Википедија

Vitkovića kula

Vitkovića kula sa Ćor Mijatovim šancem je bilo utvrđenje u Valjevu, blizu ušća reke Gradac u Kolubaru. Sagrađeno je ubrzo nakon požarevačkog mira i stvaranja austrijske pokrajine Kraljevine Srbije i služilo kao središte valjevske kapetanije — jedne od jedinica srpskih krajišnika koji su na tom delu teritorije kontrolisali granicu ka Osmanskom carstvu, te za kontrolu prolaska kroz valjevsku kotlinu i održavanje reda u tadašnjoj valjevskoj varoši. I kula i šanac su u narodu prozvani po dvema zapovednicima ove jedinice.

Utvrda je izgubila svoju namenu nakon povratka Turaka u ove krajeve 1738. i beogradskim mirom. Prepuštena zubu vremena i značajno oštećena u sukobima koji su usledili — Kočinoj krajini i Prvom srpskom ustanku, materijal utvrde, pre svega kule, je valjevsko stanovništvo počelo da raznosi i koristi pri izgradnji drugih objekata, najprominentnije Nenadovića kule na Kličevcu, sagrađene za potrebe Ustaničke države.

Istorijski kontekst

uredi
 
1. Austrijska pokrajina Kraljevina Srbija i Valjevo u njoj.

Odlukama požarevačkog mira sklopljenog između Osmanskog carstva i Habzburške monarhije jula 1718. godine delovi teritorije današnje Srbije su potpali pod vlast potonje, koja je na ovom prostoru prvobitno organizovala vojnu upravu, da bi ubrzo ova bila zamenjena organizovanjem Beogradske administracije ili tzv. austrijske Kraljevine Srbije kao pokrajine unutar Monarhije sa feldmaršalom Karlom Aleksandrom Virtemberškim na čelu. Granice pokrajine su se protezale od Drine, severno od ušća Jadra, preko valjevskih planina do Morave, a odatle severno ka Dunavu. Valjevo je u tom smislu predstavljalo jedno od najisturenijih mesta prema turskoj granici sa kojom se pokrajina graničila.[1]

Radi čuvanja i kontrole granice nova vlast je uspostavila već oprobani sistem privilegovanih seljaka, krajišnika, u vidu srpske narodne milicije koji su, u zamenu za finansijske povlastice, bili dužni da vrše graničarski posao. Pripadnici narodne milicije su bili organizovani u posebne jedinice, kompanije, i svaka od njih je bila zadužena za čuvanje jednog dela teritorije granice, nazvane kapetanijom, po činu koji je nosio njen zapovednik. Nadzor nad grupom kapetana sa istog dela granice je vršio oberkapetan koji je istodobno bio i komandant te kompanije, koja se po pravilu sastojala od 250 ljudi — 150 hajduka (pešaka), 50 husara (konjanika) i 50 pomoćnika, premda se ovaj ustpostavljeni standard uglavnom nije doslovno primenjivao. Pomoćnici kapetana su bili harambaša — neposredni komandir hajduka i dva poručnika, jedan hajdučki i jedan husarski. Jedna od kompanija je bila i valjevska, a njeni pripadnici su bili smešteni u samom Valjevu i selima u njegovom zaleđu.[2][3]

Valjevskom kompanijom je komandovao kapetan Jevta Vitković — inače potomak znamenite srpske porodice Vitkovića iz Trebinja, Hercegovina.[4][5] Jedinica je brojala 150 ljudi i čuvala je granično područje od Bratačića do Bačevaca, te bila rasporađena u više hajdučkih čardaka (karaula)[6][7] smeštenim u selima u zaleđu duž granice, sagrađenih u svrhu pozicije nadgledanja i patrole između karaula, a kako bi se onemogućio prelezak i kontrolisala granica. Garnizono sedište valjevske kompanije narodne milicije se nalazilo, u pozadini, u utvrđenju koje je u narodu odomaćeno pod nazivom „Vitkovića kula“ i „Ćor Mijatov šanac“.[8][7][9]

Kula i šanac

uredi
 
2. Detalj sa Otingerove karte sa prikazom Valjeva.

Po svemu sudeći utvrđenje se nalazilo na desnoj obali reke Gradac u Valjevu, pre ušća u Kolubaru, gde je danas Krušikov stadion. Podignuto je radi kontrole prolaska kroz valjevsku kotlinu, te kao bitan element za održavanje reda u samoj pograničnoj varošici.[10][8] Tačno vreme podizanja nije poznato, no to je svakako učinjeno ubrzo nakon dolaska austrijskih trupa u Srbiju.[11]

Primarni izvor kao svedčanstvo postojanja ovog fortifikacionog objekta jesu austrijske vojne karte iz ovog vremena. Tako su na karti Johana Franca Otingera, nastaloj u drugoj trećini 18. veka u Nirnbergu u poznatoj radionici Homanovih nastavljača, na kojoj su prikazane balkanske teritorije na kojima su ratovale Austrija i Turska, sa strane, na marginama karte, ucrtani kao dopunski elementi vedute sa prikazima utvrđenja iz nekih naselja označenih na karti. Među njima je i utvrda na kojoj piše „VALIOVA“ — neosporno reč o Valjevu.[12][13][14] (sl. 2)

Na karti je prikazana manja tvrđava, nepravilnog četvorougaonog oblika sa dodatnim trouglastim fortifikacionim elementima. Prema mišljenju istoričara Vladimira Krivošejeva, trouglasti element na severnoj strani utvrde uz bedem, bi mogao biti kula većih razmera. Osim nje u okvire bedema su ugrađene još tri kule, verovatno tipa čardaka, od kojih je jedna bila locirana nad ulaznom kapijom, sa desne strane. U dvorištu utvrde unutar bedema se nalazlo još objekata, dok je sama utvrda prikazana na desnoj obali reke, u njenom meandru, pri kojoj je iz reke izvedena mreža jazova koji su je opasavali. Na ostrvcima unutar mreže je takođe postojalo nekoliko objekata, od kojih je jedan zatvarao prilaz putu kojim se preko mostića, sa desne, istočne strane, stizalo do utvrde. Nekoliko objekata se nalazilo dalje od utvrde, ali je nemoguđe utvrditi u kojoj su oni bili relaciji sa utvrdom. Cela građevina daje utisak stručno, planski izgrađenog odbrambenog objekta, prvog u Valjevu za koji se zna kako je izgledao.[13]

 
3. Ušće Gradca u Kolubaru u Valjevu. Danas se na ušću nalazi Hram Vaskrsenja Gospodnjeg;
Nedaleko odavde se nalazila Vitkovića kula sa šancem.

Osim na Otingerovoj, utvrđeno sedište valjevskog kapetanata je prikazano i na još jednoj austrijskoj vojnoj karti. Reč je o rukopisnoj karti Fridriha Vilhelma Heninga iz 1737. godine, koja se čuva u ratnom arhivu u Beču.[15] Na njoj je pored relativno detaljnog prikaza Valjeva sa naznačenom isparcelisanošću gradskih naselja na levoj obali Kolubare, prikazana utvrda sa istaknutom kulom na desnoj obali, kod ušća Gradca.[16][17][18][19] Kako navodi publicista Velibor Savić, u objašnjenju znakova ove karte, dominantna zgrada na utvrdi — koja ima oblik „Donžon kule“ — objašnjena je kao puškarnica za hajdučke straže, sa otvorenim prosecima.[20]

Prvi direktan pomen postojanja utvrde i služenja u nameni šanca za potrebe valjevskog kapetanata se nalazi u komisijskom izveštaju dostavljenog Aleksandru Virtemberškom iz 1728. godine, u kojem se navodi povoljan i dobar šanac sa nekoliko čardaka. No u ovom izveštaju se ne navodi njegov tačan položaj.[21][3] Dragocenije informacije o kuli i šancu pruža kasniji istorijski izvor — pismo Prote Mateje Nenadovića u kojem spominje kapetana Jevtu Vitkovića. Naime, Proti je pod ruke oko 1791. godine, dok je on još bio đakon u Kupinovu, došao izuzetan istorijski dokument, spisak srpskih kapetana „koji su srpskim vojskama granice čuvali“, napisan od jeromonaha manastira Hopovo Spiridona Vujovića. Prota, kao pasionirani kolekcionar izvora srpske istorije, je pomenuti spisak poslao više od pedeset godina kasnije, 22. decembra 1847. godine Isidoru Stojanoviću, najagilnijem članu Društva srpske slovesnosti, kako bi ga ovaj objavio u Glasniku Društva i tako spasao zaborava. Uz dokument, Nenadović je kao pravi istoričar, dao i svoje „primječenije“ tj. objašnjenje pojedinih nepoznanica iz spiska, u kom se posebno osvrnuo na braću Vitkoviće[20], a gde se između ostalog navodi:

Ovo Protino „Primječenije“ je dugi niz godina služilo potonjim istaživačima kao jedini osvrt na Vitkoviće iz Valjeva, kulu pod njihovim imenom, šanac i Ćor Mijata. Tako su gotovo doslovno u svojim radovima ovo Nenadovićevo tumačenje preuzeli Milan Đ. Milićević, Feliks Kanic, Ljubomir Pavlović, Dušan J. Popović, Rajko Veselinović i drugi.[24]

 
4. Maketa Vitkovića kule sa Ćor Mijatovim šancem izložena u Nenadovića kuli u sklopu muzejske postavke Narodnog muzeja Valjevo.

Kad je reč o građevinskom sastavu kule i šanca, Krivošejev je mišljenja da je realno pretpostaviti da je kompleks bio kombinovanog sastava, od drveta, zemlje i kamena.[3] Naime, arheološka istraživanja na ovom prostoru su ukazala na postojanje srednjevekovne crkve iz vremena kralja Dragutina[25][24][23], a ovo je inače istakao i Prota Mateja napomenuvši postojanje crkvina.[23] Filolog Aleksandar Loma je izneo hipotezu da se na ovom prostoru nalazila i nemanjićka tvrđava Kolubara koja je poznata u izvorima iz srednjeg veka koji prenose rat Srba i Ugara iz prve polovine 14. veka. Hipoteza se zasniva na postojanju ostataka srednjevekovne crkve, kao i na opisu ostataka utvrđenja koji su se polovinom 19. veka još mogli videti nedaleko od mesta gde su pronađeni ostaci crkve.[26][27] Antropogeograf Ljubomir Pavlović je početkom 20. veka, na osnovu priča starijih Valjevaca, ne vlastitog uvida, opisao tragove kamenih zidina nedaleko od ušća Gradca u Kolubaru:

Imajući sve ovo u vidu Krivošejev je mišljenja da je realno pretpostaviti da je utvrda podignuta bar jednim delom od ovog starog kamenog materijala koji se već tu zatekao. Ali on je takođe mišljenja da utvrđenje nije bilo celokupno sagrađeno od kamena, već samo jedni njegovi istureni elementi, imajući u vidu da su sa kombinovanjem sa drvetom i zemljom, i u drugim mestima podizani slični objekti kao središta jedinica srpskih graničara za vreme austrijske okupacije. Sama kula je kako navodi Pavlović bila sazidana od kamena. Ćor Mijatov Šanac je svoje narodno ime dobio po harambaši Ćoru Mijatu — komandantu srpske graničarske jedinice koja je tu bila stacionirana, dok je Vitkovića kula ponela ime po Jevti Vitkoviću, glavnokomandujućem oficiru cele valjevske kompanije.[30] Krivošejev iznosi da je kula bila stan Vitkovića[8], dok Savić, pozivajući se na narodnu pesmu[a], iznosi da je ona bila vojni objekat a ne Vitkovićev stan.[22]

Sudbina Kule i Šanca su poznati. Nakon povratka Turaka u Srbiju ratom 1738. godine i Beogradskim mirom, utvrda je izgubila svoju prvobitnu namenu. Nagriženi zubom vremena i stradanjima u Kočinoj krajini i Prvom srpskom ustanku, zidovi utvrde su postepeno propadali, dok je najveći deo građe narušene Kule korišćen za izgradnju Nenadovića kule na Kličevcu, a zatim i za vodenicu kneza Jovice Milutinovića na Gradcu i za jednu valjevsku kafanu.[24][32] Upotrebi materijala kule u izgradnji Nenadovića kule svedočio je i Sima Milutinović Sarajlija u svojoj „Istoriji Srbije od početka 1813 do konca 1815“:

Napomene

uredi
  1. ^ Reč je o detalju iz pesme „Beg Vitezović Užičanin i Jevto Vitković“:

    Ako je verovati autoru pesme Petru Protiću Sokoljaninu, odnosno legendi o događaju na Mravinjcima, osim što je kulu podigla nova vlast (Ćesar), ona je, kako iznosi Savić, podignuta kao vojni objekat, a ne stan za kapetana.[20]

Reference

uredi
  1. ^ Krivošejev 1996, str. 49.
  2. ^ Krivošejev 1996, str. 49–51.
  3. ^ a b v Krivošejev 2012, str. 82.
  4. ^ Savić 2005, str. 27–28.
  5. ^ Savić 1994.
  6. ^ Savić 2005, str. 28.
  7. ^ a b Krivošejev 1996, str. 56–59.
  8. ^ a b v Krivošejev 2012, str. 83.
  9. ^ Divljanović 1967, str. 15.
  10. ^ Krivošejev 1996, str. 53, 55–56.
  11. ^ Savić 2005, str. 30.
  12. ^ Krivošejev 1996, str. 53–54.
  13. ^ a b Krivošejev 2012, str. 80.
  14. ^ Savić 2005, str. 29–30.
  15. ^ „Plan oder Spezialkarte des ganzen Sabatzerfund. Teil des Vaillavaer (Valjevoer) Distrikts samt denen daran stossenden und ferner continuierenden Grenzen des Königreich Serbien, 1737” (na jeziku: nemački). Österreichisches Staatsarchiv. Pristupljeno 25. 12. 2017. 
  16. ^ Krivošejev 1996, str. 54–55.
  17. ^ Krivošejev 2012, str. 83–84.
  18. ^ Savić 2005, str. 29, 31.
  19. ^ Loma 1994, str. 181.
  20. ^ a b v Savić 2005, str. 31.
  21. ^ a b Krivošejev 1996, str. 55.
  22. ^ a b Savić 2005, str. 31–32.
  23. ^ a b v Krivošejev 2012, str. 81.
  24. ^ a b v Savić 2005, str. 32.
  25. ^ Jež 1992.
  26. ^ Loma 1995.
  27. ^ Krivošejev 2012, str. 35–36.
  28. ^ Pavlović 1990, str. 108.
  29. ^ Krivošejev 2012, str. 36–37.
  30. ^ Krivošejev 2012, str. 82–83.
  31. ^ Savić 2005, str. 30–31.
  32. ^ Krivošejev 2012, str. 116.
  33. ^ Krivošejev 2012, str. 116–117.

Literatura

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Витковића_кула&oldid=27674471”