Zovi Do

Zovi Do je naseljeno mjesto u opštini Nevesinje, Republika Srpska, BiH. Prema popisu stanovništva iz 1991. u naselju je živjelo 422 stanovnika.

Zovi Do
Administrativni podaci
Država	Bosna i Hercegovina
Entitet	Republika Srpska
Opština	Nevesinje
Stanovništvo
— 2013.	422
Geografske karakteristike
Koordinate	43° 09′ 26″ S; 18° 12′ 45″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Zovi Do Zovi Do na karti Bosne i Hercegovine

Istorija

Više od stotinu pedeset srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, ostaci drevnog manastira, kamena prestolja, zidine starog grada, neprocjenjiva su kulturno-istorijska bogatstava koja skriva selo Zovi Do na jugoistočnoj ivici Nevesinjskog polja. Istorijska znamenja koja u prošlosti nisu ostala nezapažena pojedinim istoričarima i putopiscima, ipak su danas pala u zaborav do te mjere da i oni koji u njihovoj okolini žive malo šta o njima znaju. Ostalo je po koje sačuvano predanje među starijim stanovnicim ovog i okolnih sela. Priča se tako i da je gospodar Humske zemlje herceg od Svetog Save Stefan Vukčić Kosača, i od neprijatelja i od nesnosnih ljetnih vrelina u drevnom gradu Blagaju u dolini rijeke Neretve, zaklon tražio među debelim zidinama utvrđenja na 1130. metara iznad mora, na koti koja dominira iznad Zovog Dola i puta koji je sve do početka dvadesetog vijeka bio glavna saobraćajnica od doline rijeke Neretve, do Stare Hercegovine i Crne Gore. Uz isti taj put i danas se na loklitetu poznatom kao Ocrtalje (ali i Ocrkavlje, što je stariji naziv) nalaze ostaci pravoslavnog manastira, za koji postoji vjerovanje da je zadužbina Vukčića-Kosača, ili drugih vladara ovog područja. Bitni istorijski fakti govore o mogućnosti da su tvrđava, pa i druge građevine na području Zovog Dola nastale znatno prije Kosača, po čijoj tituli će tadašnja Humska zemlja, dobiti novo ime, ali ubrzo i izgubiti slobodu padajući pod viševijekovni jaram Osmanlija. Drevna tvrđava je od tada zapuštena, a novi gospodari su sa sobom donijela i novu kulturu i novu religiju. Od kamena srušenoga drevnog manastira sagrađena je džamija. Na početku ovog vijeka na sred Zovog Dola niče nova pravoslavna bogomolja — Hram svih svetih, uz njegovu izgradnju javljju se opet stare, jedno vrijeme potisnute priče, o nekadašnjem istorijskom i duhovnom značaju ovog mjesta. Zajedno s tim pričama bude se i nade u moguću perspektivu ovog kraja.

Čuveni turski putopisac Evlija Čelebi u svom "Putopisu“, u Zovom Dolu, «nije vidio» ruševine manastir. On 1665. godine u «Zobdolu» (što je iz nekog razloga prevedeno kao ječmeno selo) opisuje tada već staru i oronulu džamiju. Dva vijeka poslije, uoči slavne «Nevesinjske puške» protiv turske vladavine, džamiju su zapalili Pero Tunguz i njegovi hajduci. Zapalili i otišli svojim hajdučkim poslovima i putevima, a nejakoj sirotinji ostavili krvavu tursku kandžiju na plećima. Ustanak koji se tog ljeta rasplamasao čitavom Hercegovinom a potom zapalio bure baruta među velikim silama, označio je kraj turske vladavine ovim krajem, ali ne i slobodu napaćenom narodu. Turskog osvajača zamijenio je austrougarski, pa je sloboda «zapjevala» tek četiri decenije poslije, na kraju krvavog Prvog svjetskog rata. Zovodolske ruševine manastira i džamije, nadživjeće i Kraljevinu Jugoslaviju i Drugi svjetski rat.

Nakon rata, u vrijeme izgradnje današnje škole u Zovom Dolu, odlučeno je da se uklone ostaci džamije. Prilikom rušenja jednog zida pronađena je kamena krstionica iz starog manastira. U neposrednoj blizini se nalazio i lijepo obrađeni kameni stub, za koji se vjeruje da je noga manastirske časne trpeze. Na vrhu tog stuba (noge) je polukružno udubljenje, u kojem se nakuplja, voda, kišnica. U Zovom Dolu je i danas živo vjerovanje da je ova voda ljekovita za oči. Priča se da su ovaj kamen Turci koristili za uzjahivanje konja, kako bi što više ponizili pravoslano stanovništvo i njegovu vjeru. Ovo dodatno potvrđuje predanje o važnosti kamena. I krstionica i stopa časne trpeze danas se nalaze u dvorištu Osnovne škole u Zovom Dolu.

Nezavisno od predanja, iako sa njim usko povezano, pitanje koje ostaje otvoreno, jeste ko je sagradio tvrđavu. To što su je koristile Kosače ne znači da nije sagrađena davno prije njihovog vremena. A prije njih ovim područjem vladali su mnogi gospodari.

Da ne bi bilo zabune ime Nevesinje se u početku ne odnosi na dasnašnji grad Nevesinja. Prije dolaska Turaka Nevesinje je srenjovjekovna župa, koja je obuhvatala nešto šire područje od teritorije današnje opštine. Ova župa se pominje i u XII vijeku kao dio Podgorja. U ljetopisu Pećke patrijaršije se kaže da je Sava Nemanjić u Nevesinju imenovao pravoslavnog episkopa humskog 1219. godine kada je odmah po sticanju autokefalnosti srpske crkve uspostavio nove eparhije. Međutim, mnoštvo je izvora koji svjedoče o istoriji ovog kraja i prije ovog perioda.

Po obroncima nevesinjskih brda i planina, ima više ostataka Ilirskih staništa i tumula (gomila koje su služile kao grobnice). Kroz Nevesinjsko polje su i danas vidljivi ostaci nekadašnje rimske ceste, a najbolje očuvan i još u upotrebi je most «Ovči brod» preko rijeke Zalomke. U zidove crkve u selu Luci ugrađivani su i rimski spomenici sa reljefnim figurama, a Dimitrije Sergejevski (ruski arheolog i nekadašnji kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu) je upravo u ovom kraju zapazio i da su stari rimski spomenici ponekad upotrebljavani kao nadgrobni spomenici u srednjem vijeku. U svakom slučaju u XIV vijeku kao vojvoda i župan «od Zagorja i Nevesinja» pominje se Poznanj Purićić. A na početku tog vijeka , prema Vladimiru Ćoroviću, Nevesinje pripada Humskoj oblasti u sastavu Raške sa Konstantinom Nemanjićem kao nemjesnikom na čelu. Poslije ovim krajem vladaju Sankovići, koje je porazio Vlatko Vuković, čiji brat Vukac Hranić je otac Stefana Vukčića Kosače. Negdje u ovoj župi Herceg Stefan je 1435. godine izdao poznatu povelju kojom je Dubrovčanima potvrdio trgovačke povlastice i posjede u Konavlima i Vitalini. U Ovoj povelji se pominju hercegovi utvrđeni gradovi među kojima je grad Vjenčac, čija lokacija nije ustanovljena ali smatra se da je bio negdje između grada Nevesinja i sela Udrežnja. Dvije godine poslije pominje se Biograd u kojem je stolovao župan Ljubija Dobrešković. Dok je lokacija Biograda (u danas istoimenom selu) poznata, postoje vjerovanja i da je Vjenčac u stvari tvrđava iznad Zovog Dola. Zagovornici ove tvrdnje navode neke pisane izvore, ali i predanja da je Stefan Vukčić Kosača položio zakletvu u manastiru ispod grada Vjenčaca, što savršeno liči na položaj ostataka manastira i utvrđenja. Međutim, istoričari su skloniji vjerovanju da je riječ o gradu Medvedu ili gradu Saslonu, koji se u poveljama pominju a lokacije su im do sada ne utvrđene. Isto je vjerovao i istoričar Marko Vego na kojeg se u knjizi "Nevesinjski stećci“, poziva i Šefik Bešlagić.

Vego je detaljno prebroja sve stećke na nevesinjskom području među kojima su mu posebnu pažnju privukli pojedini spomenici u Zovom Dolu. Pogotovo onaj u neposrednoj blizini zidina tvrđave.

Ostatke tvrđave danas pokriva gusta šuma i mahovina. Ipak zidovi, očuvani u prosjeku do visine 2 m su jasno prepoznatljivi. Tvrđava je u obliku pravougaonika sa polukružnom sjevernom stranom. duga je oko 60, a široka 30 metara. Spoljni zid je debeo oko 2,5 metra. Sa južne strane iz ivica pod pravilnim oštrim uglom, pružaju se dva zida duga po 10 m. Unutar zidina postoje pregradni zidovi koji čine četiri zasebne prostorije pravougaonog oblika. u Tvrđavi se takođe nalazi i jedna u kamenu isklesana klupa sa naslonjačom duga oko 1,5 metar, slična klupa je i van zidina. Sa južene zaobljene strane dvadesetak metara udaljani su ostaci kružnog objekta prečnika oko 10 metara koji je obzirom na oblik i na položoj na kojem se nalazi očito predstavljao osmatračku kulu. Sa ruševina ove kule se vidi gotovo svaka tačka u Zovom Dolu, i to tako da niko ne opažen ne bi ni na nekoliko kilometara mogao prići ovom utvrđenju.

Stotinjak metara od ostataka kule je pomenuti natpis na nadgrobnom spomeniku koji je Vego publikovao 1964. godine u „Glasniku Zemaljskog muzeja“ u Sarajevu.

uklesan je starom ćirilicom a njegova transkripcija glasi:

Sije leži Vukša Mitrović. Ubiše me na službi g(ospodi)na moga. Ma(?) osveti me Rade Pribisalić ... kako je vidito dobrom i g(ospodi)nomu.

Slova koja su korištena na ovom natpisu potiču iz XV vijeka, Vego je smatrao da je Rade Pribisalić koji se ovdje pominje kao osvetnik u stvari Radič Pribisalić, koji je spomenut u ugovoru između hercega i Dubrovčana iz 1454. godine.

Za razliku od ovog porijeklo drugih zovodolskih nadgrobnih spomenika teže je utvrditi, jer oni nemaju nikakve natpise, bar ne sačuvane. Jedna od najvećih nekropola nalazi se upravo u neposrednojm blizini ostataka pomenutog manastira. među osamdesetak spomenika veliki broj je onih koji su ukrašeni različitim ornamentima. Čest simbol je krst, ali i sablja.

U zovodolskom zaseoku Potkula nalazi se jasno kamenom pločom omeđena grobnica na kojoj su dva kamena krsta. Grobnica je orijentisana u pravcu sjever-jug.

Usamljenih nadgrobnih spomenika (van nekropola) ima na još nekoliko lokaliteta i za razliku od pomenutog orijentisani su u pravcu istok-zapad. Postojanje različitih oblika nadgrobnih spomenika, samo je još jedan od tragova burnih vijekova koji su ovuda protutnjali. Sjaj starih vremena čeka danas negdje skriven ispod kamenih gromada da bude razotkriven i da ovom danas pasivnom kraju vrati bar trunku nekadašnjeg sjaja.

Stanovništvo

Nacionalnost	1991.	1981.	1971.	1961.	1953.	1948.
Srbi	420	510	727	855		1.241
Jugosloveni	2	9	1
ostali i nepoznato			5	3
Ukupno	422	519	733	858		1.241

Demografija
Godina	Stanovnika
1948.	1.241
1953.	2.594
1961.	858
1971.	733
1981.	519
1991.	422

Znamenite ličnosti

• Mihajlo Gutić (Zovi Do kod Nevesinja, 1834 — Nevesinje, 10. juni 1912), vođa srpskih ustanika
• Jovan Gutić (Zovi Do kod Nevesinja, 1840 — Nevesinje, 1904), vođa srpskih ustanika

Vidi još

• Opština Nevesinje
• Istočna Hercegovina