Википедија

Barok u Poljskoj

Poljski barok je trajao od početka 17. do sredine 18. veka. Kao i kod baroknog stila u drugim delovima Evrope, poljski barok je naglasio bogatstvo i pobedničku moć savremenih umetničkih formi. Za razliku od prethodnog, renesansnog stila koji je težio da prikaže lepotu i harmoniju prirode, barokni umetnici su težili stvaranju sopstvene vizije sveta. Rezultat je bio višestruk, koji su neki kritičari smatrali velikom i dramatičnom, ali ponekad i haotičom i disharmoničnomm i naglašenom afektacijom i religioznom egzaltacijom, odražavajući tako burna vremena Evrope 17. veka.

Barok i sarmatizam uredi

Glavni članak: Sarmatizam
 
Portret Jakuba Naržimskog Šimona Čehoviča, 1738

Poljski barok je bio pod uticajem sarmatizma, kulture poljskog plemstva (šljahta).[1] Sarmatizam je postao pod velikim uticajem baroknog stila i proizveo je jedinstvenu mešavinu orijentalnog (osmanskog) i zapadnog (francuskog, italijanskog) stila.[1] Ti orijentalni uticaji potiču iz velike granice koju deli Poljska sa Otomanskim carstvom i čestih sukoba između dve zemlje.[1]

Jedna sarmatistička misao je hvalila idilično postojanje sela i liberalnu zlatnu slobodu plemstva, koja je stajala protiv apsolutne moći monarhije.[1] Sarmatizam je naglašavao vojnu snagu koja seže u vreme kada je Šljahta prvi put izašla iz viteškog staleža; i njene verske vrednosti, obe povezane sa istorijskom misijom poljskog naroda kao bastiona katoličkog hrišćanstva. Sarmatski plemići su se osećali superiornijim čak i od plemstva drugih naroda, koje su smatrali neslobodnim i gotovo porobljenim od svojih vladara (prema poljskom ustavu, kralj je bio samo „prvi među jednakima“). Međutim, kako je vreme napredovalo, ideali sarmatizma su se pokvarili. U doba prosvetiteljstva 18. veka u Poljskoj, sarmatizam se često smatrao zaostalim i ultrakonzervativnim reliktom prošlosti.

U materijalnijim oblastima, orijentalni uticaji bili su vidljivi u plemićkoj odeći, oružju i ukrasima.[1] Nova poljska nošnja bila je zasnovana na haljini Osmanskog carstva, koja se širila od plemstva do gradskih stanovnika, pa čak i seljaka. Poljski plemić nosio je dugu odeću nalik na haljinu kao što su żupan, delia, i kontusz, često podstavljenu skupom tkaninom; opremljena pojasom (pas kontuszowy) i dodatkom čizmama do kolena od meke kože.[1] Arapski konji su bili uobičajeni u poljskoj konjici. Tokom 17. veka postalo je popularno brijanje glave na tatarski način.[1] Simbol plemićkog staleža bilo je oružje sa zakrivljenim sečivom, szabla, ukrštanje sablje i simitara.[1] Osmanski bodeži, korice, ćilimi, šlemovi, sedla, klimovi, ćilimi, tapiserije i vezovi su takođe bili uobičajeni: ono što nije stečeno trgovinom došlo je kao plen iz mnogih vojnih sukoba duž južne granice Komonvelta.[1] Ovakvim ratnim trofejima bilo je ukrašeno vlastelinstvo (kaštel, dworek) poljskog plemića.[1] Neki luksuzni predmeti bili su od domaćih proizvoda, često imitirajući orijentalni stil;[1] većina je uvezena sa Zapada preko Danciga (Gdanjsk) ili sa istoka. Pokazivanje nečijeg bogatstva bilo je važno, a izgovora je bilo mnogo: imendan, svetac zaštitnika, kao i venčanja i sahrane, obeležavani su na ekstravagantan način.[1] U tom periodu pojavila se posebna umetnost portreta u kovčezima.[1]

Kontrareformacija uredi

 
Alegorija proleća na plafonu, Jerži Sjemiginovski-Eleuter, 1680.

Katolička crkva postala je jedan od glavnih pokrovitelja umetnosti; druga je bila kraljevska kuća, čije je pokroviteljstvo bilo najvidljivije u novoj prestonici Varšavi.[1] Tamo je pobožni katolički kralj Sigismund III Vasa kumovao mnogim baroknim sakralnim građevinama. U svojoj prvoj fazi, crkvena barokna arhitektura se prvenstveno povezivala sa jezuitskim redom, koji je stigao u Poljsku 1564. godine, kao deo kontrareformacije, trenda koji će tokom sledećeg veka trijumfovati u Poljskoj.[1] Jezuiti su osnivali crkve i škole u mnogim većim gradovima, polako osvajajući protestantske obrazovne centre u Tornu (Torunj), Dancigu i Elbingu (Elblag) i Lešnu (gde se nalazila Komenska škola Bomske braće).[1] Konačna pobeda kontrareformacije u Poljskoj bi na kraju oživela i ojačala katolički identitet Poljske.

 
Crkva Svetih Petra i Pavla u Krakovu

Monumentalni zamak Kšiztopor (trajna ruševina), izgrađen u stilu palazzo in fortezza između 1627. i 1644. godine, imao je nekoliko dvorišta okruženih utvrđenjima. Takođe, kasnobarokna fascinacija kulturom i umetnošću Kine ogleda se u kineskoj palati kraljice Masisijenke u Zoločivu.[2] Magnatske palate iz 18. veka predstavljaju karakterističan tip barokne prigradske rezidencije izgrađene entre cour et jardin (između ulaznog dvora i bašte). Njegova arhitektura, spoj evropske umetnosti sa starim tradicijama gradnje Komonvelta, vidljiva je u palati Potocki u Rađin Podlaskom, palati Račinski u Rogalinu i palati Visniovjecki u Višnjivcu.

 
Crkva Svetog Jovana i Univerzitet u Viljnusu

Tokom kasnog 17. veka, najpoznatiji arhitekta u Komonveltu bio je Holanđanin Tilman van Gameren, koji se sa 28 godina nastanio u Poljskoj (Kruna Komonvelta) i radio za kraljicu Mariju Kazimir i kralja Jovana III Sobejskog.[3][4] Tilman je iza sebe ostavio doživotno nasleđe zgrada koje se smatraju draguljima poljske barokne arhitekture, među kojima su, između ostalog, palata Ostroški, palata Otvock, palata Branicki, crkva Svetog Kazimira i crkva Svete Ane.

Značajan stil barokne arhitekture pojavio se u 18. veku radom Johana Kristofa Glaubica, koji je dobio zadatak da obnovi glavni grad Velikog Vojvodstva Litvanije, Vilnjus. Stil je stoga nazvan Vilnianski barok, a Stari Vilnjus je nazvan „Gradom baroka“.[5] Najznačajnije građevine Glaubica u Viljnusu su crkva Svete Katarine započeta 1743. godine,[6] Crkva Vaznesenja započeta 1750. godine, Crkva Svetog Jovana, manastirska kapija i tornjevi crkve Sv. Trojice. Među njegovim najboljim delima pominje se veličanstvena i dinamična barokna fasada nekadašnje gotičke crkve Svetog Jovana. Glaubic je rekonstruisao mnoge crkvene enterijere, uključujući i onu Velike sinagoge u Vilni, kao i gradsku većnicu izgrađenu 1769. Najbolji primer vilenskog baroka na drugim mestima je katedrala Svete Sofije u Polocku, koja je rekonstruisana između 1738. i 1765. godine.

Arhitektura uredi

Prva barokna građevina u Poljsko-Litvanskoj Zajednici bila je crkva Corpus Christi sagrađena između 1586. i 1593. godine u Njasvižu (posle 1945. Njasviž u Belorusiji).[7][8] Crkva se takođe odlikuje kao prva kupolasta bazilika sa baroknom fasadom u Komonveltu i istočnoj Evropi.[8]

U narednim godinama ranog 17. veka, barokna arhitektura se proširila na Komonvelt. Važne barokne crkve izgrađene tokom ove rane faze stila uključivale su crkvu Svetih Petra i Pavla u Krakovu,[9] kapelu Vasu u Vavelskoj katedrali (koja je bila barokni ekvivalent susednoj Sigismundovoj kapeli izgrađenoj godinama ranije u renesansnom stilu) i vizitacionističku crkvu u Krakovu. Većina ovih ranih baroknih crkava sledila je obrazac dizajna koji je postavila crkva Đakoma Barocija da Vinjole u Rimu.[9] Druge važne barokne crkve i kapele podignute sredinom 17. veka bile su kapela Svetog Kazimira u katedrali u Viljnusu,[10] Crkva Svetog Petra i Pavla i Crkva Svetog Kazimira u Viljnusu, manastir Pažaislis u Kaunasu, Dominikanska crkva[11] i crkva Svetog Đorđa u Lvovu (današnji Lavov, Ukrajina). Primeri iz kasnog 17. veka uključuju jezuitsku crkvu u Poznanju, katedralu Svetog Franje Ksaverskog u Grodnu, kraljevsku kapelu u Gdanjsku (koja uključuje eklektičan arhitektonski stil zasnovan na mešavini poljske i holandske građevinske tradicije),[12] i Svetište Marije u Mazuriji (sagrađena u tirolskom baroknom stilu).[13] Značajni primeri stambene barokne arhitekture iz ovog vremenskog perioda su dvorac Ujazdov, palata Vilanov i palata Krasinski u Varšavi.

 
Palata Vilanov u Varšavi, letnja rezidencija poljskih kraljeva iz 17. i 18. veka

Rane poljske barokne građevine često su projektovali strani (najčešće italijanski) arhitekti. Prva barokna građevina u Poljsko-Litvanskoj Zajednici bila je Crkva Hristovog tela u Njasvižu (sada u Belorusiji). Prva barokna građevina u današnjoj Poljskoj bila je crkva Svetog Petra i Pavla u Krakovu autora Đovanija Batiste Trevana. Jevrejska populacija u ovom periodu bila je velika i prosperitetna, a mnoge zgodne poljske jevrejske sinagoge izgrađene su u baroknom stilu. Nekoliko ovih zgrada je preživelo, uključujući sinagogu Vlodava.

Rasla je i sekularna barokna arhitektura. Kraljevski varšavski zamak su rekonstruisali između 1596. i 1619. godine italijanski arhitekti Đakomo Rotondo, Mateo Kasteli i Jan Trevano.[1] Izvan zamka, stub sa statuom kralja Zigmunta, koju je izvajao Klemente Moli i izlio Danijel Tim, podigao je njegov sin Vladislav IV Vasa 1644.[1] Park Ujazdovski sa novom palatom, palatom Ujazdov, sagradio je Trevano između 1619. i 1625.[1] Ujazdovska palata je ubrzo bila u senci Vilanovske palate, koju je podigao kralj Jovan IIII Sobjeski između 1677. i 1696.[1] Stil tih novih kraljevskih vila ubrzo su oponašali brojni magnati koji nisu želeli da zaostaju za vremenom, što je dovelo do brojnih baroknih rezidencija koje su nastale širom poljskih sela, kao što su Krušina (1630, podignuta za vojvodu Kaspera Doenhofa ), Lanjcut (1629—1641, obnovljen za Stanislava Lubomirskog),[14] Visnič (1616—1621, takođe za Stanislava Lubomirskog), Ujazd (Krzyżtopór sagrađen 1628—1644 za Kšištofa Osolinskog).[1]

Istaknuti primeri uredi

  • Crkve
  •  
    Crkva Svetih Petra i Pavla u Krakovu
  •  
    Vizitacionistička crkva u Varšavi
  •  
    Bazilika Blažene Djevice Marije u Svjetoj Lipki
  •  
    Klimontov
  •  
    Kraljeva kapela Tilmana van Gamerena u Gdanjsku
  •  
    Manastir oratorija Filipa Nerija u Glogovkovu
  •  
    Crkva Svetog Kazimira u Varšavi
  •  
    Poseta bazilici Bogorodice, Vambježice

Reference uredi

  1. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s Mikoś, Michael J. (1996). Michael J. Mikoś, ur. Polish Baroque and Enlightenment Literature: An Anthology. Columbus, Ohio/Bloomington, Indiana: Slavica Publishers. str. 104-108. ISBN 0-89357-266-7.  Cultural background
  2. ^ „Palaces and Castles in a Lion Country”. www.lvivtoday.com.ua. 2. 6. 2008. Arhivirano iz originala 25. 04. 2020. g. Pristupljeno 2009-05-19. 
  3. ^ James Stevens Curl; John J. Sambrook (1999). A dictionary of architecture . Oxford University Press. str. 264. ISBN 0-19-210006-8. 
  4. ^ Danuta Szmit-Zawierucha (jul 2003). „Tylman van Gameren of Warsaw”. Articles. Warsaw Voice.pl. Pristupljeno 30. 11. 2012. 
  5. ^ Irena Aleksaitė (2001). Lithuania: an outline. Akreta. str. 218. ISBN 9955-463-02-3. 
  6. ^ Christiane Bauermeister: Litauen, 2007, Seite 70 (Digitalisat)
  7. ^ Aliaksiej Sierka. „The Farny Roman-Catholic Church”. www.belarusguide.com. Arhivirano iz originala 8. 7. 2010. g. Pristupljeno 2010-08-06. 
  8. ^ a b Adam Mickiewicz University (1991). „Volumes 5-6”. Lituano-Slavica Posnaniensia (na jeziku: poljski). UAM. str. 90. ISBN 83-232-0408-X. 
  9. ^ a b Mark Salter; Gordon McLachlan; Chris Scott (1996). Poland: the rough guide. Rough Guides. str. 380. ISBN 1-85828-168-7. 
  10. ^ Mark Salter; Gordon McLachlan; Chris Scott (2000). The spirit of austerity and the materials of opulence: Architectural sources of St. Casimir's Chapel in Vilnius. Journal of Baltic Studies, Volume 31, Issue 1. str. 5—43. 
  11. ^ Stefan Muthesius (1994). Art, architecture and design in Poland, 966-1990: an introduction. K.R. Langewiesche Nachfolger H. Köster Verlagsbuchhandlung. str. 34. ISBN 3-7845-7611-7. 
  12. ^ Doreen E. Greig (1987). The reluctant colonists: Netherlanders abroad in the 17th and 18th centuries. Van Gorcum. str. 27. 
  13. ^ Tomasz Torbus (1996). Poland, Nelles Guides. Hunter Publishing, Inc. str. 207. ISBN 3-88618-088-3. 
  14. ^ „Castle's history”. www.zamek-lancut.pl. Arhivirano iz originala 19. 01. 2021. g. Pristupljeno 2010-08-01. 
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Барок_у_Пољској&oldid=27724406”