Википедија

Klima

Klima kao meteorološki pojam je skup meteoroloških uticaja i pojava koje u određenom vremenskom periodu čine srednje stanje atmosfere na nekom delu Zemljine površine. Klima je statistički profil vremena tokom dužeg vremenskog perioda.[1][2] Ona se meri procenom obrasca varijacija u temperaturi, vlažnosti, atmosferskom pritisku, vetru, precipitaciji, broju atmosferskih čestica i drugim meteorološkim promenljivama u datom regionu tokom dugih vremenskih perioda. Klima se razlikuje od vremena, po tome što vreme opisuje samo kratkoročne uslove tih promenljivih u datom regionu.

Klasifikacija klime širom sveta

Pored meteorološkog, postoji i biološki i geografski pojam klime. Biološka klima je kompleks klimatskih uslova koji sa drugim činiocima neke određene sredine određuju postojanje, razvitak, razmnožavanje i premeštanje živih organizama. Geografska klima je skup atmosferskih stanja koja vladaju na određenoj površini Zemlje. Regionska klima se generiše putem klimatskog sistema, koji ima pet komponenata: atmosfera, hidrosfera, kriosfera, litosfera, i biosfera.[3]

Klima date lokacije zavisi od latitude, terena, i altitude, kao i obližnjih vodenih masa i njenih struja. Klime mogu biti klasifikovane koristeći parametre kao što su temperatura i padavine radi definisanja specifičnih klimatskih tipova. Najčešće korišćena klasifikaciona šema je ona koju je izvorno razvio Vladimir Kepen. Torntvajtov sistem,[4] koji je u upotrebi od 1948, sadrži informacije o evapotranspiraciji zajedno sa temperaturom i precipitacijom i koriste se u studiranju biološke raznovrsnosti i načina na koji klimatske promene utiču na nju. Bergeron i prostorni sistemi sinoptičke klasifikacije imaju fokus na poreklu vazdušnih masa koje definišu klimu regiona. Klima se razmatra u planetarnim ili u kontinentalnim razmerama - makroklima; u prizemnom vazduhu do 2 metra visine i na malom prostoru (polje, šuma, trg i sl.) - mikroklima, a u regionalnim ili lokalnim razmerama - mezoklima. Nauka koja proučava proces formiranja klime je klimatologija.

Paleoklimatologija je studija drevnih klima. Pošto direktne opservacije klime nisu dostupne za period pre 19. veka, informacije o paleoklimama se izvode iz proksi promenljivih koje obuhvataju nebiotičku evidenciju kao što su sedimenti prisutni u dnima jezera i uzorcima leda iz lednika, i biotičku evidenciju kao što su godovi stabala i korali. Klimatski modeli su matematički modeli prošlih, sadašnjih i budućih klima. Klimatske promene se mogu javiti tokom dužih i kraćih vremenskih skala usled mnoštva faktora; nedavno zagrevanje se razmatra u okviru globalnog zagrevanja. Globalno zagrevanje dovodi do redistribucija. Na primer, „promena srednje godišnje temperature od 3°C korespondira sa pomeranjem izoterme od približno 300–400 km u latitudi (u umerenu zonu) ili 500 m u elevaciji. Stoga, očekuje se da će dođi do širenja vrsta na više nadmorske visine i ka polovima u responsu na pomeranje klimatski zona”.[5][6]

Definicija

uredi

Klima (od starogrčkog klima, sa značenjem inklinacija) obično se definiše kao prosečne metereološke prilike u dužem vremenskom periodu.[7] Standardni prosečni period je 30 godina,[8] mada se drugi periodi mogu koristiti u zavisnosti od svrhe. Klima isto tako uključuje statistike koje nisu proseci, kao što su magnitude varijacija od dana do dana i od godine do godine. Definicija glosara Međuvladinog panela o klimatskim promenama (IPCC) 2001 je sledeća:

Klima u užem smislu obično se definiše kao „prosečno vreme”, ili rigoroznije kao statistički opis u smislu srednje veličine i varijabilnosti relevantnih količina tokom perioda od meseca do hiljada ili miliona godina. Klasični period je 30 godina, koji je definisala Svetska meteorološka organizacija (SMO). Ove veličine najčešće su površinske promenljive, kao što su temperatura, padavine i vetar. Klima u širem smislu je stanje, uključuje statistički opis klimatskog sistema.[9]

Svetska meteorološka organizacija (SMO) opisuje klimatske „normale” kao „referentne tačke koje koriste klimatolozi za poređenje sadašnjih klimatoloških trendova sa onima u prošlosti ili onima koji se smatraju 'normalnim'. Normalno se definiše aritmetički prosek klimatskog elementa (npr. temperature) tokom tridesetogodišnjeg perioda. Period od trideset godina se koristi, pošto je on dovoljno dug za izdvajanje svih međugodišnjih varijacija ili abnormalnosti, ali je isto tako dovoljno kratak da omogući prikaz dužih klimatskih trendova.”[10] SMO je proistekla iz Međunarodne meteorološke organizacije koju je uspostavila tehnička komisija za klimatologiju 1929. godine. Na njenom sastanku iz 1934. u Visbadenu tehnička komisija je dizajnirala tridesetogodišnji period od 1901 do 1930 kao referentni vremenski okvir za klimatološke standardne normale. Godine 1982 SMO je odlučila da obnovi klimatske normale, i taj posao je naknadno kompletiran na bazi klimatskih podataka od 1. januara 1961 do 31. decembra 1990.[11]

Razlika između klime i vremena se obično sumira popularnom frazom: „klima je ono što očekujete, vreme je ono što dobijate”.[12] Tokom istorijskih vremenskih perioda postoji izvestan broj skoro konstantnih promenljivih koje određuju klimu, uključujući latitudu, altitudu, proporciju kopna u odnosu na vodenu površinu, i blizinu okeana i planina. One se menjaju jedino tokom perioda od miliona godina usled procesa kao što je tektonika ploča. Druge klimatske odrednice su u većoj meri dinamičke: termohalinska cirkulacija okeana dovodi do 5 °C (41 °F) zagrevanja severnog Atlantskog okeana u poređenju sa drugim okeanskim bazenima.[13] Druge okeanske struje redistribuiraju toplotu između kopna i vode na više regionalnim razmerama. Gustina i tip vegetacijskog pokrivača utiču na solarnu toplotnu apsorpciju,[14] zadržavanje vode, i padavine na regionalnom nivou. Promene u količini atmosferskih gasova staklene bašte određuju količinu solarne energije koja se zadržava na planeti, dovodeći do globalnog zagrevanja i globalnog hlađenja. Varijabilne veličine koje određuju klimu su brojne i interakcije su kompleksne, ali postoji opšta saglasnost da se široke konture mogu razumeti, barem u onoj meri u kojoj se radi o determinantama istorijskih klimatskih promena.[15]

Klasifikacija klima

uredi
 
Svetska klasifikacija klima

Postoji nekoliko načina klasifikacije klima u slične režime. Originalno, klime su definisane u staroj Grčkoj radi opisivanja vremena zavisno od latitude lokacije. Moderni metodi klasifikacija klima se dele u genetske metode, čiji fokus je na uzrocima klime, i empirijske metode, čiji fokus je na efektima klime. Primeri genetičke klasifikacije obuhvataju metode bazirane na relativnoj frekvenciji različitih tipova vazdušnih masa ili lokacija unutar sinoptičkih vremenskih poremećaja. Primeri empirijskih klasifikacija obuhvataju klimatske zone definisane putem biljne otpornosti,[16] evapotranspiracije,[17] ili u vidu opštije Kepenove klasifikacije klima koja je originalno bila dizajnirana za identifikaciju klima asociranih sa pojedinim biomima. Zajednički nedostatak ovih klasifikacionih šema je da one proizvode distinktne granice između zona koje definišu, umesto postepene tranzicije klimatskih svojstava koja je češća u prirodi.

Bergeronska i prostorno sinoptička klasifikacija

uredi
Glavni članak: Vazdušna masa

Najjednostavnija klasifikacija je ona koja obuhvata vazdušne mase. Bergeronska klasifikacija je najšire prihvaćena forma klasifikacije vazdušnih masa.[18] Klasifikacija vazdušnih masa koristi oznake sa 3 slova. Prvo slovo opisuje njihovo svojstvo vlažnosti, pri čemu se c koristi za kontinentalne vazdušne mase (suve), a m za pomorske vazdušne mase (vlažne). Drugo slovo opisuje termalne karakteristike njenog izvornog regiona: T za tropski, P za polarni, A za Arktik ili Antarktik, M za monsunski, E za ekvatorijalni, i S za viši vazdušni sloj (suv vazduh formiran putem znatnog kretanja nadole u atmosferi). Treće slovo se koristi za označavanje stabilnosti atmosfere. Ako je vazdušna masa hladnija od zemljišta ispod nje, ona se označava sa k. Ako je vazdušna masa toplija od zemljišta ispod nje, ona se označava sa w.[19] Mada je identifikacija vazdušne mase originalno bila korištena u prognoziranju vremena tokom 1950-ih, klimatolozi su počeli da uspostavljaju sinoptičke klimatologije na bazi ove ideje 1973. godine.[20]

Na Bergeronskoj klasifikacionoj šemi je baziran Prostorni sinoptički klasifikacioni sistem (engl. Spatial Synoptic Classification system - SSC). Postoji šest kategorija unutar SSC šeme: suva polarna (slična sa kontinentalnom polarnom), suva umerena (slična sa višom morskom), suva tropska (slična sa kontinentalnom tropskom), vlažna polarna (slična sa morskom polarnom), vlažna umerena (hibrid između morske polarne i morske tropske), i vlažna tropska (slična morskoj tropskoj, morskoj monsunskoj, ili morskoj ekvatorijalnoj).[21]

Kepen

uredi
 
Mesečne prosečne površinske temperature u periodu 1961–1990. Ovo je primer klimatskih varijacija po lokacijama i sezonama
 
Mesečna globalna slika iz NASA zemljine opservatorije (interaktivni SVG)
Glavni članak: Kepenova klasifikacija klimata

Kepenova klasifikacija zavisi od prosečnih mesečnih vrednosti temperature i padavina. Najčešće korišćena forma Kepenove klasifikacije ima pet primarnih tipova obeleženih sa A do E. Ovi primarni tipovi su A) tropska, B) suva, C) blaga srednjih latituda, D) hladna srednjih latituda, i E) polarna. Pet primarnih klasifikacija se mogu dalje podeliti u sekundarne klasifikacije kao što su kišna šuma, monsun, tropska savana, vlažna suptropska, umerenokontinentalna, morska, mediteranska, pustinjska, stepska, subpolarna, tundra, i polarna ledena kapa.

Tropske šume su karakterisane velikim količinama kiše, pri čemu su po definiciji minimalne godišnje padavine u opsegu od 1.750 mm (69 in) od 2.000 mm (79 in). Srednja mesečna temperatura prelazi 18 °C tokom svih meseci godine.[22]

Monsun je sezonski prevalentni vetar koji traje nekoliko meseci, i kojim se uspostavlja kišna sezona u regionu.[23] Regioni unutar Severne Amerike, Južne Amerike, Podsaharske Afrike, Australije i Istočne Azije imaju monsunske režime.[24]

 
Oblačna i sunčana mesta u svetu. Mapa NASA zemaljske opservatorije koristeći podatke prikupljene između jula 2002 i aprila 2015.[25]

Tropska savana je travni biom lociran na semiaridnim do semivlažnih klimatskih regiona suptropskih i tropskih latituda, gde se prosečne temperature zadržavaju iznad 18 °C tokom cele godine i padavine su između 750 mm (30 in) i 1.270 mm (50 in) godišnje. One su široko zastupljene u Africi, a prisutene su i u Indiji, severnim delovima Južne Amerike, Malezije, i Australije.[26]

 
Pokrivač od oblaka po mesecu za 2014. NASA zemaljska opservatorija[27][28]

Vlažna suptropska klimatska zona je zastupljena u predelima gde su zimske kišne padavine (a ponekad i snežne padavine) praćene velim olujama koje antipasati usmeravaju sa zapada na istok. Većina letnjih kišnih padavina je javlja tokom oluja sa grmljavinom i pri povremenim tropskim ciklonima.[29] Vlažna suptropska klima se javlja na istočnoj strani kontinenata, u opsegu latituda od 20° od 40° stepeni od ekvatora.[30]

 
Umerenokontinentalna klima, širom sveta

Umerenokontinentalna klima je obeležena promenljivim vremenskim obrascima i velikom sezonskom temperaturnim varijansama. Mesta sa više od tri meseca sa prosečnim dnevnim temperaturama iznad 10 °C i najhladnijim mesečnim temperaturama ispod −3 °C (27 °F) i koja ne zadovoljavaju kriterijume za aridnu ili semiaridnu klimu, se klasifikuju kao lokacije sa kontinentalnom klimom.[31]

Okeanska klima se tipično nalazi duž zapadnih obala srednjih latituda svih svetskih kontinenata, i u jugoistočnoj Australiji. Ona je praćena izobilnom precipitacijom tokom cele godine.[32]

Mediteranska klima je režim koji podseća na klimu u Mediteranskom bazenu, delovima zapadne Severne Amerike, delova Zapadne i Južne Australije, u jugozapadnoj Južnoj Africi i u delovima centralnog Čilea. Ova klima je karakterisana toplim, suvim letima i hladnim, vlažnim zimama.[33]

Stepska klima je zastupljena na suvim pašnjacima sa godišnjim temperaturnim opsegom tokom leta i do 40 °C, a tokom zime sa minimalnim temperaturama i do −40 °C (−40 °F).[34]

Subpolarna klima ima malo precipitacije,[35] i mesečne temperature koje su iznad 10 °C za jedan do tri meseca godišnje, sa permafrostom u velikim delovima oblasti usled hladnih vetrova. Zime unutar oblasti sa subarktičkom klimom obično obuhvataju do šest meseci sa prosečnim temperaturama ispod 0 °C.[36]

 
Mapa arktičke tundre

Tundra se javlja na dalekoj severnoj hemisferi, severno od pojasa tajgi, čime su obuhvaćene velike oblasti u severnoj Rusiji i Kanadi.[37]

Polarna ledena kapa, ili polarni ledeni sloj, je region na visokim-latitudama planete ili meseca koji je prekriven ledom. Ledene kape se formiraju zato što regioni na visokim-latitudama primaju znatno manje energije u vidu solarne radijacije od Sunca nego ekvatorijalni regioni, što rezultira u nižim površinskim temperatura.[38]

Pustinja je forma predela ili regiona koji prima veoma malo precipitacije. Pustinje obično imaju velike dnevne i sezonske temperaturne opsege. U zavisnosti od lokacije letnje dnevne temperature mogu da pređu 45 °C (113 °F), dok niske zimske noćne temperature idu ispod 0 °C (32 °F) usled ekstremno niske vlažnosti. Mnoge pustinje su formirane usled kišnih senki, pošto planine blokiraju put vlazi i precipitaciji do pustinje.[39]

Vidi još

uredi

Reference

uredi
  1. ^ Planton, Serge (France; editor) (2013). „Annex III. Glossary: IPCC – Intergovernmental Panel on Climate Change” (PDF). IPCC Fifth Assessment Report. str. 1450. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 5. 2016. g. Pristupljeno 25. 7. 2016. 
  2. ^ Shepherd, Dr. J. Marshall; Shindell, Drew; O'Carroll, Cynthia M. (1. 2. 2005). „What's the Difference Between Weather and Climate?”. NASA. Pristupljeno 13. 11. 2015. 
  3. ^ AR4 SYR Synthesis Report Annexes. Ipcc.ch. Pristupljeno 2011-06-28.
  4. ^ Thornthwaite, C. W. (1948). „An Approach Toward a Rational Classification of Climate” (PDF). Geographical Review. 38 (1): 55—94. JSTOR 210739. doi:10.2307/210739. 
  5. ^ Hughes, Lesley (2000). Biological consequences of globalwarming: is the signal already. str. 56. 
  6. ^ Hughes, Leslie (1. 2. 2000). „Biological consequences of global warming: is the signal already apparent?”. Trends in Ecology and Evolution. 15 (2): 56—61. doi:10.1016/S0169-5347(99)01764-4. Pristupljeno 17. 11. 2016. 
  7. ^ „Climate”. Glossary of Meteorology. American Meteorological Society. Pristupljeno 14. 5. 2008. 
  8. ^ „Climate averages”. Met Office. Arhivirano iz originala 6. 7. 2008. g. Pristupljeno 17. 5. 2008. 
  9. ^ Intergovernmental Panel on Climate Change. Appendix I: Glossary. Arhivirano 2017-01-26 na sajtu Wayback Machine Pristupljeno 2007-06-01.
  10. ^ „Climate Data and Data Related Products”. World Meteorological Organization. Arhivirano iz originala 1. 10. 2014. g. Pristupljeno 1. 9. 2015. 
  11. ^ „Commission For Climatology: Over Eighty Years of Service” (pdf). World Meteorological Organization. 2011. str. 6, 8, 10, 21, 26. Pristupljeno 1. 9. 2015. 
  12. ^ National Weather Service Office Tucson, Arizona. Main page. Pristupljeno 2007-06-01.
  13. ^ Stefan Rahmstorf The Thermohaline Ocean Circulation: A Brief Fact Sheet. Pristupljeno 2008-05-02.
  14. ^ Gertjan de Werk and Karel Mulder. Heat Absorption Cooling For Sustainable Air Conditioning of Households. Arhivirano 2008-05-27 na sajtu Wayback Machine Pristupljeno 2008-05-02.
  15. ^ Ledley, T. S.; Sundquist, E. T.; Schwartz, S. E.; Hall, D. K.; Fellows, J. D.; Killeen, T. L. (1999). „Climate change and greenhouse gases”. EOS. 80 (39): 453. Bibcode:1999EOSTr..80Q.453L. doi:10.1029/99EO00325. Arhivirano iz originala 22. 09. 2020. g. Pristupljeno 17. 5. 2008. 
  16. ^ United States National Arboretum. USDA Plant Hardiness Zone Map. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. jul 2012) Pristupljeno 2008-03-09
  17. ^ „Thornthwaite Moisture Index”. Glossary of Meteorology. American Meteorological Society. Pristupljeno 21. 5. 2008. 
  18. ^ Army, United States Dept of the (1969). Field behavior of chemical, biological, and radiological agents (na jeziku: engleski). Dept. of Defense] Depts. of the Army and the Air Force. 
  19. ^ „Airmass Classification”. Glossary of Meteorology. American Meteorological Society. Pristupljeno 22. 5. 2008. 
  20. ^ Schwartz, M. D. (1995). „Detecting Structural Climate Change: An Air Mass-Based Approach in the North Central United States, 1958–1992”. Annals of the Association of American Geographers. 85 (3): 553—568. doi:10.1111/j.1467-8306.1995.tb01812.x. 
  21. ^ Robert E. Davis, L. Sitka, D. M. Hondula, S. Gawtry, D. Knight, T. Lee, and J. Stenger. J1.10 A preliminary back-trajectory and air mass climatology for the Shenandoah Valley (Formerly J3.16 for Applied Climatology). Pristupljeno 2008-05-21.
  22. ^ Susan Woodward. Tropical Broadleaf Evergreen Forest: The Rainforest. Arhivirano 2008-02-25 na sajtu Wayback Machine Pristupljeno 2008-03-14.
  23. ^ „Monsoon”. Glossary of Meteorology. American Meteorological Society. Arhivirano iz originala 06. 05. 2011. g. Pristupljeno 14. 5. 2008.  Nevalidan unos |deadurl=dead (pomoć)
  24. ^ International Committee of the Third Workshop on Monsoons. The Global Monsoon System: Research and Forecast. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. april 2008) Pristupljeno 2008-03-16.
  25. ^ Central, Brian. „The Bright Side of 13 Years of Clouds in 1 Map”. Pristupljeno 17. 5. 2015. 
  26. ^ Susan Woodward. Tropical Savannas. Arhivirano 2008-02-25 na sajtu Wayback Machine Pristupljeno 2008-03-16.
  27. ^ „Cloud Fraction (1 month – Terra/MODIS) – NASA”. Cloud Fraction (1 month – Terra/MODIS) – NASA. Pristupljeno 18. 5. 2015. 
  28. ^ Central, Brian. „The Bright Side of 13 Years of Clouds in 1 Map”. Pristupljeno 18. 5. 2015. 
  29. ^ „Humid subtropical climate”. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. 2008. Pristupljeno 14. 5. 2008. 
  30. ^ Michael Ritter. Humid Subtropical Climate. Arhivirano 2008-10-14 na sajtu Wayback Machine Приступљено 2008-03-16.
  31. ^ Peel, M. C.; Finlayson, B. L. & McMahon, T. A. (2007). „Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification”. Hydrol. Earth Syst. Sci. 11 (5): 1633—1644. ISSN 1027-5606. doi:10.5194/hess-11-1633-2007. 
  32. ^ Climate. Oceanic Climate. Архивирано на сајту Wayback Machine (9. februar 2011) Pristupljeno 2008-04-15.
  33. ^ Michael Ritter. Mediterranean or Dry Summer Subtropical Climate. Arhivirano 2009-08-05 na sajtu Wayback Machine Pristupljeno 2008-04-15.
  34. ^ Blue Planet Biomes. Steppe Climate. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. april 2008) Pristupljeno 2008-04-15.
  35. ^ Michael Ritter. Subarctic Climate. Arhivirano 2008-05-25 na sajtu Wayback Machine Pristupljeno 2008-04-16.
  36. ^ Susan Woodward. Taiga or Boreal Forest. Arhivirano 2011-06-09 na sajtu Wayback Machine Pristupljeno 2008-06-06.
  37. ^ „The Tundra Biome”. The World's Biomes. Pristupljeno 5. 3. 2006. 
  38. ^ Michael Ritter. Ice Cap Climate. Arhivirano 2008-05-16 na sajtu Wayback Machine Pristupljeno 2008-03-16.
  39. ^ San Diego State University. Introduction to Arid Regions: A Self-Paced Tutorial. Pristupljeno 2008-04-16. Arhivirano 2008-06-12 na sajtu Wayback Machine

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Клима&oldid=27884093”