Drugi balkanski rat

Drugi balkanski rat (bug. Втората балканска война, grč. Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος, rum. Al doilea război balcanic, tur. İkinci Balkan Savaşı) oružani je sukob koji je trajao od 29. juna do 10. avgusta 1913. za podjelu Makedonije između Bugarske s jedne strane i Srbije, Grčke i Crne Gore s druge strane, kao i Turske i Rumunije, koje su se pridružile borbenim dejstvima protiv Bugarske. Rat su izazvale diplomate Austrougarske i Njemačke s ciljem da razbiju Balkanski savez.

Drugi balkanski rat
Deo balkanskih ratova
Srpski vojnici u Kratovu, 7. (20) juna 1913. godine.
Vreme 29. jun 1913. – 10. avgust 1913. (1 mesec, 1 sedmica i 5 dana) Mesto Balkan Uzrok Međusobne teritorijalne pretenzije zemalja pobjednica u Prvom balkanskom ratu Ishod Poraz Bugarske Bukureški mirovni sporazum Konstantinopoljski mirovni sporazum Teritorijalne promene Dio Makedonije je prisajedinjen Srbiji, drugi dio Grčkoj; južna Dobrudža je prisajedinjena Rumuniji; Osmansko carstvo je vratilo istočni dio zapadne Trakije.
Sukobljene strane
Kraljevina Bugarska	Kraljevina Srbija Kraljevina Grčka Kraljevina Crna Gora Kraljevina Rumunija Osmansko carstvo
Komandanti i vođe
Mihail Savov Nikola Ivanov Vasil Kutinčev Radko Dimitriev	Aleksandar Karađorđević Radomir Putnik Konstantin I Aleksandru Averesku Ahmed Izet-paša
Jačina
500.000 ljudi	220.000 ljudi 150.000 ljudi 12.000 ljudi 450.000 ljudi 255.000 ljudi
Žrtve i gubici
20.000 poginulih Ukupno: 53.825 preminulih od bolesti (60%) i poginulih	18.500 poginulih 2500 poginulih 240 poginulih, 961 ranjenih 1500 preminulih od bolesti 2000 preminulih od bolesti Ukupno: 36.201 poginulih, ranjenih i preminulih od bolesti

Ishod sukoba je bio poraz Bugarske, usljed čega su Francuska, Austrougarska i Njemačka povećale svoj uticaj na Balkanu, potkopavajući pozicije Rusije. Teritoriju koju je Bugarska osvojila u Prvom balkanskom ratu podijelile su zemlje pobjednice.

Uzroci

Istorijska pozadina

Osmansko carstvo, koje se širilo od svog nastanka, zauzelo je Balkansko poluostrvo u 15. vijeku. I prije dolaska Osmanlija na Balkan, balkanski narodi su vodili međusobne ratove. Zajednički neprijatelj — Turska — primorao ih je na konsolidaciju. U 17. vijeku počinje postepeno slabljenje carstva. Narodi koje su Osmanlije pokorile težili su nezavisnosti, pa su u 18. vijeku tokom slabljenja carstva više puta izbijali ustanci pokorenih naroda. Sredinom 19. vijeka počelo je obrazovanje etničkih država. Na Balkanu, čiji je veći dio činilo pravoslavno i slovensko stanovništvo, ovaj proces se odvijao uz pomoć Rusije. Do kraja 19. vijeka Turska je izgubila značajan dio svojih evropskih posjeda, na čijem području prvo nominalno zavisni od nje, a kasnije su se pojavile nezavisne Srbija, Crna Gora, Grčka, Rumunija i Bugarska.

Suprotstavljanje velikih sila na Balkanu dovelo je do nastanka Balkanskog saveza — vojnog odbrambenog saveza Bugarske, Srbije, Grčke i Crne Gore. Savez je stvoreno pod okriljem Rusije i bio je usmjeren protiv Austrougarske, pošto je nedavna Aneksiona kriza dovela do destabilizacije situacije na Balkanu. Međutim, Balkanski savez je počeo da se sukobi sa Turskom. Činjenica je da je u sve slabijem carstvu živio veliki broj Bugara, Grka i Srba. Osim toga, bugarska vlada je željela da što više proširi granice Bugarske stvaranjem Cjelokupne Bugarske — carstva koje je trebalo da pokrije cijeli istočni Balkan. Srbija je željela izlaz na Jadransko more pripajanjem zapadne Makedonije i Albanije. Crna Gora je nastojala da zauzme glavne turske luke na Jadranu i Novopazarski sandžak. Grčkoj je, kao i Bugarskoj, bilo potrebno da proširi svoje granice. U savezu je bilo i protivrječnosti. Dakle, Grčka, Bugarska i Srbija su se sporile oko pripadnosti Makedonije, dok su se same Grčka i Bugarska sporile oko Trakije. Rumunija, koja nije bila članica saveza, takođe imala pretenzije prema Bugarskoj, a tokom Prvog balkanskog rata koristila je te pretenzije za politički pritisak na Bugarsku.

Ishod Prvog balkanskog rata

Glavni članak: Londonski mirovni sporazum (1913)

Prvi balkanski rat je zvanično počeo 9. oktobra 1912, iako je faktični Crna Gora počelo sukobe s turskim trupama 4. oktobra. U prva dva mjeseca rata, snage Balkanskog saveza su bile u ofanzivi na svim pravcima. U Makedoniji je razbijena turska Zapadna (Makedonska) armija, a kod Kirklarelija Istočna armija. Dugotrajne bitke ispod Čataldžanske utvrđene linije, duge opsade Jedrena i Skadra primorale su strane da otpočnu mirovne pregovore. Pregovore su osujetili Mladoturci, koji su preuzeli vlast u Turskoj. Nova turska vlada imala je negativan stav prema nacionalnim manjinama, pa je pozvala Turske da nastave rat na Balkanu, kako bi carstvu vratili „pobunjene pokrajine”. U 19 časova 3. februara 1913. nastavljena su vojna dejstva. U svojoj drugoj fazi Balkanski savez je uspio da iznudi predaju Skadra i Jedrena. Na preostalim sektorima fronta vođen je pozicioni rat do 30. maja. Mladoturska vlada je 30. maja ipak prestala da potpiše mirovni sporazum u Londonu.

Prema Londonskom mirovnom sporazumu, Turska je izgubila većinu svojih evropskih posjeda i sva ostrva u Egejskom moru. Pod njenom vlašću ostao je samo Istanbul i okolina. Albanija je stekla nezavisnost, iako je u stvari bila protektorat Austrougarske i Italije.

Stvaranje nove države nije zadovoljilo Grčku, Crnu Goru i Srbiju, koje su htjele da podjele albanske teritorije međusobno. Osim toga, mirovni sporazum nije predvidio kako će se teritorije koje su pripadale Turskoj podijelili u budućnosti. Zemlje članice Balkanskog saveza morale su samostalno da podijele zauzete teritorije. To je bilo problematično, jer su Trakija i Makedonija odmah po završetku Prvog balkanskog rata postale sporne teritorije za saveznike. Situacija u ovim regijama se stalno zaoštravala, Makedoniju je dijelila sporna demarkaciona linija između Grčke, Bugarske i Srbije. Nove granice države nikada nisu definisane.

Nova politička situacija

Njemačka i Austrougarska, koje su krajem 19. vijeka bile uvučene u sveevropsku trku u naoružanju, shvatile su da se približava opšteevropski rat. Rusija je bila potencijalni neprijatelj, a mnogo jači Balkanski savez bio je njen saveznik. Njega su se plašile Turska, Njemačka i Austrougarska. Da bi se oslabio ruski uticaj na strateški važnom Balkanu, potrebno je bilo likvidirati Balkanski savez. Austrougarska nije mogla neposredno da objavi rat savezu, jer bi se to moglo razviti u sveevropski (faktički svjetski) rat.

Srpski političar i diplomata i predsjednik Ministarskog savjeta Kraljevine Srbije Nikola Pašić.

U takvoj situaciji njemačke i austrougarske diplomate su krajem 1912. odlučile da unište savez iznutra. Srpskog kralja su nagovarali da zarati sa Bugarskom i Grčkom. To je argumentovano činjenicom da Srbija u Prvom balkanskom ratu nije dobila željeni izlaz na Jadran, ali bi to mogla nadoknaditi anektiranjem Makedonije i Soluna. Time bi Srbija dobila izlaz na Egejsko more. Istovremeno, njemačke i austrougarske diplomate su obavljale diplomatske poslove u bugarskoj prijestonici, Sofiji. Bugarsku vladu je nadahnulo isto što i srpsku — anektiranje Makedonije. Austrougarska je obećala Bugarskoj podršku u ovom pitanju. Ipak mišljenje bugarske strane se nije promijenilo. Ona je i dalje insistirala na strogom poštovanju svih klauzula srpsko-bugarskog saveznog sporazuma iz 1912, koji je postavio temelje Balkanskog saveza, tumačeći ih, međutim u svoju korist.

Srpske vlasti su se složile sa njemačkim i austrougarskim diplomatama, a Srbija se spremala za novi rat. O budućem ratu ozbiljno se raspravljalo u Narodnoj skupštini Kraljevine Srbije već u maju. U međuvremenu, Grčka, koja nije željela jačanje Bugarske i koja je imala zajedničku granicu sa Srbijom, potpisala je sa Srbijom saveznički sporazum protiv Bugarske 1. juna 1913. godine. Grčka i Srbija su imale zajedničke interese na Balkanu — prije svega tranzitnu trgovinu. Rusija, pod čijim okriljem je nastao Balkanski savez, usprotivila se njenom raspadu. Ruska vlada je pozvala na mirno rješenje ovog pitanja. Planirano je da se sazove konferencija svih „zainteresovanih”, na kojoj bi se uspostavile nove granice. Situaciju je pogoršao revanšizam Mladoturaka, koji su željeli da povrate izgubljene teritorije.

Početkom ljeta 1913. u Srbiji je došlo do radikalizacije vlasti i svih sektora društva. Počelo je nasilno „posrbljavanje” u krajevima oslobođenim od Turaka — sjeverozapadnoj Makedoniji, Kosovu i Metohiji. Krajem juna je i sam srpski kralj počeo da poziva na širenje državnih granica. Osnovana je izuzetno radikalna grupa „Crna ruka”. Nastala je uz podršku kontraobavještajne službe i kontrolisala je veći dio srpske vlade. Sami Karađorđevići su se plašili Crne ruke. Unutrašnjopolitičku situaciju otežavala je činjenica da se dio srpske vlade predvođen Nikolom Pašićem nije slagao sa politikom Crnorukaca. U novinama su počeli da se pojavljuju tekstovi o „izdaji otadžbine Pašićevog kabineta”.

Planovi i snage

Koncentracija trupa

Aleksandar Karađorđević, tokom balkanskog rata bio je prijestolonasljednik Srbije. Lično je prevodio 1. srpsku armiju.

Do kraja Prvog balkanskog rata u Bugarskoj je obrazovana 4. armija, a poslije rata i 5. armija. Obje armije su bile u rangu sa 1, 2. i 3. armijom. U stvari, ništa se u bugarskim trupama nije promijenili od nedavnog rata sa Turskom. Na liniji budućeg fronta — srpsko-bugarska granica — Bugarska je dugo okupljala trupe, pošto su bile daleko od Čataldže.

Srpske trupe, glavna udarna snaga saveza protiv Bugarske, bile su razvučene duž cijele granice sa Bugarskom. Srbija imala ukupno tri armije i dva samostalna odreda. U sastavu srpskih trupa bile su i crnogorske trupe, od koji su se nalazile u sastavu 1. armije pod komandom prijestolonasljednika Aleksandra Karađorđevića. Drugi dio srpskih trupa ostao je u Skoplju kao rezerva. U istom gradu nalazilo se i sjedište štaba vrhovne komande snaga za borbu protiv Bugarske.

U Crnoj Gori, poslije Prvog balkanskog rata, trupe su se uspjele demobilisati, pa je ponovo objavljena mobilizacija. U Srbiji i Bugarskoj su izvršene dodatne mobilizacije za popunu snaga. Od 23. do 27. juna trupe obje zemlje su izvučene na zajedničku granicu. Prvi kontakt su imale 28. juna, a istovremeno je počela diplomatska kriza između zemalja bivšeg Balkanskog saveza i Rusije, koje je nastojala da konflikt riješi mirnim pregovorima. Istog dana u Sankt Peterburgu je određen datum za pregovore o pripadnosti spornih teritorija, ali je pregovore poremetio rat.

Planovi

Prema planu Savov—Nerezov od 18. (31) maja 1913. bugarska komanda planirala je napad na neprijatelje na jugu i presjecanje komunikacije između Srbije i Grčke. Sljedeće, Bugarska je htjela da napadne Skoplje i zatim potpuno zauzme Makedoniju. Na zauzetim teritorijama planirao je uspostavljanje bugarske uprave i sprovođenje propagande nad mjesnim stanovništvom. Očekivano, mjesno stanovništvo trebalo je da podrži bugarsku vojsku. Zatim je bugarska vlada htjela da ponudi protivnicima primirje i otpočne diplomatske pregovore. Bugarska vlada je vjerovala da će Srbija nakon što bugarske zauzmu Skoplje, pod pritiskom, pristati na sve bugarske uslove.

Srbija uoči rata nije razvila nikakve posebne planove. Tek početkom jula, kada je počeo rat i kada su srpske trupe krenule duboko u Bugarsku, srpska i grčka vlada su odlučile da diplomatski okončaju rat. Planirano je da se obuzda bugarska ofanziva na cijelom frontu, uz optuživanje Bugarske za kršenje savezničkih sporazuma, izolujući je na taj način.

Tok vojnih dejstava

Bitka kod Kukuša

Glavni članak: Bitka kod Kukuša

Bugarska 2. armija u južnoj Makedoniji kojom je komandovao general Ivanov je držala liniju od Dojranskog jezera na jugoistok preko jezera Langaza (današnje Jezero Koronija) i Bešika (današnje Volvi), do luke Kavala u Egejskom moru. Pošto je armija bila ovde još od maja (borila se u opsadi Jedrena u Prvom balkanskom ratu), njeni vojnici su bili izmoreni i verovatno nisu brojali više od 40.000 ljudi u dve slabe divizije. Grci su tvrdili da se njima suprotstavilo najmanje 80.000 ljudi.

Grčka vojska, pod komandom kralja Konstantina, je imala devet pešadijskih divizija i jednu konjičku diviziju (ukupno 120.000 ljudi), tako da ih je bilo više od bugarskih snaga u odnosu dva ili tri prema jedan.

Kod Kukuša su Bugari sagradili jaku odbranu, uključujući zarobljene turske topove koji su dominirali ravnicom. 3. jula, grčka Četvrta, Druga i Peta divizija su krenule u juriš uz podršku artiljerije. Pretrpeli su teške gubitke, ali su sledećeg dana osvojili rovove. U međuvremenu, sa leve bugarske strane, Sedma divizija je osvojila Nigritu, a Prva i Šesta divizija Lahanu. Sa desne strane je pala Đevđelija i vrh Matsikova. To je za posledicu imalo da bugarska linija za povlačenje kod Dojrana bude ugrožena i Ivanovljeva armija je započela očajničko povlačenje koje je povremeno pretilo da postane nekontrolisano. Pojačanje u obliku 14. divizije je došlo prekasno i pridružilo se povlačenju prema Strumici i bugarskoj granici. Grci su osvojili Dojransko jezero 5. jula, ali nisu uspeli da preseku bugarsko povlačenje u klancu Strume. 11. jula, Grci su se pridružili Srbima i napredovali su uz reku Strumu dok nisu stigli do klanca Kresna 24. jula. Na tom mestu izmoreni Grci su stigli do kraja svojih logističkih sistema i zaustavili su se.

Poginuli Bugari u Balkanskim ratovima.

Bugari su priznali oko 7.000 žrtava kod Kukuša. Još 6.000 zarobljeno uz 130 topova. Grci takođe pretrpeli teške gubitke sa 8.700 žrtava. Ovo je bila odlučujuća pobeda na ovom frontu i najveći grčki uspeh u oba Balkanska rata.

Srpski oficiri na Vezirovom mostu u Albaniji juna 1913.

Bregalnica, Kalimanci i klanac Kresna

Glavni članci: Bregalnička bitka i Bitka kod Kalimancija

Bitka kod Demihisara između Grka i Bugara

Na frontu u centralnoj Makedoniji, srpske snage su potisnule Bugare na istok u Bregalničkoj bici (30. jun-9. jul.) U međuvremenu, na severu su Bugari počeli da napreduju prema Pirotu i naterali srpske komandante da pošalju pojačanje svojoj 2. armiji koja je branila Pirot i Niš. Ovo je omogućilo Bugarima da zaustave srpsku ofanzivu u Makedoniji kod Kalimancija 18. jula.

Nakon što se se stanje na srpskom frontu smirilo, Bugarska je premestila svoju Prvu armiju u podršku Drugoj armiji koja se odupirala Grcima kod klanca Kresna. Konstantin je odbio predlog svoje vlade za primirje, tražeći odlučnu pobedu na bojištu.

29. jula, konsolidovana bugarska vojska je pokrenula napade na oba krila primoravši Grke nazad uz doline reka Strume i Meste. Konstantin se suočavao sa uništenjem poput Rimljana u Kanskoj bici i tražio je pomoć od Srba. Na njegovu nesreću, Srbi nisu bili u položaju da pošalju pomoć posle Kalimancija i zato je kralj Konstantin tražio od svoje vlade da traži primirje. Grci su imali oko 10.000 žrtava u toku deset dana borbe. Bugarska vlada je jednako tražila mir i zato je Konstantin spasen od uništenja.

Kraj rata

Glavni članak: Bukureški mir 1913.

Uprkos stabilizovanju fronta u Makedoniji, želja bugarske vlade za mir je nastala zbog događaja koji su bili daleko od Makedonije. Rumuni su napali 10. jula, zauzevši spornu Dobrudžu i ugrožavajući Sofiju sa severa. Da stvar bude još gora, Turci su iskoristili situaciju da povrate svoje bivše posede u Trakiji, uključujući i Jedrene, koji su Bugari napustili 23. jula bez ispaljenog metka. Turska i rumunska vojska nisu imale žrtve u borbi, iako su obe armije teško patile zbog ponovnog izbijanja kolere.

Primirje je potpisano 31. jula, a pitanja teritorija su rešena sporazumima iz Bukurešta i Carigrada. Bugarska je izgubila većinu teritorija zadobijenih u Prvom balkanskom ratu, uključujući Dobrudžu, većinu Makedonije, Trakije i egejske obale, sa izuzetkom luke Dedegač. Srbija je postala dominantna sila na Balkanu, a Grčka je dobila Solun i njegovu okolinu, zajedno sa većinom obale zapadne Trakije. To je bilo samo privremeno rešenje - 10 meseci kasnije borbe su obnovljene s početkom Prvog svetskog rata.

• 
  Štab Timočke Vojske snimljen u Bugarskoj, pod ruševinama stare kule u Kuli, jula 1913.
• 
• 
  Bugarski rov kod Kilikisa iz Drugog balkanskog rata
• 
  Bugarski logor 1913.
• 
  Proširenje Srbije posle Balkanskih ratova
• 
  Srbija posle Drugog balkanskog rata
• 
  Balkan 1913.
• 
  Francuska mapa podeljenih teritorija nakon Drugog balkanskog rata

Posle rata

Na početku Šumadijske ulice u blizini Slavije 11. avgusta 1913. godine srpskoj pobedničkoj vojsci iz II balkanskog rata na čelu sa prestolonaslednikom Aleksandrom Karađorđevićem priređen je veliki doček od najviših vojnih i političkih vlasti Srbije i Beograda, predstavnika građanskih organizacija i nacionalnih institucija, kao i nekoliko desetina hiljada ljudi iz Beograda, Srbije i Vojvodine.

U septembru 1913. izbio je prvi oružani sukob na srpsko-albanskoj granici.

Neke činjenice

Prisluškivanje

Tokom Drugog balkanskog rata Srbija je već imala bežične telegrafske sprave, za koje Bugari nisu znali. Tako je jedno vreme srpska vojska prisluškivala bugarske telegrafe. To je trajalo sve dok ih Bugari nisu otkrili, jer je bilo zabranjeno emitovanje na srpskim bežičnim telegrafima. Zbog te greške Bugari nisu, do otkrića, ni koristili šifrovanje poruka.

Vidi još

• Prvi balkanski rat
• Proklamacija o prisajedinjenju 1913.
• Opsada Vidina

Literatura

• Skoko, Savo (1968). Drugi balkanski rat 1913. - Uzroci i pripreme za rat, Knj. 1. Vojnoistorijski institut - Beograd. str. 443. 
• Skoko, Savo (1975). Drugi balkanski rat 1913. - Tok i završetak rata, Knj. 2. Vojnoistorijski institut - Beograd. str. 381. 
• Đurišić, Mitar; Ratković, Borislav; Skoko, Savo (1998). U bitkama kod Skadra, Jedrena i Bregalnice [Znamenite bitke i bojevi srpske i crnogorske vojske: od Careva Laza 1712. do Dobropoljske bitke 1918.], Knj. 5. Novi Sad: Pravoslavna reč; Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 460. ISBN 86-335-0038-8. 
• Ratković, Borislav; Đurišić, Mitar; Skoko, Savo (1972). Srbija i Crna Gora u balkanskim ratovima 1912-1913. BIGZ - Beograd. str. 328. 
• Priredila: Đurić, Silvija (1990). Dnevnik pobeda: Srbija u balkanskim ratovima 1912 - 1913, Knj. 1. IRO "Beograd"/ TIZ "Zrinski". str. 431. ISBN 978-86-7519-002-8. 
• Lazarević, Milutin D. (2019). Naši Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje: Srpsko-bugarski rat 1913. godine, Knj. 4. PortaLibris - Beograd. str. 260. ISBN 978-86-7818-396-6. 
• Jagodić, Miloš (2010). Uređenje oslobođenih oblasti Srbije 1912—1914: Pravni okvir. Beograd: Istorijski institut. 
• Jagodić, Miloš (2013). Novi krajevi Srbije (1912-1915). Beograd: Filozofski fakultet. 
• Jagodić, Miloš (2015). „Procena demografskih gubitaka Srba u periodu 1910-1921” (PDF). Srpske studije (6): 11—65. Arhivirano iz originala (PDF) 26. 08. 2018. g. Pristupljeno 31. 07. 2017. 
• Puzović, Predrag (2013). „Uloga sveštenstva u Balkanskim ratovima” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 72 (1): 93—111. 
• Mitrović, Jeremija D., ur. (1971). Dobrovoljci u ratovima 1912-1918: Doživljaji i sećanja. 1. Beograd: Udruženje dobrovoljaca 1912-1918. 
• Grujić, Zlatomir (2018). Srpsko vazduhoplovstvo u balkanskim ratovima 1912-1913. Beograd: Udruženje penzionisanih vojnih letača i padobranaca Srbije. str. 140. ISBN 978-86-903799-8-9. 
• Ciglić, Boris (2009). Krila Srbije: Vazduhoplovna komanda i avijatika srpske vojske 1912–1920. Beograd: Infinitas d.o.o. str. 544. ISBN 978-86-6045-005-2. 
• Janjić, Čedomir; Petrović, Ognjen; Đokić, Nebojša; Isaković, Biserka i Oštrić, Šime. (1993). Srpska avijatika 1912 - 1918. Beograd: Muzej jugoslovenskog vazduhoplovstva. str. 260. ISBN 978-86-9014-031-2. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)

Spoljašnje veze

• Drugi balkanski rat 1913. godine - politički aspekt (Centar za društvenu stabilnost - Zvanični kanal)
• Bitka na Bregalnici 1913. godine (Centar za društvenu stabilnost - Zvanični kanal)
• Balkanski ratovi 1912. i 1913. godine - politički aspekt (Centar za društvenu stabilnost - Zvanični kanal)
• Zlatomir Grujić: Srpsko vazduhoplovstvo u Balkanskim ratovima (Radio Snaga Naroda - Zvanični jutjub kanal)
• Bukureštanski ugovor
• 100 godina od Drugog balkanskog rata - reportaža