Karpatska Ukrajina (1938—1939)
Karpatska Ukrajina (ukr. Карпатська Україна), a zvanično Potkarpatska Rusija (rsn. Підкарпатьска Русь, češ. i slč. Podkarpatská Rus) prema čehoslovačkom ustavu, bila je autonomna oblast u okviru Druge čehoslovačke republike. Stvorena je u krajem 1938. godine, nakon donpšenja Ustavnog zakona od 22. novembra, kojim je tadašnja Potkarpatska Rusija dobila punu političku i teritorijalnu autonomiju. Iako je u čehoslovačkom ustavno-pravnom poretku zvanično nazivana Potkarpatskom Rusijom, oblasno rukovodstvo je već u decembru 1938. godine donelo odluku o preimenovanju oblasti, koja je prozvana Karpatska Ukrajina. Pošto je preimenovanje bilo izvršeno bez saglasnosti i potvrde državnih vlasti, u praksi su upotrebljavana oba naziva, stari na državnom, a novi na oblasnom nivou. Nakon raspada Druge čehoslovačke republike, Karpatska Ukrajina je 15. marta 1939. godine proglašena nezavisnom republikom, na čelu sa predsednikom Avgustinom Vološinom. To je iskoristila Mađarska, koja je odmah okupirala i anektirala čitavu oblast. Sav lokalni otpor je bio skršen do 18. marta 1939. godine, čime je Karpatska Ukrajina prestala da postoji.[1][2][3]
| Karpatska Ukrajina (Potkarpatska Rusija) Karpatsьka Ukraїna (Podkarpatská Rus) | |||
|---|---|---|---|
 Zastava
 Grb
| |||
Himna
| |||
.png) | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Glavni grad | Hust | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | ukrajinski | ||
| Politika | |||
| Oblik države | republika | ||
| — Predsednik | Avgustin Vološin | ||
| — Premijer | Avgustin Vološin Julijan Revaj | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Površina | |||
| — ukupno | 13352 km² | ||
| Stanovništvo | 796,400 | ||
| Valuta | čehoslovačka kruna | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice Karpatske Ukrajine | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
|
.svg){kind=small}
| ||
Oblast je ostala pod mađarskom okupacijom do kraja Drugog svetskog rata, nakon čega je ustupljena Sovjetskom Savezu i priključena sovjetskoj Ukrajini. U sastavu Ukrajine, teritorija je organizovana kao Zakarpatska oblast.
Istorija uredi
Ubrzo nakon implementacije Minhenskog sporazuma, potpisanog 30. septembra 1938. godine, kojim je Čehoslovačka izgubila veći deo svog pograničnog područja od nacističke Nemačke, pokrenut je niz političkih reformi, što je dovelo do stvaranja Druge čehoslovačke republike, koja se sastojala od tri autonomne političke reforme, odnosno entiteta, uključujući autonomnu Slovačku i autonomnu Supkarpatsku Rusiju ili Potkarpatsku Rusiju (rus. Подкарпатская Русь). Prva lokalna vlast autonomne Potkarpatske Rusije imenovana je 11. oktobra 1938. godine, na čelu sa premijerom Andrejem Brodijem. U narednim danima došlo je do krize između dve lokalne frakcije, pro-rusinske i pro-ukrajinske, što je dovelo do ostavke Brodijeve vlade 26. oktobra. Nova regionalna vlada, na čelu sa Avgustinom Vološinom, usvojila je pro-ukrajinski kurs i pokrenula promenu regionalnog imena, od Potkarpatske Rusije do Karpatske Ukrajine.
Taj predlog je otvorio novu političku debatu. Dana 22. novembra 1938. godine, vlasti Druge čehoslovačke republike odlučile su da usvoje Ustavni zakon o autonomiji Podkarpatske Rusije koji je zvanično potvrdio prava Rusina na samoodređenje (preambula), i takođe potvrđuje punu administrativnu i političku autonomiju Subkarpatske Rusije, sa svojom vlastitom skupštinom i vladom. Takva se terminologija smatrala demonstracijom državne podrške za prorusinsku frakciju a 30. decembra 1938. godine, lokalne vlasti su odgovorile izdavanjem privremenog dekreta koji je proglasio promenu regionalnog imena u Karpatsku Ukrajinu. To je dovelo do stvaranja posebne terminološke dualnosti. U ustavnom sistemu Druge čehoslovačke republike region je i dalje formalno poznat kao Subkarpatska Rusija, dok su lokalne institucije nastavile da promovišu upotrebu termina Karpatska Ukrajina.[4]
Politička kriza uredi
Krajem septembra 1938. Mađarska je bila spremna da mobiliše između 200.000 i 350.000 ljudi na čehoslovačkim granicama u slučaju da se čehoslovačko pitanje ne može rešiti na diplomatskom nivou u korist mađarskih teritorijalnih zahteva. Nakon Minhenskog sporazuma, mađarska vojska je ostala ugrožena na čehoslovačkoj granici. Oni su navodno imali artiljerijsku municiju za samo 36 sati operacija i bili su očigledno uključeni u blef, ali to je bio blef koji su Nemci ohrabrili. Nemci su bili prisiljeni da vojno podržavaju Mađare. Opremljena čehoslovačka vojska se odlučila boriti. Čehoslovačka vojska izgradila je 2.000 malih betonskih lokacija duž granice na mestima gde reke nisu služile kao prirodne prepreke.
Mađarski ministar unutrašnjih poslova, Miklos Kozma (rođen u Subkarpatijskoj regiji), sredinom 1938. godine je naložio da njegovo ministarstvo naoruža paramilitarnu jedinicu Mađarske - Rongios Gardu, koja je počela da se infiltrira u gerile duž južnih granica Čehoslovačke, u Slovačku i Podkarpatije. Situacija je sada bila na rubu otvorenog rata, koji je mogao ponovo da zapali čitavu Evropu. Dodatak Minhenskom sporazumu zaključio je da bi Čehoslovačka i Mađarska trebalo da reše svoje sporove međusobnim pregovorima, koji nisu mogli da postignu konačni sporazum, tako da su mađarska i čehoslovačka vlada prihvatile nemačko-italijansko primirje u Beču, jer su Francuska i Velika Britanija odbile učešće. To je dovelo do Prvog bečkog primirja.
Dana 2. novembra 1938. godine, praška vlada je morala da ustupi Mađarskoj 11.833 km² Slovačke i Karpatske Rusije. Ne samo da je to prebacilo domove oko 590.000 Mađara u Mađarsku, već i 290.000 Slovaka i 37.000 Rusina. Pored toga, to je Slovačku koštalo drugog po veličini grada, Košica i to je značilo i napuštanje glavnog grada Bratislave, podložno daljem mađarskom pritisku. Kao posledica toga, slovački kraj čehoslovačke vojske morao je biti reorganizovan. Izgubio je prirodne odbrambene položaje na Dunavu, skoro čitav pojas utvrđenja uz mađarsku granicu i nekoliko velikih skladišta.
Primirje u Beču nikoga nije zadovoljilo, a usledila su 22 granična sukoba između 2. novembra 1938. i 12. januara 1939. godine, tokom kojih je ubijeno pet čehoslovačkih ljudi, a šest je ranjeno. U tim sukobima je učestvovala slovačka nacionalna milicija Hlinka garda. Neefikasnost praške vlade u zaštiti njihovih interesa dodatno je potakla slovački i ukrajinski nacionalizam.
Dana 8. novembra 1938. Slovačka slovačka nacionalna partija dobila je 97,5 posto slovačkih glasova a uspostavljena je i jednopartijska država. Slovenačka autonomija je formalizovana od strane praškog parlamenta 19. novembra, a da bi simbolizirala ovu novu slovačku asertivnost, ime zemlje je zatim promenjeno u Češko-Slovačka. Karpatsko-ukrajinskoj je takođe data autonomija.
Nezavisnost uredi
Slovački i ukrajinski nacionalizam su postali sve intenzivniji. Dana 10. marta, vojne garde su demonstrirale, tražeći nezavisnost od Čehoslovačke. Uveče 13. marta, slovački vođa Jozef Tiso i Čanurčanski susreli su se sa Hitlerom, Joakimom von Ribentropom i generalima Valterom von Brauhičom i Vilhelmom Kajtelom u Berlinu.
Hitler je jasno stavio do znanja: Slovačka bi mogla odmah proglasiti nezavisnost i pridružiti se Rajhu, ili će dozvoliti Mađarima da preuzmu zemlju. 14. marta, slovački narod proglasio je nezavisnost od Čehoslovačke, a u pet sati 15. marta 1939. godine Hitler je proglasio nemire u Češko-Slovačkoj pretnjom nemačkoj nacionalnoj sigurnosti. On je poslao svoje trupe u Bohemiju i Moravsku koje su se predale praktično bez otpora.
Nakon proglašenja nezavisnosti Slovačke 14. marta i zarobljavanja čeških zemalja nacistima 15. marta, Karpatsko-ukrajinska deklaracija proglasila je nezavisnost kao Republika Karpato-Ukrajina na jedan dan, sa Avgustinom Vološinom kao šefom države. Vološina je sada podržavala populacija Podkarpatija. Prvi ustavni zakon Karpatske Ukrajine od 15. marta 1939. godine definisao je novu zemlju na sledeći način[5]: 1. Karpato-Ukrajina je nezavisna država 2. Ime države je: Karpatska Ukrajina 3. Karpato-Ukrajina je republika na čijem čelu je predsednik kojeg bira Soim(parlament) iz Karpatsko-ukrajinske vlade 4. Državni jezik Karpatsko-ukrajinskog jezika je ukrajinski jezik 5. Boje nacionalne zastave Karpatsko-ukrajinske su plave i žute, plave na vrhu i žute na dnu 6. Državni grb Karpatske Ukrajine je: medved na crvenom polju na zlokobnoj strani, četiri plave i tri žute pruge na dekter strani, kao i trozubac Svetog Vladimira Velikog. 7. Himna Karpata-Ukrajina je "Ukrajina nije poginula" 8. Ovaj akt stupa na snagu odmah nakon njegovog proglašenja
Proglašenu karpatsko-ukrajinsku vladu predvodio je predsednik Avgustin Vološin [5], premijer Julijan Revaj, ministar odbrane Stepan Kločurak i ministar unutrašnjih poslova Jurij Perevuznik.
Slovačka deklaracija o nezavisnosti odmah je dovela do raspada zakona i reda. Mađari su saznali da se Nemci neće protiviti mađarskom preuzimanju Karpatske Ukrajine istog dana.
Mađarska invazija na Karpatsku Ukrajinu uredi
Karpatsko-ukrajinska deklaracija o nezavisnosti bila je znak da Mađari zahtevaju da čehoslovačka vlada odmah evakuira svoje trupe i državne službenike sa područja Karpata. Čehoslovačka vlada nije odgovorila, već je naredila svojim vojnicima da napadnu grad Mukačevo - koji je ranije ustupljen Mađarima 2. novembra - ujutro 14. marta 1939. godine.
Raspoložive mađarske snage sastojale su se od pešadijskog puka, dva konjička puka, tri pešadijska bataljona na biciklima, jedan motorizovani bataljon, dva pogranična bataljona, jedan artiljerijski bataljon i dva oklopna voza. Ove snage su računale za više od dve divizije Drugog svetskog rata. Oni su bili podržani od strane Fijata CR.32 - borbenih aviona. Jedinice mađarske granične straže koje su stajale oko Mukačeva, nakon što su 14. marta 1939. izbacile napadačke čehoslovačke jedinice, kretale su se napred i zauzele grad Orgejalja.
15. marta 1939. redovne trupe mađarske vojske napale su Karpatsko-ukrajinsku teritoriju i stigle do sumraka. Karpatsko-ukrajinske neregularne trupe, bez dodatne podrške, brzo su preusmerene[5]. Najveća bitka između mađarske vojske i nekoliko stotina ukrajinskih vojnika (naoružanih lakim mitraljezima, puškama, ručnim granatama i pištoljima) dogodila se u blizini Husta[5]. Oko 230 Ukrajinaca je poginulo u borbi.
Čehoslovački otpor u Karpatskoj Ukrajini bio je zanemarljiv a mađarske trupe koje su napredovale nisu se morale suočiti sa dobro organizovanim i centralizovanim otporom. Mađarska vojska je takođe imala prednost Prvog bečkog primirja, koji je omogućio Mađarima da zauzmu prostor na kojem su Česi gradili svoje stalne utvrde protiv Mađarske.
16. marta 1939. Mađarska je formalno aneksirala teritoriju. Premijer Jilijan Revaj do tada se opirao Mađarima. U noći do 17. marta, poslednje čehoslovačke trupe napustile su Hust i povukle se na rumunske granice. Oni i jednodnevni predsednik Karpatsko-ukrajinske regije, Vološin, pobegli su u Rumuniju.
Mađarska vojska nastavila je svoj napredak, kretajući se najvećom brzinom stigla do poljske granice 17. marta. Prema sećanjima svedoka, svi zarobljeni vojnici militantne jedinice Ukrajine, pripadnici mađarskih vojnika su vezalii četveronožnom bodljikavom žicom i bačeni u reku Tisu[6]. Oni pripadnici vojske Ukrajine koji su došli iz pokrajine Galicije kao poljski državljani bili su zarobljeni od strane Mađara i predati poljskim vojnicima zbog nezakonitog prelaska granice, dok je nekih 500-600 [6] [7] izgubilo život od strane poljskih vojnika. Poslednji otpor u Karpatskim planinama je izveden 18. marta.
Invazija je bila uspešna, ali je takođe pokazala da mađarska vojska još nije bila spremna za puni rat. Hendikepi koje je nametnuo Trijanonski sporazum bili su jasno vidljivi, ali moral i nacionalistički duh vojnika i civilnog stanovništva bili su visoki, što je bilo važno i za izgradnju jake nacionalne vojske.
Nakon mađarske invazije usledilo je nekoliko nedelja terora u kojima je više od 27.000 ljudi ubijeno bez suđenja i istrage[5]. Preko 75.000 Ukrajinaca odlučilo je da traži azil u Sovjetskom Savezu; od njih je skoro 60.000 poginulo u zatočeničkim logorima Gulag[5]. Drugi su se pridružili Čehoslovačkoj vojsci[5].
Drugi svetski rat uredi
Ukupno između 1939. i 1944. godine izgubilo je život oko 80.000 karpatskih Ukrajinaca[5].
Nakon nemačke okupacije Mađarske u martu 1944. godine, Adolf Ajhman nadgledao je deportaciju gotovo čitave mađarske jevrejske populacije; malo ko je preživelo holokaust. Po završetku bitke na prelazu Duklji 28. oktobra 1944. godine, Sovjetski Savez je vratio Nemce i Mađare nazad i oslobodio Karpatsku Rusiju i ostatak zapadne Ukrajine. Kontrola Karpatske Rusije "nominalno" se vratila u Čehoslovačku. Delegacija čehoslovačke vlade u egzilu, koju je predvodio ministar František Nemec, stigla je u Hust da uspostavi privremenu čehoslovačku administraciju, prema sporazumima između sovjetske i čehoslovačke vlade te godine.
Međutim, nakon samo nekoliko nedelja, iz razloga koji su ostali nejasni, Crvena armija i Narodni komesarijat za unutrašnje poslove počeli su da ometaju rad delegacije i konačno je u Mukačevu pod zaštitom postavljena marioneta "Nacionalni komitet Transkarpatsko-Ukrajine". Crvene armije. Dana 26. novembra, ova komisija, koju je predvodio Ivan Ivanovič Turjanica, Rusin koji je napustio čehoslovačku vojsku, proglasio je "volju ukrajinskog naroda" da se odvoji od Čehoslovačke i da se pridruži Ukrajinskoj Sovjetskoj Socijalističkoj Republici. Posle dva meseca sukoba i neuspešnih pregovora, čehoslovačka vladina delegacija napustila je Hust 1. februara 1945. godine, ostavivši Karpatsko-Ukrajinsku regiju pod sovjetskom kontrolom.
Sovjetski Savez je vršio pritisak na Čehoslovačku, a 29. juna 1945. godine, dve zemlje su potpisale sporazum, koji je zvanično ustupio Karpatsko-Ruteniju SSSR-u. Godine 1946. područje je postalo deo Ukrajinske SSR-a kao Zakarpatska oblast.
Parlament uredi
Parlament iz Karpatsko-ukrajinske države osnovan je 12. februara 1939. čehoslovačkim ustavnim aktom od 22. novembra 1938. godine. Sastojao se od 32 predstavnika sa 29 Ukrajinaca i tri nacionalne manjine. Postojala je samo jedna sednica parlamenta koja se održala 15. marta 1939. u Hustu.
Na sednici je parlament odobrio proglašenje suvereniteta Karpatsko-ukrajinske, usvojio Ustav, izabrao predsednika i potvrdio novu vladu Juliana Revaja. Vođa Parlamenta postao je Augustin Štefan sa svojim zamenicima, Fedirom Revajem i Stepanom Rosokom. Predsednik Parlamenta emigrirao je iz zemlje nakon invazije Karpata na Ukrajinu od strane mađarskih oružanih snaga.
Reference uredi
- ^ Magocsi 2015, str. 269-278.
- ^ Ramač 2013, str. 457-475.
- ^ Rychlík & Rychlíková 2016.
- ^ Magocsi 1978, str. 250-251.
- ^ a b v g d đ e ž Sьogodnі - 80-rіččя z dnя progološennя Karpatsьkoї Ukraїni
- ^ a b Rozstrіlяna deržava | Galicьkiй Korespondent
- ^ Dovhei, V. From Beskyds to Katyn. "View behind the scenes. Collection of articles". LvCSTEI. Lviv, 2006
Literatura uredi
- Kotowski, Albert S. (2001). „Ukrainisches Piemont? Die Karpatenukraine am Vorabend des Zweiten Weltkrieges”. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 49 (1): 67—95.
- Magocsi, Paul R. (1973). „An Historiographical Guide to Subcarpathian Rus'” (PDF). Austrian History Yearbook. 9: 201—265. Arhivirano iz originala 05. 12. 2019. g. Pristupljeno 20. 05. 2021.
- Magocsi, Paul R. (1975). „The Ruthenian Decision to Unite with Czechoslovakia” (PDF). Slavic Review. 34 (2): 360—381. Arhivirano iz originala 28. 04. 2019. g. Pristupljeno 20. 05. 2021.
- Magocsi, Paul R. (1978). The Shaping of a National Identity: Subcarpathian Rus', 1848–1948. Cambridge: Harvard University Press.
- Magocsi, Paul R. (1988). Carpatho-Rusyn Studies: An Annotated Bibliography. 1. New York: Garland.
- Magocsi, Paul R. (2015). With Their Backs to the Mountains: A History of Carpathian Rus’ and Carpatho-Rusyns. Budapest-New York: Central European University Press.
- Ramač, Janko Đ. (2013). „Rusinsko narodno prosvetno društvo i recepcija o Potkarpatskoj Rusiji / Karpatskoj Ukrajini u njegovim izdanjima 1938–1939. godine”. Istraživanja. Filozofski fakultet u Novom Sadu. 24: 457—475.
- Rychlík, Jan; Rychlíková, Magdaléna (2016). Podkarpatská Rus v dějinách Československa 1918–1946. Praha: Vyšehrad.
- Shandor, Vincent (1997). Carpatho-Ukraine in the Twentieth Century: A Political and Legal History. Cambridge: Harvard University Press.
- Ganzer, C. (2001). "Die Karpato-Ukraine 1938/39: Spielball im internationalen Interessenkonflikt am Vorabend des Zweiten Weltkrieges." (jezik: nemački) Hamburg. Die Ostreihe - Neue Folge. (jezik: nemački)
- Rosokha, S. (1949). Parliament of Carpatho-Ukraine. (jezik: ukrajinski) Ukrainian National Publishing.
- Winch, M. (1939). Republic for a day: An eye-witness account of the Carpatho-Ukraine incident. London.
Spoljašnje veze uredi
- Carpatho-Ukraine, Enciklopedija Ukrajine
