis Džemaludin Čaušević početkom 20. veka. Do tada svaki pisac vrši prilagođavanje na svoj način. Budući da arapski alfabet sadrži dvadeset i osam grafema za isto toliko glasova, od kojih samo petnaest u potpunosti odgovara glasovnom sistemu srpskog jezika, a ne sadrži grafeme za osam konsonantskih glasova srpskog jezika (c, č, ć, đ, lj, nj, p i ž), i jedan vokal (o), pisci su iznalazili raznolika rešenja.[4]

Književna dela na alhamijado pismu na Balkanu uredi

 
Tome Serafimovski: Evlija Čelebija.

Vreme opadanja književnog stvaranja na orijentalnim jezicima predstavlja početak bujanja književnog stvaranja na narodnom jeziku pisanog arapskim pismom, od polovine XVII do početka XX veka. Alhamijado književnost se po svojim idejama, motivima i sadržini oslonila na pobožno-didaktički vid orijentalne književnosti, a po obliku i književnom izrazu na muslimansku narodnu poeziju.[4]

Dosadašnje zanimanje za alhamijado književnost na Balkanu broji već nekoliko stotina bibliografskih jedinica na više evropskih jezika, a prvi spomen se nalazi u Putopisu Evlije Čelebija iz 1660. godine:[4]

Ovaj se Čelebijin zapis odnosi na rečnik Makbuli-’arif ili Potur- Šahidija, Muhameda Hevaija Uskufija, iz 1631. godine koji u stihovima uporedo donosi reči bosanskog i turskog jezika, i jedne i druge pisane arapskim slovima. O samom se rečniku sasvim negativno 1859. godine izjasnio ruski konzul Aleksandar Hilferding, čime je i prvi među evropskim piscima skrenuo pažnju na ovu vrstu književnosti, ističući njen nizak kvalitet.[4]

Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak, uočava:[34]

 
Tekst na alhamijadu, napisan od strane Manseba de Arevala, verovatno u 16. veku.[b]

Mehmed Handžić, 1934. godine u svojoj knjizi Književni rad bosansko-hercegovačkih muslimana daje opširniji pregled ove književnosti, spominjući osamnaest autora. Muhamed Hadžijahić proširuje broj ovih autora kao i opseg književnosti i kao najstarijeg alhamijado pesnika spominje Hadži Jusufa iz Livna. On dalje navodi dvadeset i pet književnih imena do austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine uz napomenu da se ova književnost razvijala i posle aneksije, pa čak i posle Prvog svetskog rata.[35] Iz početnog perioda razvoja sačuvana je pesma od Mehmede Erdeljca, Hrvatska pesma, i pesma nepoznatog autora Nuto moje čuda i Ljute nevolje pokazuju da su bila prisutna književna strujanja iz Dubrovnika i Dalmacije prema Bosni. Ovi najstariji književni alhamijado tekstovi su ljubavne pesme. U njima se pronalazi leksika koja nije karakteristična za alhamijado književnost i uopšte islamsku duhovnost, što upućuje na šire uticaje. U ovim prvim pesmama takođe ne postoje turcizmi koji su karakteristični za alhamijado pesništvo.[4]

Ašiklijski elif ba

Elif

Elif eldi, nijet geldi
primakni se, dušo, meni
da ja kažem elif tebi:
Ti si tanka elif motka,
tu je osnov, tu je potka.

Be

Be je mjesec, pod njim nokta:
ti si mjesec, ja sam nokta.
Mjesec nokta obasjava
nokta mjesec zagrijava.
Ovo dvoje be je tvoje.

...

Fejzo Softa, [36]

Ciklus ljubavne alhamijado poezije završava se krajem XVIII veka. Razlog ovako kratkom vremenskom egzistiranju ljubavne poezije je svakako njena skromna vrednost, ako se izuzmu Hrvatska pesma, Nuto moje čuda i Ljute nevolje i posebno Ašiklijski elif ba Fejza Softe. Ove tri pesme su dokaz mogućnosti i talenta njihovih autora da svojim osećanjima daju spontan umetnički izraz i time trajnu književnu vrednost. Neke alhamijado pesme su zapravo tužbalice zbog nepravde vladajućeg sloja društva, nepravilnih suđenja, sporova sa vlastima i sl. Sve se to jako može prepoznati u pesmi, snažnom kriku Abdulvehaba Ilhamije (1773—1821), Čudan zeman nastade.[4]

Abdulvehab Ilhamija je poznati divanski i alhamijado pesnik. Napisao je preko stotinu pesama na turskom i arapskom jeziku. Bio je svojom pobožnošću i ispravnim životom uzor u svom vremenu. Kad se stihom pobunio protiv zla, pozvan je, kako legenda kaže, pred Dželaludin-pašu u Travnik sa zahtevom da se odrekne svoje protestne poezije koja je već uveliko bila ušla u narod. Ilhamija je taj zahtev odbio, pa se tako našao u grupi mislilaca koji su životom platili svoju kritičku reč. Udavljen je u travničkoj tvrđavi, a njegovi poštovaoci su mu podigli turbe (grobnica) koje i danas postoji.[37]

I u kasnijem periodu se malo pisalo o alhamijado književnosti. Postoje prilozi Fehima Bajraktarevića, Alije Nametka, Hasana Repca i Osmana Sokolovića koji su bili posvećeni samo pojedinačnim pesnicima ili tekstovima. Istorija književnosti ovu literaturu retko spominje, i tada samo uzgredno, tako da se alhamijado literatura polako zaboravljal i smeštala po strani.[4]

Transkripcija alhamijado pisma uredi

Alhamijado pismo
Slova na arapskom jeziku Transkripcija na latinicu za španski jezik
Suglasnici
ا Ø, h
ب b, v, p
ت t
ث t
ج ch, j, g
ح h
خ ch
د d
ذ d
ر r
ز z
س s, ç
ش x, s
ص s
ض d
ط t
ظ d
ع h, Ø
غ g
ف f
ق q, qu, c, k
ك q, qu, c, k
ل l
م m
ن n
ه h
و gu, gü, hu
ي y
Samoglasnici
َ a
ا َ e
ِ i
ُ u, o
ْ Ø

Ostale upotrebe uredi

Napomene uredi

  1. ^ Proterivanje Moriskosa proglasio je španski kralj Filip III 9. aprila 1609. Moriskosi su bili potomci španskog muslimanskog stanovništva koje je prešlo u hrišćanstvo zbog prinude ili kraljevskim dekretom u ranom 16. veku.
  2. ^ Odlomak je poziv upućen španskim muslimanima ili kriptomuslimanima kako bi oni nastavili da ispunjavaju islamske propise uprkos zakonskim zabranama i kako bi ih prikrili i bili zaštićeni pokazujući javno priklanjanje hrišćanskoj veri.

Reference uredi

  1. ^ Infopédia. „aljamiado | Definição ou significado de aljamiado no Dicionário Infopédia da Língua Portuguesa”. Infopédia – Dicionários Porto Editora (na jeziku: portugalski). Pristupljeno 2021-12-11. 
  2. ^ Samic, Jasna, „Ḳāʾimī”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. ISBN 9789004161214, 1960—2007
  3. ^ „What does aljamiado mean?”. www.definitions.net. Pristupljeno 2021-08-18. 
  4. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o „Alhamijado književnost (Opšti pogled)”. Književnost Wikia (na jeziku: bošnjački). Pristupljeno 2021-08-17. 
  5. ^ Chejne, A.G. (1993): Historia de España musulmana. Editorial Cátedra. Madrid, Spain. Published originally as: Chejne, A.G. (1974): Muslim Spain: Its History and Culture. University of Minnesota Press. Minneapolis, USA
  6. ^ L.P. Harvey. "The Moriscos and the Hajj" Bulletin of the British Society for Middle Eastern Studies, 14.1 (1987:11-24) p. 15.
  7. ^ "Summa of the principal commandments and prohibitions of our holy law and sunna". (Harvey 1987.)
  8. ^ Gerard Albert Wiegers, Islamic Literature in Spanish and Aljamiado 1994, p. 226.
  9. ^ MENÉNDEZ PIDAL, Ramón, Poema de Yuçuf: Materiales para su estudio, Granada, Universidad de Granada, (1952) p. 62-63
  10. ^ a b v g d đ e Köksoy, Mesut (januar 2021). „ARABICA (ALHAMIJADO) ALFABESİ VE ARABICA ALFABESİ İLE BOSNA'DA ARAP DİLİNE DAİR TELİF EDİLEN BAZI ESERLER”. 
  11. ^ „Anwar G. Chejne. <italic>Muslim Spain: Its History and Culture</italic>. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1974. Pp. xvi, 559. $24.75”. The American Historical Review. 1975. ISSN 1937-5239. doi:10.1086/ahr/80.3.627. 
  12. ^ a b v „Alhamijado – bošnjačka književnost pisana arebicom”. AKOS (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-08-17. 
  13. ^ Frye, Richard Nelson; Zarrinkoub, Abdolhosein (1975). „Section on The Arab Conquest of Iran”. Cambridge History of Iran. London. 4: 46.
  14. ^ El-Asr. „Naslovna | El-Asr Islamski časopis”. El-Asr (na jeziku: bošnjački). Pristupljeno 2021-08-17. 
  15. ^ a b Glušica, R. (2011). Riječ. Časopis za nauku o jeziku i književnosti Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. mart 2022). Nikšić: Filozofski fakultet.
  16. ^ sabah, daily (2019-02-21). „Homage to Bosnian national poet”. Daily Sabah (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-08-17. 
  17. ^ https://poskok.info/hirvat-turkisi-croat-folk-song-is-the-oldest-poem-of-bosnian-aljamiado-literature
  18. ^ armin (2021-04-16). „Može li se pjesma "Hrvatska turćija" (1588/1589.) smatrati pretečom sevdalinke”. Novi glas (na jeziku: bošnjački). Pristupljeno 2021-08-17. 
  19. ^ Doubt, Keith; Tufekčić, Adnan (2019-07-27). Ethnic and National Identity in Bosnia-Herzegovina: Kinship and Solidarity in a Polyethnic Society (na jeziku: engleski). Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-4985-9418-9. 
  20. ^ „Veliki doprinos Hrvata islamske vjere hrvatskoj književnosti – HOP PORTAL”. 2016-04-26. Arhivirano iz originala 26. 04. 2016. g. Pristupljeno 2021-08-17. 
  21. ^ „arabica | Hrvatska enciklopedija”. www.enciklopedija.hr. Pristupljeno 2021-08-17. 
  22. ^ „Alhamijado pjesma Hrvatska turćija (Hirvat türkisi) preteča je sevdalinke”. Biserje (na jeziku: bošnjački). 2020-06-16. Pristupljeno 2021-08-17. 
  23. ^ L.P. Harvey. „The Moriscos and the Hajj” Bulletin of the British Society for Middle Eastern Studies, 14.1 (1987:11-24) p. 15.
  24. ^ „Summa of the principal commandments and prohibitions of our holy law and sunna”. (Harvey 1987.)
  25. ^ Gerard Albert Wiegers, Islamic Literature in Spanish and Aljamiado 1994, p. 226.
  26. ^ MENÉNDEZ PIDAL, Ramón, Poema de Yuçuf: Materiales para su estudio, Granada, Universidad de Granada, (1952), p. 62–63
  27. ^ Cf. Juan Antonio Frago Gracia, op. cit., strana 242.
  28. ^ a b v Pérez Lasheras, Antonio (2003). La literatura del Reino de Aragón hasta el siglo XVI. Zaragoza: Ibercaja. ISBN 84-8324-149-8. OCLC 52224197. 
  29. ^ Menéndez Pidal, Ramón, Poema de Yuçuf: Materiales para su estudio, Granada, Universidad de Granada, 1952, strane 62—63.
  30. ^ SL, DiCom Medios. „Gran Enciclopedia Aragonesa Online”. www.enciclopedia-aragonesa.com (na jeziku: španski). Arhivirano iz originala 27. 05. 2019. g. Pristupljeno 2021-08-18. 
  31. ^ a b Lynch, J. (1969). Spain under the Habsburgs. (vol. 2). Oxford, England: Alden Mowbray Ltd.
  32. ^ Caro Baroja, Julio (1976). Ciclos y temas de la historia de España : los moriscos del reino de Granada : ensayo de historia social (2. izd.). Madrid: ISTMO. ISBN 84-7090-076-5. OCLC 3914605. 
  33. ^ Truhelka, Ć. (1989). Bosančica: prinos bosanskoj paleografiji.
  34. ^ Isaković, A. (2002). Biserje, Antologija bošnjačke književnosti.
  35. ^ Hadžijahić, M. (1938). Hrvatska muslimanska književnost prije 1878. godine. Sarajevo.
  36. ^ „Fejzo Softa: Ašiklijski elif ba”. 
  37. ^ Memija, E., Hadžiosmanović, L. (1995). Poezija Bošnjaka na orijentalnim jezicima.
  38. ^ Angeles, UCLA Humanities Division is part of the Humanities Division within UCLA College 2300 Murphy Hall | Los; Regents, CA 90095 University of California © 2021 UC. „Unveiling Judeo-Spanish Texts: A Hebrew Aljamiado Workshop”. Humanities Division – UCLA (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-08-18. 
  39. ^ Balim-Harding, Çigdem; Imber, Colin, ur. (2010-12-31). The Balance of Truth: Essays in Honour of Professor Geoffrey Lewis. Gorgias Press. ISBN 978-1-4632-3157-6. doi:10.31826/9781463231576. 
  40. ^ „(PDF) Fragment de l'obra Fonaments de l'Islam en Català i Aljamiat | Mahomat Abrahim Bosch Ramon – Academia.edu”. www.academia.edu (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-08-18. 
  41. ^ „(PDF) L'Al Fátiha en Árab, Aljamiat i Catalá/Valenciá | Mahomat Abrahim Bosch Ramon – Academia.edu”. www.academia.edu (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-08-18. 

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Алхамијадо&oldid=27721448”