Dobrovoljci (vojnici)
Dobrovoljci (ili dragovoljci) su lica koja po sopstvenoj želji (bez zakonske obaveze i bilo kakve prinude) stupaju u oružane snage, operativnu armiju ili posebne formacije (gerilske, patrizanske, oslobodilačke, revolucionarne, kontrarevolucionarne i sl.) svoje ili strane zemlje, iz patriotskih, klasnih, nacionalnih, ideoloških, religijskih i drugih pobuda. I lica koja se u miru dobrovoljno javljaju na odsluženje vojnog roku smatraju se dobrovoljcima.
Istorija uredi
Dobrovoljački pokret na tlu bivše Jugoslavije razvija se sa nacionalnooslobodilačkim težnjama za oslobađanje od tuđinske vlasti i stvaranja zajedničke države.
U austro-turskim ratovima u XVIII i XIX veku učestvuje mnogo dobrovoljaca iz ovih krajeva a stvaraju se i posebne dobrovoljačke jedinice Srba, Hrvata, Slovenaca i dr. (Karpošev ustanak, Frajkor, Kočina krajina), koje se bore na strani Austrije protiv Otomanske Imperije.
Srpski ustanci uredi
U Prvom srpskom ustanku u ustaničke jedinice javljaju se ne samo iz Srbije nego i Bosne, Crne Gore, Makedonije, Hrvatske, kao i susednih zemalja (Austrije, Bugarske, Grčke). Artiljeriju ustaničke vojske organizovali su dobrovoljci iz Vojvodine. Ustanku se priključilo oko 800 Bugara, a iz austrijske vojske se 1808. prebacilo se u Srbiju iz Austrije 515 vojnika. Veći deo dobrovoljaca ostao je u Srbiji i učestvovao u Drugom srpskom ustanku.
U hercegovačkom ustanku 1852, 1857, 1861—62. bilo je mnogo dobrovoljaca iz Crne Gore, a u bosansko-hercegovačkom ustanku 1875—78. iz Srbije, Hrvatske i Slovenije (Miroslav Humbajer, Slovenac, je bio jedno vreme načelnik štaba bosansko-hercegovačkih ustaničkih četa).
Rat Srbije protiv Turske 1876. godine osnažio je dobrovoljački pokret u Balkanskim zemljama. Od dobrovoljaca iz Bosne, Crne Gore i Vojvodine u Šapcu je 1876. formiran Dobrovoljački korpus, a na južnomoravskom pravcu borilo se nekoliko jedinica iz drugih krajeva: odred iz Vojvodine (oko 2500 ljudi), Crnogorski bataljon, Rusko-srpski bataljon, Albansko-srpski bataljon i dr. Iz Rusije je stigao Dobrovoljački odred, pod komandom generala Mihaila Černjajev (2350 ljudi), a od oko 6000 bugarskih dobrovoljaca koji su se prikupili u Timočkoj krajini, formirana su tri bataljona. U septembru 1876. sve te snage su objesinjene u dve dobrovoljačke brigade (sa po četiri bataljona) a nešto kasnije formirana je i Dobrovoljačka divizija. U to vreme u sastavu Drinske vojske nalazi se i odred sastavljan pretežno od Italijana — garibaldinaca sa grupom Francuza, Nemaca, Čeha, Belgijanaca i Norvežana. Naredne godine 1877, od dobrovoljaca iz jugoslovenskih zemalja i nešto Austrijanaca i Nemaca, bio je obrazovan je tzv. Dobrovoljački kor od tri bataljona. Deo tih dobrovoljaca ostao je u srpskoj vojsci i stalno i aktivno učestvovao u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu, a pojedinci su imali vrlo istaknutu ulogu u njima (prim. Pavle Jurišić-Šturm je bio komandant divizije i armije 1912—1918)
Prvi svetski rat uredi
U toku Prvog svetskog rata snažno je došla do izražaja solidarnost jugoslovenskih naroda u borbi za oslobođenje i ujedinjenje, kroz dobrovoljački pokret za pomoć Srbiji i Crnoj Gori u ratu protiv nemačke i austrijske agresije. Na toj osnovi razvio se široki pokret za stupanje u srpsku i crnogorsku vojsku, kako kod naroda pod okupacijom tako i među našim iseljenicima u u drugim delovima sveta. Realizacija tih težnji nailazi na mnoge teškoće. Austrougrske vlasti su preduzimale rigorozne mere da te težnje ugase u samom početku. Ratni sudovi izricali su najteže kazne pristalicama oslobodilačkog pokreta. I pored toga početkom rata iz pograničnih zemalja prebacilo se 3.000—4.000 dobrovoljaca koji su učestvovali u borbama 1914. bilo u sastavu srpske ili crnogorske vojsku ili u posebnim jedinicama. Od sremskih dobrovoljaca (oko 400) u septembru 1914. formiran je odred u sastavu Odbrane Beograda, koji je u oktobru 1915. branio grad i gotovo ceo izginuo u borbama.
U septembru 1915. počelo je prebacivanje dobrovoljaca koji su sakupljeni u Rusiji od prebeglih ili zarobljenih vojnika iz austrougarske vojske. Do polovine oktobra Dunavom je u Srbiju stiglo oko 3.500 boraca. Od njih i dobrovoljaca uz Vojvodine i Bosnei prve grupe stigle iz Amerike formiran je dobrovoljački odred koji je vodio borbe na frontu prema Bugarskoj i u toku povlačenja pretrpeo velike gubitke, tako da se manji broj povukao sa srpskom vojskom preko Albanije na Krf, a zatim je bio upućen na Solunski front.
U crnogorskoj vojsci 1914—1915. bili su formirani Bilećki, Gatački, Trebinjski i Bokeljski bataljon popunjeni dobrovoljcima iz Hercegovine, Boke i iseljenicima iz Amerike.
Među srpskim iseljenicima u Severnoj i Južnoj Americi spontano se javio pokret za pomoć staroj domovini. Stvorena je organizacija Jugoslovenska narodna odbrana koja se povezala sa Jugoslovenskim odborom u Londonu. Prevoženje dobrovoljaca bilo je otežano, a i rizično zbog dugog puta i ratnih dejstva (jedan transport od oko 480 dobrovoljaca stradao je u decembru 1914, kada je brod naišao na minu u Drimskom zalivu, od kojih je spašeno samo 180 ljudi).
Dobrovoljci iz Amerike, Italije i Rusije 1917. uredi
Od početka 1917. pristizanje dobrovoljaca iz Amerike je povećano, jer je vlada SAD odobrila njihovo prikupljanje, ali su i daljr upućivani u Luis (Lewis) (Kanada), zatim brodovima u Bizertu (Tunisu), odakle su posle obuke slati na Solunski front. Do proboja je stiglo 7.000 dobrovoljaca.
Prikupljanje dobrovoljaca u Italiji išlo je mnogo teže, jer su italijanske vlasti sprečavale tu aktivnost i zabranile formiranje dobrovoljačke jadranske legije. Zazirući od ujedinjenja jugoslovenskih naroda italijanska vlada je taj stav i posle prelska na dtranu saveznika, sve do proboja Solunskog fronta, kada je konačno dozvolila grupi od 234 oficira i 80 vojnika da krenu za Solun. Krajem 1917 u Italiji je kapetan Ljudevit Pivko formirao Jugoslovenski dobrovoljački bataljon (1.000 ljudi) koji se zajedno sa italijanskom vojskom do kraja rta borio protiv Austrougarske.
Dobrovoljački pokret u Rusiji imao je široke razmere počev od 1916. U januaru 1917. formiran je Dobrovoljački korpus, u kojem se nalazilo 42.260 dobrovoljaca (Srba, Hrvata, Slovenaca i nešto Čeha). Kako je sav komandni kadar poslat iz srpske vojske i u mnogom opterećen velikosrpskom vizijom buduće države, na čemu je insistirala i vlada Nikole Pašića, ubrzo je došlo do polarizacije i netrpeljivosti na klasnoj i nacionalnoj osnovi. Počelo je osipanje ljudstva, uprkos promeni naziva u Dobrovoljački koepus Srba, Hrvata i Slovenaca, tako da je spao na 19.472 čoveka.
Srpska vlada je zahtevala da se korpus što pre prebaci na Solunski front. Prvi kontingent je preko Arhangekska i Severnog ledenog mora, prebačen u Francusku i konačno u Solun, gde je stigao početkom januara 1918. Drugi deo je imao još teži put usled revolucije i građanskog rata u Rusiji, pa je preko Sibira, Mandžurije, Japana, Tihog okeana i Crvenog mora stigao u Solun 19. april 1918. Iz Rusije su u toku 1917. i 1918. stigla 12.694 dobrovoljaca. Dobrovoljci su ulazili u sastav postojećih jedinica srpske vojske, a 1918. je formirana Jugoslovenska divizija koja se istakla u borbama na Kravici, Kozjaku i Kučkovom kamenu, završivši proboj Solunskog fronta.
Ukupno se na strani srpske i crnogorske vojske u Prvom svetskom ratu borilo se 32.000 dobrovoljaca pripadnika jugoslovenskih naroda i narodnosti.
U Kraljevini SHS/Jugoslaviji, dobrovoljci su mogli dobiti zemlju ili, od 1940, državne obveznice.[1]
Postojao je Savez ratnih dobrovoljaca 1912-1918 Kraljevine Jugoslavije kome je zabranjen rad februara 1947. godine.[2]
Oktobarska revolucija uredi
Oktobarska socijalistička revolucija pokrenula je milionske mase radnika i seljaka Rusije i drugih zemalja u borbi za novo društvo, za socijalizam. Formirano je mnogo internacionalnih jedinica u kojima se borilo oko 250.000 dobrovoljaca (Mađara, Poljaka, Jugoslovena, Čeha, Nemaca, Rumuna, Bugara, Kineza i dr.). Pripadnici jugoslovenskih naroda koji su se zatekli u Rusiji (pretežno austrougarski vojnici zarobljeni u Galiciji) formirali su jugoslovenske odrede (oko 20) i pridružili se jedinicama Crvene arnije. U drugoj polovini 1918. formirane su i veće jedinice (puk „Matija Gubec“, Jugoslovenski komunistički puk i dr.) koje se ističu hrabrošću i požrtvovanjem u borbi ptotiv kontrarevolucije.
Iz redova jugoslovenskih dobrovoljaca izraslo je više istkmutih vojnih i političkih rukovodilaca — komesara odreda, pukova i brigada: Aleksa Dundić, heroj oktobarske revolucije, komandant konjičkog puka, Danilo Srdić, Nikola Grulović, komandant i komesar prvog Jugoslovenskog komunističkog puka, Emil Čop, komandant puka, Sava Lačić, Jovan Šipoš, Gustav Barabaš, rukovodioci odreda Crvene garde i dr.
U sastavu revolucionarnih snaga, prema nepotpunim podacima, učestvovalo je oko 35.000 Jugoslovena, od kojih je veliki deo pogimuo u borbi za pobedu sovjetske vlasti i održanju prve socijalističke države u svetu.
Španski građanski rat uredi
Između dva rata dobrovoljci učestvuju u mnogim oslobodilačkim i revolucionarnim pokretima, ispoljavajući internacionalnu solidrnost sa borbom progresivnih snaga protiv reakcije i fašizma. To naročito dolazi do izražaja u Španskom građanskom ratu 1936—1939. Uprkos mnogim teškoćama zabranama i hapšenjima, na poziv KPJ javilo se mnogo dobrovoljaca, od kojih je u Španiju stiglo oko 1600 (700 direktno iz Jugoslavije, a ostali iz raznih krajeva sveta), a među njima i više istaknutih jugoslovenskih revolucionara, kao što su bili:Blagoje Parović, Marko Orešković, Božidar Maslarić, Vladimir Čopić i dr.
Jugoslovenski borci interbrigada ispoljili su visoku svest, hrabrost i požrtvovanje. Na bojištima Španije, živote je dalo oko 700 boraca, a 300 je ranjeno. Mnogi od njih su postali, komandiri, komandanti i politički komesari u jedinicama koje su se borile za slobodu Španije. Čin oficira španske republikanske armije dobilo je 150 Jugoslovena, a 40 je bilo na dužnosti komandira četa i bataljona u internacionalnim brigadama.
Drugi svetski rat uredi
U Drugom svetskom ratu učešće dobrovoljaca dobilo je najveće razmere. Već na početku fašističke agresije mnogi antifašisti, mladići i devojke, ispoljavaju spremnost da stupe u borbu za slobodu sopstvene zemlje, a i drugih ugroženih zemalja. Uoči agresije na Čehoslovačku, pod uticajem politike KPJ, hiljade Jugoslovena javljali su se u dobrovoljce za odbrnu čehoslovačke nezavisnosti. Na Beogradskom univerzitetu organizovana je vojna obuka studenata na dobrovoljnoj osnovi, formirani su bataljoni odbrane, a slična aktivnost se odvijala i u drugim centrima Jugoslavije. Pred Aprilski rat 1941. mnogi komunisti i skojevci se javljaju vojnim komandama i jedinicama.
Oružani ustanak Jugoslavije 1941, koji je organizovala i povela KPJ, oslanjao se na svesno i dobrovoljno učešće svih progresivnih naroda u borbi nacionalno i socijaln oslobođenje. Na poziv KPJ za ustanak odazivaju se na hiljade rodoljuba. Na toj osnovi se stvara i jača oružana sila naroda i već krajem 1941 ima 80.000 dobrovoljaca. To je bio osnovni način popune jedinica NOV i POJ što je bilo potvrđeno i statutom proleterskih narodnooslobodilačkih udarnih brigada.
Borci u NOR-u uredi
Posebne dobrovoljačke jedinice javljaju se i u funkciji razvijanja NOP-a u opštenarodni rat protiv okupatora u cilju uključivanja najširih narodnih masa u oružanu borbu i druge oblike otpora. Od oko 800.000 boraca koliko je na kraju rata imala Jugoslovenska armija, dve trećine su bili dobrovoljci uglavnom omladina, koja je masovnim učešćem u NOR-u pokazala visoku patriotsku svest i dala veliki doprinos pobedi revolucije, čime je na svojevrstan način potvrđen opštenrodni karakter NOR-a.
Dobrovoljno učešće žena u svim strukturama NOP-a imao je višestruk i nezamenjiv značaj. U jedinicana NOV i POJ borilo se oko 100.000 žena od kojih je 25.000 izgubilo život, izvršavajući najteže zadatke u ratu.
Španski dobrovoljci imali su veoma značajnu ulogu od početka ustanka 1941. Njih oko 250, koliko je uspelo da pobegne iz francuskih logora u Jugoslaviju, odmah se uključulo u NOP, pri čemu su njihovo iskustvo, vojno znanje i revolucionarna prekaljenost došli do punog izražaja. Oni su se nalazili u svim krajevima zemlje na najodgovornijim dužnostima komandanata i komesara mnogih partizanskih odreda, proleterskih i udarnih brigada., divizija, operativnih i glavnih štabova pokrajina. Pred početak druge faze završnih operacija, kada su formirane armije, sva četiri komandanta armija bili su starešine u internacionalnim brigadama u Španskom građanskom ratu. Oko polovine španskih boraca je poginulo u NOR-u, a 54 su narodni heroji Jugoslavije.
Zarobljenici, prebezi i stranci u NOV uredi
Posebne grupe dobrovoljaca činili su vojnici zarobljenici ili prebegli iz neprijateljskih formacija, kao i drugi strani državljani koji su se uključili u NOB. Posle kapitulacije Italije u jesen 1943. Slovenci i Hrvati iz Istre i Slovenačkog primorja, koji su bili mobilisani u italijansku vojsku, prelaze u jedinice NOV. Od njih, kao i od oslobođenih interniraca iz logora u Italiji, formirano je pet prekomorskih brigada u koje je stupilo oko 7000 dobrovoljaca, prva tenkovska brigada i više rodovskih jedinica (artiljerijskih, inžinjerijskih i veze). Od bivših italijanskih vojnika formirano je više samostalnih bataljona, zatim brigade „Fontanot“ i „Italija“ i partizanska divizija „Garibaldi“.
Od bugarskih vojnika koji su prebegli iz okupacione armije formiran je partizanski bataljon „Hristo Botev“, a od austrijskih državljana koji su napustili nemačku vojsku formiran je 1. austrijski bataljon.
U jedinicama NOV i POJ bilo je i državljana Sovjetskog Saveza, Poljske, Čehoslovačke, Nemačke i dr.
Evropski pokreti otpora uredi
Oslobodilačka borba i pokret otpora u drugim evropskim zemljama nastali su i razvijali se zahvaljujući učešću dobrovoljaca antifašista u njima. Partizanske jedinice i borbene grupe različite namene u Albaniji, Grčkoj, Poljakoj, Belgiji, Norveškoj, Francuskoj i dr. sačinjavali su dobrovoljci. U nekim od ovih zemalja zapaženu ulogu u pokretu otpora imali su naši građani koji su se našli u njima. U Francuskoj je oko 3000 Jugoslovena učestvovalo u pokretu otpora, a formirali su i posebnu jedinicu „Maršal Tito“. Pripadnici jugoslovenskih naroda učestvovali su i u pokretima otpora Italije, Norveške, Belgije i dr.
U kvinsliškim formacijama uredi
Dobrovoljaca ima i u kvinsliškim vojnim formacijama u mnogim okupiranim zemljama Evrope. Motivi njihovog dobrovoljnog uključivanja na stranu neprijatelja su fašistička indoktrinacija, nacionalna i verska isključivost i mržnja, želja za lakim bogaćenjem putem pljačke i otimačine i slične niske pobude, koje je fašistička ideologija i propaganda vešto koristila u raznim sredinma, naročito među primitivnim i religiozno fanatizovanoim svetom. Takve elemente privukla su u svoje redove ustaške, četničke, belogardejske (slovenačko domobranstvo), balističke i neke druge kvinsliške i kolaboracionističke formacije u Jugoslaviji, mada je dobrovoljnost pri popunitih formacija često u senci pretnji, ucena i raznih vrsta pritisaka. Njihova borbena vrednost i održanje direktno su zavisili od tesne saradnje sa okupatorskom vojnom silom, na čijoj strani su ostali do kraja rata, zbog besprimernih zločina izvršenim nad sopstvenim narodom. Posle poraza u zemlji, ostaci ovih grupa emigrirali su u neke zemlje zapdne Evrope i Amerike i pod okriljem reakcionarnih snaga nastavili antijugoslovensku terorističku delatnost.
Zakonske mogućnosti uredi
U sistemu popune oružanih snaga mnogih zemlja predviđeno je i učešće dobrovoljaca, kao jedan od izvora popune, što ima značajnu moralnu dimenziju, a obezbeđuje i potpunije angažovanje ljudskih potencijala u ratu.
Reference uredi
Literatura uredi
- P. Tomac: Vojna istorija, Beograd 1959;
- S. Brajović: Bune i ustanci naroda Jugoslavije, Beograd 1967;
- M. Alimpić: Solunski front, Beograd 1967;
- B. Pejović: Oktobarska socijalistička revolucija, Beograd 1967;
- Mitrović, Jeremija D., ur. (1971). Dobrovoljci u ratovima 1912-1918: Doživljaji i sećanja. 1. Beograd: Udruženje dobrovoljaca 1912-1918.
- Zbornik dokumenata Dobrovoljci 1914—1918, Beograd 1977;
- I. Petrović: Srpski dobrovoljački pokret 1912-1918, Novi Sad 2004.