Zaporoški kozaci
Zaporoški kozaci bili su stalež slobodnih ljudi i vojnika u Poljsko-litvanskoj uniji i Ruskom carstvu od 16. do 18. veka. Njihova vojna organizacija, smeštena na Dnjepru u današnjoj Ukrajini, nazivala se Kozački Hetmanat ili, zvanično, Zaporoška vojska.
| Zaporoška vojska Getьmanщina | |||
|---|---|---|---|
 Kozački hetmanat oko 1654. | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | istočna Evropa | ||
| Zemlja | Ukrajina | ||
| Prestonica | Čehrin (1648–1676) Baturin (1663–1708) Gluhov (1708–1764) | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | Ukrajinski, Poljski, Latinski | ||
| Religija | Pravoslavlje | ||
| Politika | |||
| Oblik države | Republika | ||
| — Hetman Zaporoške vojske | prvi: Bogdan Hmeljnicki (1649-1657) | ||
| poslednji: Kiril Razumovski (1750-1764) | |||
| Zakonodavna vlast | Kozačka Rada | ||
| Istorija | |||
| Istorijsko doba | novi vek | ||
| — Osnivanje | 1649. Sporazum u Zborivu | ||
| — Ukidanje | 1764. položaj hetmana ukinut u Ruskom carstvu | ||
| — Status | Vazal Osmanskog carstva (1655–1657) (1669–1685) Protektorat Ruskog carstva i Ruske Imperije (od 1654) | ||
| Događaji | |||
| — Primirje u Beloj Crkvi | 1651. | ||
| — Ugovor u Perejaslavu | 1654. | ||
| — Primirje u Andrusovu | 1667. | ||
| — Zvanje Hetmana ukinuto u Poljskoj | 1686. | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Valuta | talir | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
|
| ||
Uvod uredi
Stalež kozaka nastao je tokom 15. i 16. veka u južnim pograničnim oblastima Poljske, Litvanije i Rusije, u dolinama Dona i Dnjepra, koje su bile izložene stalnim napadima Tatara iz crnomorskih stepa. Zavisnih seljaci iz Poljske, Ukrajine i Rusije bežali je od gospodara u ove nenaseljene krajeve tražeći slobodu, i braneći se od Tatara formirali su ratničke družine, koje su živele od zemljoradnje, ribolova i pljačke.[1]
Zaporoška Siča uredi
Glavno kozačko uporište u Ukrajini bila je Zaporoška Siča na Dnjepru, utvrđena varošica smeštena na ostrvu Hortici ispod katarakta ("pragova") Dnjepra, otuda naziv Zaporošci ("iza pragova") za sve ukrajinske kozake.[1]
U službi Poljske uredi
Širenjem Poljske i Litvanije u 16. veku, ukrajinski kozaci su pali pod vlast Poljske. Poljski kralj Stefan Batori je 1559. uključio kozake u redovnu vojsku: 6.000 redovnih kozaka dobijali su slobodu, zemlju i platu od kralja, dok je daleko veći broj stupio u službu poljskih velikaša kao gradski kozaci.
Sama Zaporoška Siča, na samoj granici prema Tatarima, postala je vazalna vojnička republika, koja je zvanično priznavala vlast poljskog kralja.[1]
Zaporoška vojska na čelu sa hetmanom Petrom Konaševič-Sahajdačnim borila se verno na strani Poljske u Poljsko-ruskom ratu (1605—1618) i Poljsko-osmanskom ratu (1620-1621).
Ustanci protiv Poljske uredi
U toku duge vladavine Sigismunda III raste nezadovoljstvo kozaka u Poljsko-litvanskoj uniji, uglavnom iz dva razloga:
- širenje feudalnih poseda u Ukrajini, čiji su vlasnici nastojali da sve "neredovne" kozake pretvore u kmetove, uz stalno smanjivanje broja "redovnih" kozaka od strane Sejma.
- opadanje tolerancije prema pravoslavnoj veri i nasilno pokatoličavanje i prevođenje na crkvenu uniju.[1]
Nezadovoljstvo kozaka ispoljilo se u ustancima hetmana Nalivajka (1596), Pavljuka (1637) i Ostranice (1638), koji su ugušeni u krvi, i kulminiralo u pobedničkom ustanku Bogdana Hmeljnickog (1648).[1]
Kozački Hetmanat uredi
Ustanak Bogdana Hmeljnickog 1648. oslobodio je Ukrajinu poljske vlasti i uspostavio autonomnu kozačku državu u Ukrajini sporazumom u Zborivu (1649), koja je do 1654. formalno priznavala vlast Poljske, a od 1654. do 1764. Ruskog carstva.
Organizacija i taktika uredi
Zaporoška vojska bila je podeljena u kurenje (pukove), pod upravom izabranih starešina (kurenjski atamani) koje je postavljala kozačka Rada - skupština svih slobodnih kozaka. Starešine čitave vojske bili su Koševi ataman u miru i Hetman zaporoške vojske u ratu: birala ih je kozačka skupština i ukazom potvrđivao poljski kralj.[1]
Svi zaporoški kozaci bili su naoružani vatrenim oružjem, i borili su se kao pešadija (musketari) ili laka konjica (dragoni).
U kulturi i književnosti uredi
Zaporoška Siča i kozaci opisani su u romanima "Ognjem i mačem" Henrika Sjenkjeviča[2] i "Taras Buljba" Nikolaja Gogolja.[3] Oba dela su više puta ekranizovana.
Reference uredi
- ^ a b v g d đ Fajfrić 2008, str. 261–267
- ^ (1846-1916)., Sienkiewicz, Henryk (2000). Ognem i mačem. K̂n. 1 i 2. Živanović, Đorđe., Knežević, Lazar R. Beograd: Verzalpress. ISBN 978-86-7388-222-2. OCLC 830276207.
- ^ Gogolj, Nikolaj Vasiljevič (1985). Taras Buljba / N. V. Gogolj ; prevod Milovan Glišić ; [predgovor, medodički teskt i bilješka o piscu Nazif Kusturica]. Sarajevo : "Veselin Masleša".
Literatura uredi
- Fajfrić, Željko (2008). Ruski carevi (1. izd.). Sremska Mitrovica: Tabernakl. str. 261—267. ISBN 9788685269172. OCLC 620935678.
- (1846-1916)., Sienkiewicz, Henryk (2000). Ognem i mačem. K̂n. 1 i 2. Živanović, Đorđe., Knežević, Lazar R. Beograd: Verzalpress. ISBN 978-86-7388-222-2. OCLC 830276207.
- Gogolj, Nikolaj Vasiljevič (1985). Taras Buljba / N. V. Gogolj ; prevod Milovan Glišić ; [predgovor, medodički teskt i bilješka o piscu Nazif Kusturica]. Sarajevo : "Veselin Masleša".
