Bosansko-ugarski ratovi

Od 12. do polovine 15. veka bosanska država bila je izložena vojnim napadima i pritisku Ugarske koja je težila da pretvori Bosnu u svoj feud i oslonac za akcije protiv Vizantije i Venecije, a kasnije i Turske.

Bosansko-ugarski ratovi
Hrvoje Vukčić, jedan od glavnih branilaca bosanske nezavisnosti od Ugarske početkom 15. veka.
Vreme 1163—1415 Mesto Bosna Ishod ugarska Pirova pobeda
Sukobljene strane
Banovina Bosna (1163-1377) Kraljevina Bosna (1177-1415)	Kraljevina Ugarska Kraljevina Hrvatska i Dalmacija
Komandanti i vođe
ban Borić Matej Ninoslav Tvrtko I Kotromanić Vukac Hrvatinić Hrvoje Vukčić Stefan Ostoja Kotromanić Tvrtko II Kotromanić	Ištvan III Arpad Bela IV herceg Koloman Ludovik Veliki Žigmund Luksemburški Ivan Morovićki Pipo Spano
Jačina
15-20.000 ljudi (1408)	60.000 ljudi (1408)
Žrtve i gubici
teški	znatni

Srpska kneževina

Srbija kneza Časlava sredinom 10. veka.

Prvi sukobi sa Ugarskom počeli su u 10. veku, kada je Bosna bila u sastavu kneževine Srbije za vlade kneza Časlava, koji je porazio ugarsku vojsku u srednjovekovnoj župi Drini (gornji tok Drine i njenih levih pritoka sa gradom Sokolom).

U Letopisu popa Dukljanina postoji opširna priča o tome kako je srpski knez Časlav Klonimirović (927-960) došao u sukob sa Mađarima i poginuo od njih. Jedna mađarska veća četa sa poglavicom Kišom upala je, pleneći, u Bosnu, ali je kod Cvilina u fočanskom kraju bila potpuno poražena od Srba, koje je predvodio Časlav. Da osveti muža, krenula je Kišova udovica sa »nebrojenom vojskom« protiv Srba. Časlava je zatekla negde u Sremu, koji je tada obuhvatao ne samo današnji Srem nego i Mačvu i severozapadnu Srbiju sve do Rudnika. Mađari su napali na Srbe iznenada, po noći, pa su ih potukli, a Časlava i nekoliko njegovih rođaka zarobili, pa pobacali vezane u Savu. Tako je završila Časlavova vladavina, negde oko godine 960.

Banovina Bosna

Glavni članak: Banovina Bosna

Banovina Bosna, Raška i Ugarska oko 1200. godine.

Pohod kralja Ištvana (1163)

Prvi zabeleženi sukob Ugarske i Bosne desio se u drugoj polovini 12. veka. Bosanski ban Borić (1154-63) umešao se u dinastičke borbe u Ugarskoj, pomažući vizantijske štićenike Lasla II (1162-63) i Ištvana IV (1163), zbog čega je 1163. kralj Ištvan III (1163-65) napao Bosnu i pobedio njenu vojsku, uklonivši Borića sa vlasti.

U Ugarskoj su, posle smrti kralja Geze II (1141-1162), počele borbe oko prestola, u koje se umešala i Vizantija koja je među mađarskim prinčevima otvoreno pomagala svoje kandidate. Ali, u njima nije imala sreće. Gezin sin Ištvan, veoma mlad, ostao je u leto godine 1163. konačni pobedilac i održao se pored svih pokušaja cara Manojla Komnina protiv njega. U vezi sa tim prestonim borbama u Mađarskoj nestalo je hrvatskog bana Beloša i bosanskog bana Borića. Oni su obojica radili za vizantijske kandidate, pa su ili svrgnuti ili nastradali u borbama. Protiv bana Borića, kazuje jedna mađarska hronika, kralj je poslao ovoga vojskovođu Gotfrida, koji je pobedio Bosance. O banu Boriću nema više posle toga pomena, a kao novi ban javlja se tek god. 1180. ban Kulin.

Postanak Kotromanića

Kulin je, izgleda, bio član porodice Kotromanića, za koju dubrovački izvori govore da joj je osnivač Kotroman »Got«, odnosno Nemac. Jedan Kotroman, knez ili župan (lat. comes), nalazio se baš godine 1163. u Splitu, u pratnji kralja Ištvana, i možda je on sa Gotfridovom vojskom prešao u Bosnu i ostao u njoj kao kraljev namesnik, bilo u celoj zemlji, bilo u nekoj njenoj oblasti.

Krstaški pohodi (1235–1244)

Pojava patarenstva (bogumilstvo) krajem 12. veka izazvala je regovanje Rima i katoličke crkve, koji su za borbu protiv Bosne angažovali Ugarsku. U 13. veku Ugarska je, uz pomoć papske kurije, preduzela više krstaških ratova protiv Bosne. Ugarske snage su upale u Bosnu 1235, ali nema podataka o borbama. Poznato je da je narod bio okupljen oko bana Ninoslava, da je borba bila naporna i duga, i da ugarska vojska nije postigla odlučujuću pobedu. Pošto se bosanska vojska održala, pretpostavlja se da se Ninoslav sklonio u neprohodne planine u unutrašnjosti zemlje, izbegavajući da primi odlučujuću bitku. Prvi krupniji ugarski uspesi pominju se tek 1237. Novi krstaški rat poveo je 1244. protiv Bosne kralj Bela IV (1235-70) uspevši da primora bana Ninoslava da se potčini Ugarskoj (kao vazal). Katolička crkva dobila je tada posede u Bosni i pravo ubiranja crkvene desetine.

Bosna i Rim

Papa Inoćentije III (1198-1216), osnivač inkvizicije (1215), je početkom godine 1199. uputio dva svoja legata u srpske zemlje, Stefanu i Vukanu Nemanjiću. Dolazak ovih delegata u Zetu upotrebio je Vukan da se pred njima pokaže kao naročito odan rimskoj crkvi i da u isto vreme crno oboji svoje susede, a naročito bosanskog bana Kulina kao zaštitnika jeretika. Na papsku kuriju je protiv bana Kulina 1199. stigla optužba Vukanova da on ne samo štiti bogumile, nego da je i sam primio njihovu veru sa više od 10.000 svojih podanika. Tu optužbu pojačao je i splitski nadbiskup, koji je javljao da Kulin daje utočište prognanim jereticima iz Splita i Trogira. Na to je papa Inoćentije III, 11. oktobra 1200, pozvao ugarskog kralja da napadne Bosnu. Kulin je izbegao opasnosti tako što se napravio da ne razume teoloških razlika u verskim učenjima, pa je tražio od Rima pouke i obaveštenja. Papa je primio to opravdanje i uputio u Bosnu svog legata Ivana de Kazemarisa. Posle završene istrage došlo je 8. aprila 1203. na Bolinom Polju do Kulinovog svečanog odricanja od jeresi i usvajanja katoličkog učenja.

Tako je na papskoj kuriji Bosna početkom 13. veka bila ozloglašena kao opasno leglo jeretika, pa kako je u to vreme božji gnev, preko rimske crkve, »divno besneo« na Zapadu, protiv francuskih jeretika, trebalo je ista sredstva primeniti i na Bosnu. Još 3. decembra 1221. pozivao je papa Honorije III (1216-1227) Ugre da ustanu protiv zla u Bosni, a 15. maja 1225. odobrio je da Bosna, Soli i Usora dođu pod crkvenu vlast kaločke nadbiskupije u Zagrebu. Pošto je Ugarska u taj mah patila od unutrašnjih nevolja, krstaški rat protiv Bosne pokrenut je tek tridesetih godina 13. veka, pošto se Ugarska oporavila. Kraljevina Ugarska bila je glavni izvršilac papskih želja, koje su u isto vreme odgovarale i njenim političkim interesima, da stavi Bosnu pod potpunu kontrolu.

Tridesetih godina 13. veka vladao je u Bosni ban Matija Ninoslav (1232-1250), vešt, izdržljiv i nimalo malodušan vladar (po Vladimiru Ćoroviću). Pritisak Mađara i papske kurije naterao ga je 1233. da osudi veru svojih predaka i da izjavu da će postati dobar katolik. Na to ga je papa Grgur IX (1227-1241), 10. oktobra 1233. primio pod svoju zaštitu i zajemčio mu integritet »pravom predragog mi u Hristu sina našeg svetlog kralja Ugarske«. Da je Ninoslav svoju izjavu dao pod pritiskom, da bi otklonio rat, i da je u celom postupku papskog legata u Bosni, biskupa Jakova, bilo više naređivanja nego pregovaranja, vidi se najbolje po tome što je Ninoslavljev rođak, Prijezda, prešavši u katoličanstvo, morao dati taoce, i to svog rođenog sina.

Katolička aktivnost u Bosni posle toga uzima velikog maha. Za novog biskupa u Bosnu upućuje se iste godine Johanes Vildeshauzen, Nemac, rodom iz Frajburga. U Bosnu, u isto vreme, dolazi i dominikanski monaški red, poznat po svojoj oštrini u progonjenju francuskih jeretika. Dovođenje tuđinaca, njihova nasrtljivost u odnosu prema starosedeocima i političko ugrožavanje od Mađara izazivaju u Bosni snažnu reakciju. Svet se odbija od njih, sa Ninoslavom zajedno. Bosanci nisu mogli dozvoliti da vera postane sredstvo za njihovo potpuno podjarmljivanje pod vlast ugarskih velikaša. Mesto da smire, ove mere razdražile su narod u Bosni. Na papskoj kuriji tvrdilo se da Bosna zbog jeretika izgleda »kao pustinja i šikara, puna trnja i kopriva, i postala je leglo guja«.

Pohod 1235-1238.

Doboj(1415)

Soko (1405)

Bihać (1405)

Dobor (1405,1408)

Bobovac (1404

Vrbaški grad(1398)

Ključ(1363)

Srebrenik(1363,1405)

Soko (1363)

Trogir(1244)

Cvilin(960)

Važniji okršaji bosansko-ugarskih ratova na mapi BiH. Utvrđenja označavaju opsade, ukršteni mačevi bitke, a broj u zagradi-godinu bitke.

Već 17. oktobra god. 1234. tražio se iz Rima krstaški rat, zbog nepovoljnih izveštaja o novoj verskoj aktivnosti u Bosni. Hrvatski herceg Koloman primio se, na papin poziv, da kao Hristov vojnik organizuje ratni pohod na Bosnu. Krstaši protiv Bosne bili su papinom odlukom potpuno izjednačeni sa borcima za oslobođenje Svete zemlje. Mađarski kralj, težeći da iz ovog pohoda izvuče glavnu korist, zatražio je i papa je 9. avgusta 1235. odobrio da Bosna dođe pod neposrednu vlast Ugarske. Ninoslav je, očigledno, izgubio papino poverenje, jer nije pristajao na sve mere i postupke rimskih izaslanika.

Kad je izbio rat, ban Ninoslav je imao dosta teškoća. Jedan deo vlastele, iz straha ili kao njegovi protivnici, pristao je uz Mađare. Prvi na udarcu, usorski knez Sibislav (sin bana Stevana), nije bio sa njim, nego sa mađarskim krstašima. Videći to i moćnu mađarsku vojsku, Ninoslav se povlačio u svoje središne planine, koje su u ono vreme bile (a mestimično su i danas) obrasle prašumom, i izbegavao je otvoren sukob. Zbog toga se rat otegao. Mađari, koji su hteli da zemlju stvarno pokore, nisu se, kao obično, zadovoljavali jednim kratkim pohodom, koji bi doneo brze uspehe, nego su vodili pravi rat, moreći i pritešnjujući Bosance na sve načine. U Zahumlju je Koloman osvojio oblast kneza Toljena, ali pravu središnu Bosnu nije mogao da zauzme.

Papa je hvalio Kolomanove uspehe i 26. aprila 1238. govorio kako je herceg doveo Bosnu »na svetlost katoličke čistote«; ali ugarska pobeda nije bila sigurna. Već 1240. ban Ninoslav dolazi u Dubrovnik, u pratnji znatnog dela svoje vlastele. Da nije bio potučen i do kraja iscrpen vidi se najbolje po tome što je čak obećao zaštitu Dubrovniku u slučaju da dođe do rata sa raškim kraljem Vladislavom.

Zajedno sa Bosnom, u Rimu su bili ozloglašeni i Neretljani, stari gusari. O njihovim napadima i grabežu stizale su česte žalbe na mađarski dvor, u Veneciju i Rim. Osim toga, oni su u Rimu bili optuživani i kao jeretici i pomagači jeretika. Tako su gusari iz Šibenika 1177. opljačkali papskog legata Rajmunda de Kapela, a 1179. neretljansko pleme Kačići zaposeli su imanja splitske crkve i ubili kamenjem nadbiskupa Rajnerija kada je došao da protestuje (1180). Ugarski kralj Andrija pretio im je ličnom ekspedicijom, na koju ga je još god. 1221. pozivao papa Honorije III. Kada su tokom 1234. videli ozbiljne pripreme za pohod protiv Bosne, oni su, u strahu, počeli da se mire sa susedima, kao 17. marta 1235. sa Dubrovčanima, koji od 1232, prema ugovoru sa Mlečanima, nisu smeli da ih primaju u svoj grad.

Dalju mađarsku akciju protiv Bosne sprečio je rat sa Bugarskom 1238. i invazija Tatara u proleće 1241, koja je opustošila Ugarsku, Hrvatsku i Dalmaciju i odnela 65.000 života samo u kraljevini Ugarskoj.

Pohod 1244.

Kralj Bela IV, bežeći 1241. ispred Tatara, beše u Trogiru našao najlepši prijem i pouzdano sklonište za izvesno vreme. Stoga je 18. marta 1242. dao gradu, uz izvesne povlastice, još i neke zemlje. Jedan deo tih zemalja, posebno Ostrog sa okolinom, smatrali su Splićani kao svoje vlasništvo i stoga ne pristadoše na to ustupanje. Rat između njih prešao je brzo lokalne razmere. Za Trogir se zauzeo kralj i naredio odmah da mu se pruži vojnička pomoć. Split je, ostavljen od kralja, pozvao u pomoć bosanskog bana Ninoslava i humskog kneza Andriju. Ninoslav se umešao u te dalmatinske borbe, postao čak knez splitski njihovim izborom i počeo borbe sa Trogirom. Tvrdi, dobro branjeni trogirski grad nije mogao da zauzme, nego je samo opustošio njegovu okolinu. Ovo je izazvalo energičnu intervenciju kraljevu: po njegovoj naredbi, slavonski herceg Dionisije napade Split i nagna ga 12. jula 1244. na predaju. U ugovoru o miru bosanski ban i humski vojvoda behu naročito isključeni.

Kralj Bela, da kazni Ninoslava, krenu sam na Bosnu, negde u isto vreme kad i herceg Dionisije na Split. O tom njegovom pohodu nemamo bližih podataka, ali izgleda da nije bio krvav. Zna se pouzdano da je već oko 20. jula došlo do mira, jer je toga dana kralj potvrdio posede bosanske biskupije u sporazumu sa banom Ninoslavom i njegovom braćom i velikašima. U toj zemlji Bosni, kaže se u kraljevskoj povelji, uzela je maha jeres i malo je ljudi koji su pristalice »prave vere«. Da pomogne verskoj revnosti pravih katolika, kralj je tom prilikom dao bosanskoj crkvi posede u Đakovu i Blezni.

Da je Bosna ipak poražena u ovom ratu, govori činjenica da je kralj Bela posle Ninoslavove smrti nametnuo svog vazala Prijezdu Kotromanića (1250-1287) za novog bana Bosne.

Pohod kralja Ludovika (1363)

Nakon velikog proširenja Bosne za vlade Stefana II Kotromanića (1322-1353), ugarski kralj Ludovik I je 1363. odlučio da mladom banu Tvrtku I Kotromaniću (1353-1391) oduzme osvojene oblasti i ponovo svede Bosnu na porečje gornje Bosne do Vranduka na severu, Drine na istoku i Vrbasa na zapadu.

Glavnina, kojom je komandovao lično kralj, nastupala je iz Slavonije, preko vrbaške župe i prodrla u plivsku župu, gde je preduzela opsadu grada Sokola na Plivi. Posada grada pod komandom Vukca Hrvatinića uspela je da u trodnevnim borbama odbije sve juriše i nanese protivniku znatne gubitke, pa je kralj prekinuo opsadu i sredinom jula se, dolinom Vrbasa, povukao preko Slavonije u Ugarsku. U septembru, pomoćna kolona pod komandom palatina Mikloša Konta i ostrogonskog nadbiskupa, prodrla je, verovatno kod današnjeg Broda na Savi, u Usoru i opsela grad Srebrenik. Pretrpevši neuspeh i ona je uskoro napustila Bosnu. Bila je to jedna od najznačajnijih pobeda u istoriji Bosne.

Jedini ugarski uspeh bilo je zauzimanje grada Ključa, koji je svojevoljno predao knez Vlatko Vukoslavić, nadajući se ugarskoj pobedi, i tako pustio kralja da nesmetano napadne Soko. U zamenu za ustupljeni Ključ, koji je ostao u mađarskim rukama, ali u kojem se izdajnik knez nije smeo zadržavati, dobio je Vlatko grad Bršćanovac u Slavoniji, sa nekim drugim mestima.

O značaju Tvrtkove pobede svedoči i to što je posle nje Tvrtko, sa majkom i bratom zajedno, 7. septembra 1364, dobio mletačko građanstvo. Ban Tvrtko se po prvi put ne pominje kao vazal ugarskog kralja, i Mlečani ga zovu bosanskim banom samo »po božjoj milosti«. Ovaj uspeh bio je kratkog daha: već sledeće godine (1365) ban Tvrtko je svrgnut u pobuni velikaša u korist njegovog mlađeg brata Vuka. Proteran u Ugarsku, Tvrtko se pokorio kralju Ludoviku i uz njegovu pomoć vratio se na vlast već sledeće godine (1366), ponovo kao ugarski vazal. Tvrtko se konačno oslobodio ugarske vlasti tek 1382, posle kraljeve smrti.

Kraljevina Bosna

Prvi pohod kralja Sigismunda (1398)

Bosna početkom 15. veka.

Posle smrti kralja Tvrtka I, njegov mlađi brat kralj Stefan Dabiša (1391–1395) ponovo je priznao vlast Ugarske. Još više, Đakovačkim ugovorom iz 1393. kralj Dabiša priznao je ugarskog kralja Sigismunda (1387–1437) za svog naslednika na bosanskom prestolu. Posle Dabišine smrti, međutim, bosanski velikaši na čelu sa vojvodom Hrvojem Vukčićem doveli su na vlast najpre Dabišinu ženu, kraljicu Jelenu Grubu (1395–1398), a zatim kralja Ostoju (1398–1404), vanbračnog sina kralja Tvrtka I, i odbili da vrše vazalne obaveze prema Ugarskoj.

Do ponovnog rata sa Ugarskom došlo je 1398. posle odbijanja najmoćnijih bosanskih velikaša (Hrvoje Vukčić, Sandalj Hranić i Pavle Radenović), koji su upravljali kraljevstvom u ime mladog kralja Ostoje, da priznaju pravo nasleđa bosanskog prestola kralju Sigismundu, koje je uživao na osnovu Đakovačkog ugovora iz 1393. U julu 1398, Sigismund je jakim snagama prodro dolinom Vrbasa u područje vojvode Hrvoja Vukčića (Donje Kraje). Posle bezuspešnog napada na Vrbaški grad (lat. castrum Orbaz) koji je branila bosanska vojska, kralj je napustio Bosnu i preko dubičke župe i Moslavine povukao se u Ugarsku. U oktobru iste godine ugarske snage ponovo su upale u Bosnu, ali su u Usori bile poražene od bosanske vojske.

Drugi pohod kralja Sigismunda (1405–8)

Zbacivanjem sa bosanskog prestola ugarskog štićenika, kralja Ostoje, i izborom Tvrtka II za kralja Bosne 1404, počeo je niz ugarskih pohoda protiv Bosne. Ugarska vojska, pod komandom mačvanskog bana Ivana Morovića, izbila je u junu 1404. do grada Bobovca u kojem se održala posada verna kralju Ostoji, dok je jedan ugarski odred zauzeo Srebrenik u Usori i držao ga nekoliko godina. Čim je učvrstio svoj položaj u Ugarskoj i obnovio uticaj u Hrvatskoj, Sigismund je u prvoj polovini 1405. započeo pripreme za novi rat protiv Bosne. Operacije su započele u drugoj polovini avgusta 1405, sa ciljem da se obnove i isprave granice prema kraljevstvu Rame ili Bosne.

1405

Ugarska vojska bila je podeljena u 3 odreda. Prvi odred sa kraljem prodro je dolinom Une u Hrvojeve oblasti i osvojio Bihać; drugi odred pod komandom Ivana Morovića nastupao je kroz istočnu Slavoniju, a zatim prodro u Usoru, gde je osvojio Srebrenik, a treći odred zadržan je u rezervi na slavonsko-bosanskoj granici. Pored Bihaća i Srebrenika zauzet je grad Dobor i napadan Soko Grad (usorski). Zbog snažnog otpora Bosanaca, Sigismund je u novembru obustavio borbe i povukao se u ugarsku, a Hrvoje je povratio Bihać i dubičku župu.

1406

U nemogućnosti da 1406. lično povede vojsku protiv Bosne, Sigismund je upućuje pod svojim vojskovođom Pipom Spanom (lat. Pippo Spano, u narodnoj pesmi sačuvan kao Filip Madžarin), koji je opustošio severne krajeve Bosne.

1407

U junu 1407. kralj je grupisao u Slavoniji jake snage za novi rat protiv Bosne. Pošto ih je ojačao snagama lokalnih feudalaca, duž bosanske obale Save podigao je više utvrđenja i u avgustu je bio spreman za početak operacija. Glavnina vojske sa kojom se nalazio i Sigismund, nastupajući dolinom Bosne, osvojila je u septembru Bobovac, dok su pomoćne trupe, pod komandom erdeljskih vojvoda, prodrle dolinom Vrbasa u Hrvojeve oblasti. Pretpostavlja se da su ih porazile Hrvojeve snage.

Pošto je Hrvojeva vlast ostala i dalje neuzdrmana, kralj Sigismund je ponovo započeo pripreme za rat. Vraćajući se na ideju o krstaškom pohodu protiv Turaka, bio je podržan od pape Grgura XII, koji je pozvao ceo hrišćanski svet da pod Sigismundom krene u rat protiv Turaka. Međutim, težište dejstava bilo je usmereno protiv Bosne koja je, da bi se pohod opravdao, okarakterisana kao zemlja jeretika.

1408

Posle nekoliko manjih upada u Bosnu iz Srema i Slavonije, u leto 1408, glavnina ugarskih snaga (oko 60.000) provalila je pod Sigismundom u Bosnu. U odlučujućoj bici severno od Doboja, u blizini utvrđenog grada Dobora, Sigismund je porazio deo bosanskih snaga, zarobio kralja Tvrtka II i izvršio pokolj zarobljene bosanske vlastele, ali su glavni velikaši (Hrvoje, Sandalj i Pavle Radenović) uspeli da pobegnu. Posle te pobede ugarske snage su u oktobru napustile Bosnu i preko Dubočca (tvrđava na Savi kod Broda) prešle u Slavoniju, odvodeći zarobljenog bosanskog kralja sa sobom u Budim.

Bitka kod Doboja (1415)

Ostavši bez kralja, preživeli bosanski velikaši, iako su i dalje bili protiv Ugarske, doveli su ponovo Ostoju na bosanski presto (1409–18). Zauzeta unutrašnjim sukobima i borbom za lične interese, bosanska vlastela previdela je opasnost koja je pretila od Turaka. Na poziv vojvode Hrvoja u leto 1414, Turci su upali u Bosnu i slabijim snagama prodrli sve do Zagreba. S njima je došao i Tvrtko II, tako da su u Bosni istovremeno bila dva kralja: Ostoja, koga je podržavala Ugarska, i Tvrtko II koga je podržavala Turska. Da bi povratio ugarski uticaj u Bosni, kralj Sigismund je uputio znatne snage dolinom Bosne protiv Turaka, ali su one potučene jula 1415. u bici kod Doboja od turske vojske kojoj se pridružila većina bosanskih velikaša. Od ove pobede nad Ugrima, Turci počinju neposredno da se mešaju u unutrašnje stvari kraljevine Bosne i njihov uticaj u Bosni postaje dominantan.

Literatura

• Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije. Beograd: Narodno delo.