Gamzigrad

Feliks Romulijana
Feliks Romulijana
	Ostaci palate
Mesto	Zaječar
Sagrađen	3–4. vek
Tip strukture	palata
	; Feliks Romulijana

Gamzigrad
Gamzigrad
Svetska baština Uneska
Zvanično ime	Gamzigrad - Romulijana, palata Galerija
Mesto	Zaječarski upravni okrug, Srbija
Koordinate	43° 53′ 58″ S; 22° 11′ 10″ I / 43.89931° S; 22.18617° I
Kriterijum	kulturna: III, IV
Referenca	1253
Upis	2007. (31. sednica)

Gamzigrad^[1] je arheološko nalazište blizu Zaječara u istočnoj Srbiji antičke rimske carske palate Feliks Romulijane (lat. Felix Romuliana) koje se od 29. juna 2007. nalazi na UNESKO-voj listi Svetske baštine .^[2]

Gamzigrad predstavlja rezidenciju rimskog cara Gaja Valerija Maksimijana Galerija (Gaius Valerius Maximianus Galerius; 293–311), zeta Dioklecijanovog. Po majci Romuli nazvao ga je Romulijana (Romuliana). Palata izgleda nikada nije dovršena, a carevi 4. veka su velelepni posed prepustili hrišćanskoj crkvi. Tokom 5. veka palata je razarana od strane varvara, a u 6. vek Romulijanu je Justinijan I obnovio u vidu pogranične tvrđave. Nakon najezde Slovena krajem 6. veka, nekadašnja carska rezidencija je napuštena. Moćan grad, na 6,5 ha, sa oko 20 utvrđenih kula. Unutar se nalazila raskošna palata, dva paganska hrama, tri hrišćanske crkve i druge građevine; podni mozaici se smatraju ravnima najboljim ostvarenjima kasnoantičkog doba u Evropi.

U blizini lokaliteta nalaze se istoimeno selo i banja tople mineralne vode, pogodna za lečenje reumatizma i kožnih bolesti.^[3]

Istraživanja uredi

Muzej u okviru Gamzigrada

Prvi opis i stručnu ocenu Gamzigrada – Romuliane dao je baron Herder, saksonski rudarski poglavar, u putopisu „Rudarski put po Srbiji“, 1835.^[4] godine. Posle barona Herdera, za Gamzigrad se zainteresovao austrijski arheolog i putopisac Feliks Kanic, koji 1860. godine obilazi ove ostatke i ostavlja nam crteže zida i okoline. Kasnije o Gamzigradu pišu M. Milićević (1876.), J. Dragašević (1877.), V. Karić (1887.), J. Mišković (1887.), M. Valtrović (1890.) i S. Mačaj (1892.), da bi se početkom XX veka interesovanje za ovaj jedinstveni spomenik antičke civilizacije potpuno ugasilo. Tek posle Drugog svetskog rata obnovljeno je interesovanje za Gamzigrad. Već 1950. godine arhitekta Đurđe Bošković izradio je novu osnovu gamzigradskih bedema, naznačio položaj najznačajnijih građevina unutar njih i istakao potrebu da se ovaj važan kasnoantički spomenik zaštiti i istraži.

Arheološka istraživanja, započeta 1953. godine^[3], pokazala su da u okviru gamzigradskih bedema postoji nekoliko palata i hramova, koji najrečitije govore o značaju i nameni Gamzigrada. Od 1970. godine, kad je rukovođenje radovima u Gamzigradu preuzeo svjetski priznati arheolog dr. Dragoslav Srejović (1931–1996), Gamzigrad se sve češće pominje kao palata neke istaknute ličnosti rimskog carstva iz 3. veka, ili čak kao palata jednog cara iz tog perioda i upoređuje sa carskim palatama u Splitu, Solunu, Maloj Aziji i na Siciliji. Međutim, nedostatak pisanih spomenika onemogućilo je da se bliže odredi vreme nastanka naselja, kao i da se sazna ime imperatora i antički naziv naselja. Sve dileme bile su razrešene otkrićem natpisa, 23. juna 1984. godine. Na fragmentu arhivolte isklesan je natpis Felix Romuliana (Srećna Romulijana), naziv rezidencije rimskog cara Gaja Galerija Valerija Maksimijana (297–311). Izgradnja počela dve godine nakon početka gradnje Dioklecijanove palate u Splitu (295–305). Rezidenciju izgradio Dioklecijan kao repliku poznate Dioklecijanove palate. Namenio je zetu Gaju Galeriju Valeriju Maksimilijanu.

Na osnovu arheoloških nalazišta Gamzigrad se sagledava u šest perioda:

kao praistorijsko naselje iz II i I milenijuma p. n. e.;
kao rimsko poljsko naselje (villa rustica) iz II veka n. e.;
kao rimski dvorac s kraja III i početka IV veka;
kao crkveno dobro iz IV i V veka;
kao ranovizantijsko naselje V–VII veka;
kao srednjovekovni grad (XI vek) i
kao privremeno sklonište u vreme turskih osvajanja u XIV i XV veku.

Tragovi boravka prvih stanovnika Gamzigrada otkriveni su severno od bedema kao i unutar naselja u nasutoj zemlji. Od nalaza imamo: kamene sekire iz perioda III milenijuma p. n. e. (mlađe kameno doba i početak neolita), zatim ulomke grnčarije iz poznog bronzanog doba (druga polovina II milenijuma p. n. e.), ulomke grnčarije i bronzanog nakita iz perioda starijeg gvozdenog doba. U V i IV veku p. n. e. Tribali osnivaju svoje naselje unutar gamzigradskog bedema, koje nije dugotrajno, tako da je Gamzigrad tokom IV veka p. n. e. napušten.

Kako na području Crne reke (Crnog Timoka) nisu otkriveni arheološki spomenici iz poslednjih stoleća stare ere, neizvesno je koje su stanovništvo Rimljani zatekli u ovoj oblasti. Moguće je da su ovde, uz proređene i oslabljene tribalske zajednice živele i grupe Meza i Skordiska.

Početkom 3. veka naše ere u južnom delu Gamzigrada sagrađeno je veliko poljsko imanje (villa rustica), a na obližnjim površinama su nađeni ostaci napuštenih zgrada za koje se smatra da su služile za čuvanje poljoprivrednih proizvoda i stada (ostave i štale).

Krajem 3. i početkom 4. veka, na prostoru oko 6.5 ha, sa dimenzijama 240x190 m, izgrađene su dve gotovo paralelne fortifikacije i ugrađene unutar njih: palate, hramovi, građevine za smeštaj vojske i gostiju, magacini i ostale građevine. Sredinom 4. veka Gamzigrad je opusteo, da bi posle 380. godine ponovo oživeo. U 5. veku Gamzigrad je stradao u neredima izazvanim najezdom Huna 441. godine. Ubrzo posle tih nereda je obnovljen, ali skromno, bez značajnijih graditelj snih poduhvata. Intenzivna izgradnja nastaje polovinom 6. veka. Zgrade podignute u ovom periodu popaljene su i porušene najezdom Avara, koji su 585/6. godine osvojili gradove u priobalnoj Dakiji. Oko 615. godine Gamzigrad je napušten, da bi tek posle 971. godine ili u prvoj deceniji 11. veka, posle osvajanja od strane Vizantije, 1002. godine, bio ponovo naseljen. Gamzigrad je konačno napušten u drugoj polovini 11. veka i više nije nikad obnovljen. Iz razdoblja 14. i 15. veka imamo nekoliko nalaza na osnovu kojih možemo pretpostaviti da su ruševine Gamzigrada u vreme turskih osvajanja poslužile kao privremeno sklonište.

Otkrivanjem natpisa FELIX ROMULIANA, 1984. godine, konačno je razrešena zagonetka Gamzigrada. Za pravom istinom o Gamzigradu tragalo se blizu 150 godina. Sadržaj natpisa je celovit naziv mesta koje se pominje u dva istorijska izvora, u delu nepoznatog pisca iz oko 360. godine, u Epitomama Aurelija Viktora, i u Prokopijevom spisu „O građevinama“ (De aedificiis), nastalom između 553. i 555. godine. U Epitomama sadržan je podatak da je rimski imperator Galerije rođen u Priobalskoj Dakiji, gde je i sahranjen, i to u mestu Romulijanumu, koje je nazvao po imenu majke Romule. U Prokopijevom delu, među kastelima koje je Justinijan obnovio u oblasti grada Akve, pominje se i Romulijana. To znači da je naziv mesta u kome je rođen i sahranjen Galerije posvedočen u tri oblika, i to kao Feliks Romulijana (na natpisu iz 306. - 311. godine), kao Romulijana (oko 360. godine) i kao Romulijana (oko 555. godine).

Više podataka o Galerijevoj graditeljskoj delatnosti daje Laktancije u spisu „O smrti progonioca“. Opisujući složene prilike u Carstvu u 306. godini Laktancije saopštava da je Galerije već tada odlučio da 312. godine, pošto proslavi dvadesetogodišnjicu vladavine, ustupi vlast Liciniju, Severu, Maksiminu i Kandidijanu, i da od tada živi u bezbednosti i miru, u zaklonu neosvojivih zidina. Odluka koju je doneo podrazumeva početak izgradnje rezidencije 306. godine i određuje 312. godinu kao termin okončanja te izgradnje.

Ruine Feliks Romulijane

Mozaik iz Gamzigrada

Galerije je rođen negde oko 250. godine, od majke varvarke koja je 245. godine, ispred naleta Karpa, pobegla sa leve obale Dunava u Priobalnu Dakiju i udala se za čuvara stoke, zbog čega je kasnije Galerije dobio nadimak Armentarije (lat. Armentarius, Govedar), nadimak koji ga je pratio i kada je postao imperator. Istakao se kao hrabar vojnik u Aurelijanovim i Probovim jedinicama, pa ga je zapazio Dioklecijan, koji ga je usinio i proglasio za cezara, a kasnije mu dao za ženu svoju kćerku Valeriju. Kada su 305. godine, posle povlačenja s vlasti Dioklecijana i Maksimijana, Galerije i Konstancije I Hlor postali avgusti, trebalo je da zajedno vladaju dvadeset godina, posle čega bi, po Dioklecijanovom političkom programu uspostavljanja tetrarhije (četvorovlašća), ustupili titulu i vlast cezarima, Severu i Maksiminu. Međutim 306. godine Konstancije Hlor iznenada umire u Britaniji i Galerije postaje prvi poglavar Rimske Imperije.

Kao što je pomenuto, Galerije je nameravao da, posle povlačenja sa vlasti, u zavičaju provede „mirnu starost“, ali je 311. godine, na putu za Sofiju, umro. Prema Laktanciju, Galerijevo telo, unakaženo teškom bolešću, spaljeno je u Sofiji, dok Aurelije Viktor tvrdi da je Galerije sahranjen u Romulijani. Na osnovu ovog drugog podatka, pretpostavljalo se da je imperator sahranjen u hramu – mauzoleju u centralnom delu naselja, ali se prilikom arheoloških istraživanja nije naišlo na tragove ukopa. Danas je izvesno da su Galerije i njegova majka Romula sahranjeni u blizini Romulijane, brdu na lokalitetu „Magura“. Ovde su otkrivene dve zidane grobnice - mauzoleja, bogato ukrašene arhitektonskom plastikom, i dve humke sa lomačama na kojima su izvršena spaljivanja i apoteoze imperatora i njegove majke.

Legenda uredi

Legenda o nastanku Gamzigrada (Srbija), Kostolca (Srbija), Vidina (Bugarska) i Kule (Bugarska) je deo usmene tradicije u istočnoj Srbiji ali i susednoj Bugarskoj. Veoma je popularna i prisutna u svakodnevnom životu naroda u ovim krajevima. Ona predstavlja vid običajne i društvene prakse kao i komunikacije.

Legenda se javlja i pod imenom: „Braća i sestre zidaju gradove“. Njena posebna vrednost je što jasno ukazuje na vekovnu saradnju u ovom regionu.

Legenda kaže:

Davno, pre mnogo vekova, živeli su u Bugarskoj, u bogatoj vlastelinskoj porodici, dva brata i dve sestre: Gamzo, Kosta, Vida i Kula. Kada su im roditelji preminuli, iza njih su ostale velike teritorije, koje su nasledili braća i sestre. Zbog toga je među njima stalno dolazilo do žučnih porodičnih rasprava i nikako se nisu mogli zajednički dogovoriti kako da žive u miru i slozi i kako da među sobom podele teritorije koje su posedovali. Svako od njih je tvrdio da je on u pravu i da njemu treba da pripadne veći deo porodičnog poseda. Niko od njihovih rođaka nije uspevao da ih savetima umiri i stvori neku slogu kako bi živeli zajedno bez svađa i rasprava. Njihova svakodnevna vika i galama je bila toliko bučna da se često čula čak do neba.

Posle izvesnog vremena, jednog dana su ipak uspeli da se na miran način dogovore kako da izglade sve nesporazume oko nasledstva i teritorija. Doneli su zajedničku odluku da svako od njih četvoro sazida za sebe poseban grad i živi sam u njemu, kako više ne bi bilo trvenja i nesuglasica među njima. Ono što je dogovoreno, vrlo brzo je i urađeno. Odmah nakon postignutog dogovora pristupilo se poslu i zidanju novih naselja. I tako je Kosta sagradio svoj grad koji je po njemu dobio ime Kostolac, Kula je sagradila grad Kulu, najmlađa i najpametnija, Vida, sazidala je Vidin, a najstariji brat, Gamzo, sagradio je velelepni dvorac po imenu Gamzigrad. ^[5]

Nakon srećnog završetka izgradnje svih ovih mesta, među do tada zavađenom braćom i sestrama zavladao je mir i sloga, a njihove gradove su odmah počeli da naseljavaju ljudi iz bližih i daljih krajeva.