Istočno pitanje
Ovaj članak sadrži spisak literature, srodne pisane izvore ili spoljašnje veze, ali njegovi izvori ostaju nejasni, jer nisu uneti u sam tekst. |
Istočno pitanje, u evropskoj istoriji, predstavlja diplomatske i političke probleme koje obuhvataju bolesnika sa Bosfora (Osmansko carstvo), jer mu je moć slabila iz decenije u deceniju. Ovo slabljenje je dovelo do javljanja mnogih nacionalnih tenzija (posebno na Balkanu) i cilja Rusa da dominiraju Balkanom. Izraz se ne odnosi na jedan poseban problem, već uključuje različita pitanja koja su se javljala tokom 18, 19. i 20. vijeka, uključujući i nestabilnosti na evropskim teritorijama Osmanskog carstva.[traži se izvor]
Za početak istočnog pitanja obično se uzima 1774. godina, kada je okončan Rusko-turski rat (1768—1774) porazom Osmanlija. Pošto su evrospke sile vjerovale da će raspad Osmanskog carstva biti neizbežan, stupile su u borbu za zaštitu svojih vojnih, strateških i komercijalnih interesa u oblastima Osmanskog carstva. Ruska Imperija je imala koristi od raspada Osmanskog carstva, dok je stav Austrougarske i Ujedinjenog Kraljevstva bio da je u njihovom najboljem interesu da se cjelovitost carstva očuva. Istočno pitanje je ostavljeno po strani poslije Prvog svjetskog rata, a jedan od ishoda rata je bio slom i podjela Osmanskog carstva među pobjednicima.[traži se izvor]
Pozadina uredi
Istočno pitanje se pojavilo kada je snaga Osmanskog carstva počela da opada tokom 18. vijeka. Osmanlije su bili na vrhuncu svoje moći 1683. godine, kada su izgubile bitku kod Beča od kombinovanih snagama Poljske-litvanski državne zajednice i Austrije, pod komandom Jana III Sobjeskog. Primirje je nastalo mnogo kasnije, 1699, Karlovačkim mirom, koje je natjeralo Osmanskog carstva da ustupi mnoge srednjoevropske teritorije, uključujući i dijelove Ugarske. Pošto je njeno širenje na zapad zaustavljeno, Osmansko carstvo nikada više predstavljalo ozbiljnu pretnju Austriji, koja je postala dominantna regionalna sila u Evropi. Istočno pitanje više nije pokretano do rusko-turskih ratova u 18. vijeku.[traži se izvor]
Napoleonova era uredi
Napoleonova era (1799—1815) donela je izvesno olakšanje posrnulom Osmanskom carstvu. To je ometalo Rusiju u ostvarenju njenih daljih ciljeva. Napoleon je napao Egipat, ali je njegova vojska je tamo ostala zarobljena kada su Britanci potopili francusku flotu. U međuvremenu mir donesen 1803. godine dozvoljava povratak u Francusku.[traži se izvor]
Da bi osigurao svoju dominaciju Napoleon je uspostavio savez sa Rusijom zaključivanjem Tilzitskog mira 1807. Rusija se obavezala da će pomoći Napoleonu u njegovoj borbi protiv Britanije; zauzvrat, Ruska Imperija će dobiti osmanske teritorije Moldavije i Vlaške. Ako Sultan odbije da preda ove teritorije, Francuska i Rusija će napasti carstvo, i osmanski posedi u Evropi bi trebalo da budu podeljeni između dva saveznika.[traži se izvor]
Napoleonov plan je prijetio ne samo sultanu, nego i Britaniji, Austriji i Pruskoj, koje je bile skoro nemoćne pred takvim snažnim savezom. Savez je dokazao prilagodljivost Austrije, koja je mislila da bi zajednički francusko-ruski napad, mogao potpuno uništiti Osmansko carstvo, mogao sprečiti putem diplomatije, ali ako bi diplomatski put bio neuspešan, austrijski ministar Klemens Vencel fon Meternih bi podržao podelu Osmanskog carstva — rešenje nepovoljno za Austriju, ali ne toliko opasno kao potpuno rusko preuzimanje jugoistočne Evrope.[traži se izvor]
Do napada na carstvo nije došla, ali do raspada saveza sastavljenog u Tilzitu dolazi za vrijeme Francuske invazije na Rusiju 1812. godine. Posle Napoleonovog poraza od strane velikih sila 1815, predstavnici pobednika sastali su se na Bečkom kongresu, ali nisu uspjeli da preduzmu bilo kakvu akciju koja bi se odnosi na propadanje teritorijalnog integriteta Osmanskog carstva. Ovaj propust, uz isključenje sultana iz Svete alijanse, je interpretirana od mnogih kao podržavanje stava da je Istočno pitanje bilo rusko pitanje koje se ne tiče drugih evropskih država.[traži se izvor]
Srpska revolucija uredi
Srpska revolucija se odnosi na nacionalnu i socijalnu revolucije srpskog naroda između 1804 i 1815, tokom kojih je Srbija uspela da u potpunosti oslobodi od Osmanskog carstva i postoje suverena evropske nacionalne države. Termin je prvi upotrebio poznati nemački istoričar Leopold fon Ranke u svojoj knjizi Die Serbische Revolution, koja je objavljena 1829. Ovi događaji su obelježili temelj moderne Srbije. Dok je prva faza revolucije (1804—1815) u stvari rat za nezavisnost, druga faza (1815—1833) rezultirala je zvaničnom priznavanju srpske države od strane Porte.[traži se izvor]
Revolucija je održana po fazama: Prvi srpski ustanak (1804-13), pod vođstvom Karađorđa Petrovića; Hadži-Prodanova buna (1814); Drugi srpski ustanak (1815) pod vođstvom Miloša Obrenovića; i zvanično priznanje srpske države (1815—1833) od strane Porte.
Proglas (1809) od strane Karađorđa u glavnom gradu Beogradu predstavlja vrhunac revolucije. On je pozvao na jedinstvo srpskog naroda, naglašavajući značaj slobode veroispovesti, srpske istorije i formalno, pisana pravila zakona, koje Osmansko carstvo nije uspjeo da obezbjedi. On je takođe pozvao Srbe da prestanu plaćati džiziju Porti.[traži se izvor]
Grčka revolucija uredi
Istočno pitanje ponovo postaje aktuelno kada su Grci proglasili nezavisnost od Osmanskog carstva 1821. godine. U to vrijeme skovan je izraz „Istočno pitanje“. Još od poraza Napoleona 1815, postojale su glasina da ruski imperator želi da napadne Osmansko carstvo, a grčka revolucija je taj napad činila vjerovatnijim. Britanski ministar spoljnih poslova Robert Strjuart i austijski ministar spoljnih poslova Meternih su savjetovali ruskog imperatora Aleksandra I da ne ulazi u rat. Umjesto da odmah riješi Istočno pitanje i da pomogne Grcima u njihovoj borbi Aleksadar I se pokolebao i na kraju ne uspjeva da preuzme odlučnu akciju.[traži se izvor]
Aleksandrova smrt 1825 doneo Nikolaja I na imperatorski presto Rusije. Odlučio je da neće više tolerisati pregovore i konferencije, što je dovelo do intervencije u Grčkoj. Britanija se brzo uključila, namećući svoju volju novoformiranoj grčkoj državi, sprečavajući da postane potpuni ruski vazal. Francuska je takođe priznala nezavisnost Grcima, ali Austrija (dalje zabrinut zbog ruske ekspanzije) nije. Uvređeni mješanja velikih sila, turski sultan Mahmud II, osudio je Rusiju kao neprijatelja islama, što je navelo Rusiju da objavi rat 1828. Uznemireni Austrija tražila je da se formira anti-ruska koalicija, ali njeni pokušaji bili su uzaludni.[traži se izvor]
Muhamed Ali uredi
Revolucije uredi
Krimski rat uredi
Velika istočna kriza uredi
Njemačka i Osmansko carstvo uredi
Mladoturska revolucija uredi
Aprila 1908. godine, Komitet ujedinjenja i napretka (poznat i kao Mladoturci), politička opozicija despotskoj vladavini sultana Abdula Hamida II, poveo je pobunu protiv sultana. Mladoturci su svrgnuli sultana jula 1909. godine, postavljajući na njegovo mjesto neefikasnog Mehmeda V. Sa ovim počinje Druga ustavna era Osmanskog carstva.[traži se izvor]
U narednim godinama, biće pokrenute razne ustavne i političke reforme, ali se raspad Osmanskog carstva nastavio.[traži se izvor]
Aneksiona kriza uredi
U oktobru 1908. godine, Austrougarskim planovima za aneksiju Bosne i Hercegovine usprotivila se Srbija, koja je tražila pomoć Rusije. Rusija, međutim, nije mogla pružiti pomoć, poraz u rusko-japanskom ratu ju je opustošio, a Njemačka je zaprijetila da će podržati Austrougarsku u slučaju rata. Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska, koje nisu direktno zabrinute zbog aneksije, nisu se mješale. Usljed izostatka pomoći, Srbija je bila primorana da prestane sa svojim protivljenjem aneksiji.[traži se izvor]
Vidi još uredi
Literatura uredi
- Berić, Dušan M. (1994). Ustanak u Hercegovini 1852-1862 (1. izd.). Beograd: SANU.
- Berić, Dušan M. (2000). Srpsko pitanje i politika Austrougarske i Rusije (1848-1878). Beograd: Gutenbergova galaksija.
- Jelavich, Charles; Jelavich, Barbara (1986). The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920. University of Washington Press. ISBN 978-0-295-96413-3.