Википедија

Istočni Timor

држава у југоисточној Азији

Istočni Timor (tet. Timór Lorosa'e; port. Timor-Leste), ili zvanično Demokratska Republika Istočni Timor[8] (tet. Repúblika Demokrátika Timór Lorosa'e;[9] port. República Democrática de Timor-Leste[10]) je ostrvska država u jugoistočnoj Aziji.[11][12] Obuhvata istočni deo ostrva Timor u Malajskom arhipelagu, dva manja susedna ostrva i enklavu Okusi-Ambeno u zapadnom delu Timora, koja je indonežanskom teritorijom odvojena od matice. Graniči se sa Indonezijom na zapadu. Dužina te granice iznosi 228 km. Od obala Australije, Istočni Timor odvaja Timorsko more. Celo ostrvo Timor ima površinu od 30.777 km², od čega Istočnom Timoru pripada 14.874 km²[13].

Demokratska Republika Istočni Timor
Repúblika Demokrátika Timór-Leste  (tetumski)
República Democrática de Timor-Leste  (portugalski)[1][2]
Krilatica: Jedinstvo, akcija, napredak
(tet. Unidade, Asaun, Progresu)
(port. Unidade, Acção, Progresso)
Himna: Отаџбина
(tet. Pátria)
(port. Pátria)
Položaj Istočnog Timora
Glavni gradDili
Službeni jeziktetum, portugalski
Vladavina
Oblik državeParlamentarna republika[3][4][5]
 — PredsednikŽoze Ramos Orta
 — PremijerTaur Matan Ruak
Istorija
Nezavisnost20. maj 2002. (od Indonezije)
Geografija
Površina‍
 — ukupno14.874 km2 (159)
Stanovništvo‍
 — 2014.[6][7]1.212.107 (159)
 — gustina81,49 st./km2
Ekonomija
ValutaAmerički dolar i centavo kovanice
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC +9
Internet domen‍.tl‍
Pozivni broj+670

Klima na ostrvu je tropska, vruća i vlažna, sa sušnim i kišnim periodom godine.

Glavni i službeni jezik naroda Istočnog Timora je tetum, austronezijski jezik, koji je pretrpeo jak uticaj portugalskog jezika. Portugalski je takođe zvanični jezik. Engleski i indonežanski jezik imaju status poslovnih jezika.

Geografija

uredi

Položaj

uredi

Istočni Timor se na zapadu graniči sa Indonezijom. Površina države iznosi 15.410,0 km².

Geologija i reljef

uredi

Vode

uredi

Flora i fauna

uredi

Klima

uredi

Istorija

uredi

Portugalska kolonizacija

uredi

Ostrvo Timor je kolonizovala Portugalija još u 16. veku,[14] a 1702. godine Holandija ih je potisnula na istočni deo ostrva koji je ostao portugalska kolonija gotovo tri stotine godina. Tokom portugalske vladavine većina stanovnika Istočnog Timora prešla je na katoličku veru, te je verska pripadnost učinila Timorce različitim od stanovnika okolnih ostrva, kao i zapadnog dela Timora, vezujući ih uz zapadnu civilizaciju. Za razliku od portugalskog dela ostrva, Portugalskog Timora, zapadni deo ostrva je do sredine 20. veka zajedno sa celom današnjom Indonezijom bio pod holandskom kolonijalnom vlašću, a na njemu je većina stanovnika islamske vere.

U Drugom svetskom ratu, tokom početne faze rata 1942. godine Timorci su pomagali zapadne saveznike u borbama protiv Japanaca koje su se vodile na ostrvu i znatno su doprineli tome da australijska vojska spreči očekivanu invaziju Australije.[15] Nakon australijskog povlačenja, Japanci su sproveli odmazdu nad lokalnim stanovništvom, pa je tokom japanske okupacije više od deset posto stanovnika Timora ubijeno. Portugalci su nakon završetka Drugog svetskog rata ponovno uspostavili svoju vlast na istočnoj strani ostrva.

Sredinom 20. veka Portugalijom je dominirao režim Antonija Salazara koji je bio protivnik povlačenja iz kolonija, pa je veliki talas dekolonizacije u svetu s početka 1960-ih godina potpuno zaobišao portugalske kolonije.[16] Nakon Salazarove smrti, u aprilu 1974. usledio je vojni udar demokratskog krila portugalskih oružanih snaga koji je ubrzo doveo do restauracije demokratije u zemlji. Demokratski proces u matici reflektovao se i na politiku prema kolonijama, pa je Portugalija sledeće godine počela da napušta svoje kolonije. Zbog zauzetosti zbivanjima u Angoli i Mozambiku, Portugalija je 1975. godine de fakto napustila Istočni Timor. Suočeni s iznenadnim nestankom portugalske vlasti, nekoliko postojećih ostrvskih političkih pokreta želelo je ujedinjenje sa zapadnom polovinom ostrva, dok je najveći pokret Freitlin (Revolucionarni front nezavisnog Istočnog Timora) zagovarao ostanak u konfederaciji sa Portugalijom. Političke razlike su bile do te mere ekstremne da je tokom godine među njima došlo do oružanih sukoba, pa i do kratkotrajnog građanskog rata na ostrvu. Naime, na indonežanski podsticaj pokret UDT, vođen namerom Džakarte da u svoju korist eksploatiše situaciju na Istočnom Timoru, pokušao je da silom preuzme vlast na ostrvu. U sukobima je Freitlin odneo prevagu, ali uz velike civilne žrtve i beg nekoliko hiljada ljudi u susednu Indoneziju.[17]

Indonezijska okupacija

uredi

U novembru 1975. godine pokret Freitlin objavio je nezavisnost Istočnog Timora pod nazivom Demokratska Republika Istočni Timor (Republica Democrática de Timor-Leste), te je novu državu diplomatski priznalo devet uglavnom manjih zemalja među kojima nisu bile ključne zemlje - Portugalija, Indonezija i Australija. Devet dana kasnije nakon proglašenja nezavisnosti Istočni Timor je okupirala indonežanska vojska. Okupacija izvedena pod kodnim nazivom Operacija Komodo izvršena je krajnje brutalno, tako da je već od februara 1976. ubijeno nekoliko desetina hiljada civila i slomljen je pokušaj otpora indonežanskoj vojnoj vlasti.[18] Džakarta je umesto Freitlinove vlade instalirala marionetsku vladu sastavljenu od članova pokreta suprotstavljenih Freitlinu.

Indonezija je ignorisala diplomatske proteste Portugalije i rezoluciju Veća sigurnosti Ujedinjenih naroda kojom je zatraženo povlačenje s istočne polovine ostrva,[19] ali se Džakarta nikada nije suočila sa međunarodnim sankcijama zbog invazije. Suharto je pred domaćom i stranom javnošću okupaciju Istočnog Timora interpretirao kao legitimnu vojnopolicijsku akciju kojom je gotovo tri decenije nakon sticanja nezavisnosti ispravljena vekovna kolonijalna nepravda. Indonezija je isticala navodne veze pokreta Freitlin sa Kinom i komunističku ideološku profilaciju pokreta, zbog čega se na postupak Džakarte u zapadnim zemljama gledalo kao na likvidaciju komunističkog uticaja u regiji u samom začetku, uprkos tome što je Portugalija izvorni član NATO saveza. U julu 1976. godine indonežanska je okupacija i formalno pravno dovršena nakon što je Džakarta aneksirala Istočni Timor kao svoju dvadeset i sedmu državu pod nazivom Timor Timur.

Indonezija je vladala Istočnim Timorom željeznom rukom. Brojni politički protivnici režima u Džakarti ubijeni su u egzekucijama ili zatvarani bez suđenja. Stanovništvu su uskraćivana elementarna ljudska prava, a hiljade istočnotimorskih žena prisilno je sterilizovano radi smanjivanja rasta lokalne populacije. Zbog sistematskog useljavanja iz drugih delova Indonezije, autohtona populacija Istočnog Timora pretvorena je u manjinu. Uprkos godišnjem prirodnom prirastu od dva posto i doseljavanju iz drugih delova Indonezije, broj stanovnika Istočnog Timora je sa 688 hiljada pre invazije spao na 550 hiljada, koliko je imao 1980. godine. Na udaru snaga sigurnosti našla se i mala kineska zajednica od dvadesetak hiljada ljudi koja živi na Istočnom Timoru.

Najteže razdoblje indonežanske vladavine Istočnim Timorom trajalo je od decembra 1975. do 1980. godine, kada je vojska intenzivno izvodila operacije čišćenja širom ostrva.[20] Istočni Timor je bio odsečen od ostatka sveta te je čak i Crvenom krstu dopušten ulazak tek četiri godine nakon invazije. Vojno krilo timorskog pokreta Freitlin FALINTIL, koje je raspolagalo sa dvadesetak hiljada loše naoružanih ljudi, od početka okupacije u nepristupačnim je timorskim džunglama pružalo otpor indonežanskoj vojsci, što je samo pojačalo državnu represiju. Pomoć u oružju i vojnu obuku pripadnici pokreta su dobivali iz Portugalije, zahvaljujući čemu je pokret uspeo da održava gerilsku aktivnost sve do 1999. godine.

Iako je većina zločina indonežanske vojske bila počinjena izvan dosega javnosti i stranih medija, nekima su ipak svedočile televizijske kamere. Tako je tokom uličnih protesta u novembru 1991. godine u glavnom gradu Diliju pred dvojicom američkih novinara ubijeno više od četiri stotine demonstranata, o čemu je snimljen i dokumentarni film koji je naišao na snažne odjeke u zapadnim zemljama, posebno u Portugaliji i susednoj Australiji. Organizacija Amnesti internašonal je godinama izveštavala o teškim kršenjima ljudskih prava uključujući ubistva, zatvaranja i torture, ali vlada u Džakarti je na optužbe odgovarala tvrdnjom kako su počinjeni zločini posledica nedostatka discipline u pojedinim vojnim postajama, a ne organizovane vladine kampanje. Zapostavljanje pitanja Istočnog Timora u svetskoj javnosti ponovno je privremeno prekinuto 1996. godine, nakon što su Nobelovu nagradu za mir podelili timorski biskup Karlos Filipe Himenes Belo i lokalni mirovni aktivista Žoze Ramos Orta.[21][22]

Nezavisnost

uredi

Nakon izbijanja velike ekonomske krize u Indoneziji i silaska Suharta s vlasti 1998. godine, Indonezija i Portugalija su postigli sporazum oko autonomije Istočnog Timora, čime je lokalno stanovništvo dobilo mogućnost samouprave na području spoljnih poslova i odbrane. Dogovor je istodobno predstavljao i najvažniji korak unapred u odnosima Indonezije i Portugalije nakon dve decenije napetosti. Nakon što je novi indonežanski predsednik Bačarudin Jusuf Habibi neočekivano dao zeleno svetlo,[23] u avgustu 1999. na Istočnom Timoru je pod supervizijom Ujedinjenih naroda održan referendum o budućnosti područja, na kojemu se većina od čak 78% birača opredelila za nezavisnost. Već sama najava održavanja i kasniji rezultati referenduma pokrenuli su novu lavinu nasilja proindonežanske milicije koje je podržavala vojska, te novi talas napada na zagovornike samostalnosti Istočnog Timora u kojemu je ubijeno oko dve hiljade ljudi. Želeći da zaustavi eskalaciju nasilja, međunarodna zajednica je uspostavila vojnu misiju INTERFET s oko deset hiljada vojnika koju je predvodila Australija. Ta je misija počela krajem septembra 1999. i trajala do februara 2002. godine, kada je vlast preneta na UN-ovu administraciju.[24][25]

U maju 2002. godine Istočni Timor je i formalno postao nezavisan kao Demokratska Republika Timor Leste. Portugal je odmah priznao timorsku nezavisnost, a zemlja je u septembru 2002. primljena i u Ujedinjene narode. Međutim, prve godine istočnotimorske samostalnosti protiču u znaku unutrašnjih nestabilnosti.

Stanovništvo

uredi

Na Istočnom Timoru živi 1.143.667 stanovnika, uglavnom u širem području glavnog grada Dilija.

Stanovnici Istočnog Timora su pretežno malajsko-polinežanskog porekla. Najviše je pripadnika naroda Tetum (oko 100.000 ljudi) koji žive na severnoj obali i oko glavnog grada. Drugi po brojnosti su pripadnici naroda Mambae (oko 80.000 ljudi) koji žive oko centralnih planina.

Religija

uredi

Na popisu iz 2010. 96,9% procenata stanovnika su katolici, 2,2% su protestanti, 0,3% muslimani a 0,5% su pripadnici ostalih konfesija.

Administrativna podela

uredi

Istočni Timor je podeljen na 13 okruga.

Privreda

uredi

Istočni Timor jedna je od najsiromašnijih zemalja sveta. Bruto nacionalni proizvod je 2003. iznosio oko 400 miliona američkih dolara, što čini 500$ po stanovniku godišnje. Do 2005, BNP je porastao na 800$ po stanovniku, ali se ovaj porast tumači uglavnom inostranim subvencijama. Oko 70% privrednih kapaciteta je uništeno u periodu indonezijske vlasti. Privreda se zasniva uglavnom na poljoprivredi, naročito proizvodnji kafe. U industriji je zaposleno 5% stanovništva. U siromaštvu živi 42% stanovnika (podatak iz 2002).

Reference

uredi
  1. ^ Hicks, David (2014). Rhetoric and the Decolonization and Recolonization of East Timor. Routledge. str. 199. ISBN 9781317695356 — preko Google Books. 
  2. ^ Adelman, Howard (2011). No Return, No Refuge: Rites and Rights in Minority Repatriation. Columbia University Press. str. 281. ISBN 9780231526906 — preko Google Books. 
  3. ^ Shoesmith, Dennis (2003). „Timor-Leste: Divided Leadership in a Semi-Presidential System”  (PDF). Asian Survey. 43 (2): 231—252. ISSN 0004-4687. OCLC 905451085. doi:10.1525/as.2003.43.2.231. Pristupljeno 25. 8. 2017. [mrtva veza]
  4. ^ Neto, Octávio Amorim; Lobo, Marina Costa (2010). „Between Constitutional Diffusion and Local Politics: Semi-Presidentialism in Portuguese-Speaking Countries” (PDF). APSA 2010 Annual Meeting Paper. SSRN 1644026  . Pristupljeno 25. 8. 2017. 
  5. ^ Beuman, Lydia M. (2016). Political Institutions in East Timor: Semi-Presidentialism and Democratisation. Abingdon, Oxon: Routledge. ISBN 978-1317362128. LCCN 2015036590. OCLC 983148216. Pristupljeno 18. 8. 2017 — preko Google Books. 
  6. ^ „Nacionalna agencija za statistiku”. Arhivirano iz originala 19. 02. 2020. g. Pristupljeno 29. 05. 2014. 
  7. ^ „2015 Census shows population growth moderating”. Government of Timor-Leste. 25. 10. 2015. Arhivirano iz originala 7. 2. 2016. g. Pristupljeno 24. 7. 2016. 
  8. ^ „UNGEGN list of country names” (PDF). United Nations Group of Experts on Geographical Names. 2—6 May 2011. Pristupljeno 14. 8. 2016.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
  9. ^ „Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timór-Leste” (PDF). Government of Timor-Leste. Pristupljeno 2. 9. 2016. 
  10. ^ „Constituição da República Democrática de Timor” (PDF). Government of Timor-Leste. Pristupljeno 2. 9. 2016. 
  11. ^ „United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications”. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 09. 04. 2014. 
  12. ^ CIA (29. 11. 2012). „East and Southeast Asia:Timor-Leste”. The World Factbook. Washington, DC: Central Intelligence Agency. Arhivirano iz originala 28. 01. 2018. g. Pristupljeno 16. 12. 2012. 
  13. ^ „East Timor Geography”. Pristupljeno 8. 4. 2013. 
  14. ^ „The Portuguese Colonization and the Problem of East Timorese Nationalism”. Arhivirano iz originala 23. 11. 2006. g. 
  15. ^ „Department of Defence (Australia), 2002, "A Short History of East Timor"”. Arhivirano iz originala 3. 1. 2006. g. Pristupljeno 3. 1. 2007.  Access date: 3 January 2007.
  16. ^ Schwarz, A. (1994). A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s. Westview Press. str. 198. ISBN 978-1-86373-635-0. 
  17. ^ Ricklefs 1991, str. 301
  18. ^ „Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste – Districts”. Government of the Democratic Republic of Timor-Leste. Arhivirano iz originala 21. 3. 2012. g. Pristupljeno 16. 7. 2011. 
  19. ^ „The United Nations and Decolonization”. www.un.org. 
  20. ^ Benetech Human Rights Data Analysis Group (9. 2. 2006). „The Profile of Human Rights Violations in Timor-Leste, 1974–1999”. A Report to the Commission on Reception, Truth and Reconciliation of Timor-Leste. Human Rights Data Analysis Group (HRDAG). Arhivirano iz originala 22. 2. 2012. g. 
  21. ^ The Norwegian Nobel Committee (2006). „The Nobel Peace Prize 1996”. Pristupljeno 26. 6. 2006. ..
  22. ^ "Nobel laureate Jose Ramos-Horta to run for president in East Timor", Associated Press (International Herald Tribune), 24 February 2007.
  23. ^ https://hass.unsw.adfa.edu.au/timor_companion/fracturing_the_bipartisan_consensus/howards_letter.php Arhivirano 2015-03-28 na sajtu Wayback Machine
  24. ^ „UNITED NATIONS TRANSITIONAL ADMINISTRATION IN EAST TIMOR – UNTAET”. United Nations. Pristupljeno 17. 7. 2011. 
  25. ^ Etan/Us (15. 2. 2000). „UN takes over East Timor command”. Etan.org. Arhivirano iz originala 10. 06. 2011. g. Pristupljeno 17. 7. 2011. 

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Источни_Тимор&oldid=28854169”