Neolitska Grčka
Neolitska Grčka je arheološki termin koji se koristi za označavanje neolitske faze grčke istorije počevši od širenja poljoprivrede u Grčkoj 7000–6500. p. n. e. Tokom ovog perioda desili su se mnogi događaji kao što su uspostavljanje i širenje mešovite poljoprivredne i stočarske privrede, arhitektonske inovacije (tj. kuće tipa „ megaron” i „tsangli”), kao i složena umetnost i proizvodnja alata. Neolitska Grčka je deo praistorije Jugoistočne Evrope.
Periodizacija uredi
Neolitska revolucija je stigla u Evropu počevši od 7000–6500 p. n. e, tokom perioda predgrnčarskog neolita B, kada su poljoprivrednici sa Bliskog istoka ušli na grčko poluostrvo iz Anadolije uglavnom prelazeći preko ostrva u Egejskom moru.[1] Savremeni arheolozi su podelili neolitski period u grčkoj istoriji u šest faza: predgrnčarski, rani neolit, srednji neolit, kasni neolit I, kasni neolit II i završni neolit (ili halkolit).
| Razdoblje | Približan datum |
|---|---|
| Predgrnčarski | 6800–6500. p. n. e.[2] |
| Rani neolit | 6500–5800. p. n. e.[3] |
| Srednji neolit | 5800–5300. p. n. e.[4] |
| Kasni neolit I | 5300–4800. p. n. e.[5] |
| Kasni neolit II | 4800–4500. p. n. e.[6] |
| Završni neolit (ili halkolit) | 4500–3200. p. n. e.[7] |
Nalazišta neolitske Grčke uredi
U tabeli se navode procenjene populacije zaseoka, sela i gradova neolitske Grčke tokom vremena. Postoji nekoliko problema sa procenom veličine pojedinačnih naselja.
| Grad | 7000. p. n. e. | 6000. p. n. e. | 5000. p. n. e. | 4000. p. n. e. | 3800. p. n. e. | 3700. p. n. e. |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nea Nikomedeja | 500–700 [8] | |||||
| Sesklo | 1000–5000 [9] | |||||
| Dimini | ||||||
| Atina | ||||||
| Poliohne | ||||||
| Knosos | 25 | 50 | 500–1000 | 500–1000 [11] | ||
| Trapeza | ||||||
| Gerani | ||||||
| Lerna | ||||||
| Kefala | ||||||
| Alepotripa pećina | ||||||
| Milos | ||||||
| Servija |
Predkeramički period, 6800–6500. p. n. e. uredi
Predkeramički (ili akeramički) period neolitske Grčke karakteriše odsustvo pečenih glinenih posuda i ekonomija zasnovana na poljoprivredi i stočarstvu.[2] Naselja su se sastojala od podzemnih koliba delimično ukopanih u zemlju sa zajednicama od 50 do 100 ljudi u mestima kao što su Argisa (Tesalija), Dendra (Argolid) i Franhti.[2] Stanovnici su gajili razne useve (npr. jednozrnu pšenicu, emer pšenicu, ječam, sočivo i grašak), bavili se ribolovom, lovom, stočarstvom (uzgojem goveda, svinja, ovaca, pasa i koza), razvijali oruđe (sečiva od kremena i opsidijana) i proizvodili nakit od gline, školjki, kostiju i kamena.[2]
Knosos ima izuzetno dugu istoriju koja počinje tokom predkeramičkog perioda. Prva neolitska naselja u oblasti Knososa nastala su 6.500-7.000 godina pre nove ere. Artur Evans, koji je otkrio minojsku palatu Knosos, procenio je da su tokom kasnog 8. milenijuma ili ranog 9. milenijuma pre nove ere neolitski ljudi stigli u ovo područje, verovatno iz prekomorskih zemalja, moguće iz Zapadne Anadolije i osnovali svoje primitivne zajednice na lokalnom brdu.[12]
Vulkansko ostrvo Milos je posećivano zbog eksploatacije njegovog opsidijana za proizvodnju oruđa i oružja, od mezolita do kasnog neolita. Prirodni resursi sa Milosa transportovani su na velike udaljenosti širom Egeja, kopnene Grčke, zapadne Anadolije i možda čak do Egipta.[13] Najstariji nalazi opsidijana van ostrva javljaju se u mezolitu (9000–7800. p. n. e.), u pećini Franhti u Argolidu. Sve do završnog neolita (4000. godine pre nove ere) nema dokaza o naseljima na ostrvu Milos. Izgleda da su eksploataciju opsidijana vršile grupe ljudi koje su povremeno dolazile na ostrvo, radi periodičnih snabdevanja kamenom za izradu alata.[14]
Rani neolit, 6500–5800. p. n. e. uredi
Nakon predkeramičkog perioda neolitske Grčke usledio je period ranog neolita gde se privreda još uvek zasnivala na poljoprivredi i stočarstvu, a naselja su se i dalje sastojala od nezavisnih jednosobnih koliba u svakoj zajednici naseljenoj od 50 do 100 ljudi. (Osnovna društvena jedinica bio je rod ili šira porodica).[3] Ognjišta i peći su građeni na otvorenim prostorima između koliba i svi su ih koristili.[3] Tokom ranog neolita razvijena je grnčarska tehnologija koja je podrazumevala uspešno pečenje posuda, a običaji sahranjivanja sastojali su se od inhumacije u rudimentarnim jamama, kremacije mrtvih, prikupljanja kostiju i sahranjivanja na grobljima.[3]
-
Glinene figurice iz ranog i srednjeg neolita antičke Grčke iz Tesalije, 6500-5300. p. n. e. -
Starogrčka keramika ranog i srednjeg neolita 6500-5300. p. n. e. Nacionalni arheološki muzej, Atina. -
Jednobojne zdele iz Seskla. Period ranog neolita (6500—5800. p. n. e.). Arheološki muzej Atina -
Neolitske glinene čaše iz Seskla. Nacionalni muzej Atina -
Opsidijan, korišćen je za pravljenje alata i oružja
._Archaeological_Museum_Athens.jpg)
Srednji neolit, 5800–5300. p. n. e. uredi
Period srednjeg neolita karakteriše novi arhitektonski razvoj kao što su kuće izgrađene na kamenim temeljima i razvoj megaronskih stanova (pravougaone jednosobne kuće sa otvorenim ili zatvorenim tremovima).[4] Štaviše, kuća tipa "Tsangli", koja je dobila ime po naselju Tsangli, prvi put je razvijena tokom perioda srednjeg neolita; kuća "Tsangli" ima dva unutrašnja podupirača sa svake strane (dizajnirana da podrže krov kuće i podele stambeni prostor u zasebne prostorije za različite funkcije kao što su skladište, priprema hrane i prostorije za spavanje) sa nizom stubova u centru kvadratne sobe.[4] U oblasti umetnosti, motiv meandar-lavirinta nalazio se na pečatima i nakitu iz ranog neolita i, u manjoj meri, srednjeg neolita.[4] Period srednjeg neolita završava se pustošenjem pojedinih naselja požarima; zajednice kao što je Sesklo su napuštene, dok su zajednice kao što je Tsangli-Larisa odmah ponovo naseljene.[4]
-
Torzo žene sa rukama na grudima, terakota, Sesklo kultura, neolit, 6–5 milenijum p. n. e. -
Ženska figurica, mermer, Tesalija, 5300–3300. p. n. e. -
Ženska figurina koja drži bebu, Sesklo, neolit, 4800–4500. p. n. e. -
Nalazi iz Seskla, neolit, oko 5300. p. n. e. -
Neolitska kamena figurica iz Stare Grčke, 6500-3300. p. n. e. -
Neolitske glinene figurice Stare Grčke, 6500-3300. p. n. e. -
Stara Grčka - neolitsko kameno oruđe i oružje. -
Neolitska kamena brusilica Stare Grčke.
Kasni neolit, 5300-4500. p. n. e. uredi
Kasni neolit I uredi
Period kasnog neolita I karakteriše širenje naselja i intenziviranje poljoprivredne privrede gde su krčeni žbunje i šume kako bi se obezbedili pašnjaci i oranice.[5] Tokom ovog perioda uzgajani su novi usevi kao što su hlebna pšenica, raž, proso i ovas (hrana se pripremala na ognjištima i pećima koje su se obično nalazila u kućama).[5] Životinje poput ovaca i koza uzgajane su zbog vune koja je korišćena za tkanje odevnih predmeta.[5] Zajednice je naseljavalo 100–300 pojedinaca društveno organizovanih u porodice, a naselja su se sastojala od velikih pravougaonih struktura kuća tipa megaron sa drvenim stubovima i kamenim temeljima.[5] Mnoga naselja bila su okružena rovovima dubokim 1,5–3,5 metara i širokim 4–6 metara, koji su izgrađeni verovatno radi odbrane od divljači i zaštite dobara utvrđivanjem granica samih naselja.[5]
Kasni neolit II uredi
Nakon perioda kasnog neolita I je usledio period kasnog neolita II gde se ekonomski i društveni život u postojećim naseljima nastavlja neprekidno.[6]
-
Sesklo i Dimini, kasnoneolitska keramika 5300-4500. p. n. e. Galerija grčke praistorije, Nacionalni arheološki muzej, Atina, Grčka. -
Glinena vaza sa polihromatskom dekoracijom, Dimini, Magnezija, kasni ili završni neolit (5300—3300. p. n. e.). Visina: 25 cm, prečnik na obodu: 12 cm; Nacionalni arheološki muzej (Atina).
.jpg)
Završni neolit, 4500–3200. p. n. e. uredi
Period završnog neolita (ili halkolita) podrazumeva prelazak sa neolitske poljoprivrede i stočarstva na ekonomiju zasnovanu na metalu ranog bronzanog doba.[7] Ova tranzicija se desila postepeno kada je grčko poljoprivredno stanovništvo počelo da uvozi bronzu i bakar i koristi osnovne tehnike obrade bronze koje su se prvo razvile u Maloj Aziji, sa kojom su imali kulturne kontakte.[15][16][17]
Ostrva Alimija i Rodos su imala naselja iz neolita. Konkretno u Alimiji naselje je bilo na planini u centru ostrva, što je pružalo savršen pogled na čitavo lokalno područje i zaštitu. Ruševine neolitskih kamenih građevina otkrivene su tokom arheoloških istraživanja.[18]
Kultura Eutresis se razvila tokom završnog perioda finalnog neolita. Zasnivala se na finalnoj neolitskoj kulturi centralne i južne Grčke. Trajala je do Rane heladike II. [19]
Društvo uredi
Društvene klase kasnoneolitskih zajednica bile su striktno podeljene na slobodne ljude i robove; pojava koja se nastavila sve do ranog mikenskog perioda.[20]
Ratovanje u neolitskoj Grčkoj uredi
Uništenje Seskla uredi
Ostaci Seskla ukazuju na požar i razaranje, znak oružanog sukoba. Dimini se često okrivljuje za uništenje Seskla, ali i drugi uzroci mogu biti odgovorni za požar u neolitskom naselju.
Skeletni ostaci uredi
Skeletni ostaci iz pećine Alepotripa u južnoj Grčkoj pokazuju nivoe povreda koji bi mogli biti povezani sa ratovanjem. Ispitivanje 69 skeleta iz kasnog i završnog neolita otkrilo je da je više od 10% pojedinaca imalo zalečene prelome lobanje. Anastasija Papatanasiou, Klark Spenser Larsen i Linet Nor su napomenuli da su „Svi prelomi su mali, kružni i dobro zarasli u trenutku smrti, i nalaze se kod odraslih muškaraca i žena i nezrelih“;[21] rane sugerišu da su udarci bili slični bez obzira na godine i pol žrtve. Neki pojedinci pokazuju višestruke prelome, uglavnom nesmrtonosne.[22]
Utvrđenja uredi
I Dimini i Sesklo su imali zidove i uporišta. Slična osnovna utvrđenja bila su uobičajena u neolitskim naseljima širom Grčke; znak postojećih opasnosti i primitivnog vojnog znanja.[23] Jednostavna utvrđenja, koja čine većinu neolitskih lokaliteta, uključivala su male zidove i rovove, ili kombinaciju ova dva koja okružuju područje (barem delimično). Naselje Nea Nikomedeja imalo je dva koncentrična jarka. Neolitski Makrijalos je imao dve linije rovova sa presecima u obliku slova „V“; unutrašnji jarak bio je dubok oko 4 metra i bio je ojačan malim kamenim zidovima. Najefikasnija utvrđenja otkrivena su u Diminiju i Sesklu. Sesklov akropolj bio je ograđen zidom debljine 1,5 metara i kapijama koje su se lako branile. Diminijev akropolj imao je zidove sa uskim kapijama, koje su okruživale mali kompleks.[24]
Genetske studije uredi
Arheogenetska studija iz 2016. godine pod nazivom „Rani poljoprivrednici iz cele Evrope direktno potiču iz neolitskog Egeja“, proučavala je dva mezolitska uzorka prikupljena sa lokaliteta Teopetra u Grčkoj i pet neolitskih uzoraka sa obe strane Egeja; tri od njih sa severnog kopna Grčke (mesta Revenija, Paliambela i Kleitos) i dva iz severozapadne Anadolije (lokacija Barcin). Studija je pokazala da se poljoprivreda u Evropi širila demičkom difuzijom, a ne transkulturalnom difuzijom na autohtone lovce-sakupljače. Takođe, rani farmeri Egejskog mora delili su direktnu genetsku vezu sa neolitskim farmerima iz cele Evrope, a svi su na kraju poticali iz poljoprivrednih zajednica zapadne Anadolije. Širenje ovih anadolskih poljoprivrednih zajednica na Egejsko more i kopnenu Grčku verovatno je počelo najmanje sredinom 8. milenijuma pre nove ere, pošto su dva mezolitska grčka uzorka datirana između 7.605-6.771. p. n. e. posedovala mtDNK haplogrupu koja je primećena kod neolitskih farmera širom Evrope, odnosno K1c. Štaviše, mtDNK haplogrupe svih pet neolitskih uzoraka koji su proučavani takođe su pripadale tipičnim haplogrupama srednjoevropskih neolitskih farmera i modernih Evropljana, ali ne i mezolitskih evropskih lovaca-sakupljača; naime H2b (Revenia), H2m (Barcin), K1a2 (Barcin), J1c1 (Paliambela) i K1a2 (Kleitos). Isto tako, Y-DNK haplogrupa dva neolitska muškarca bila je G2a2, tipična loza među evropskim neolitskim farmerima, ali ne i među mezolitskim lovcima-sakupljačima. PCA analiza je pokazala da je svih pet neolitskih egejskih uzoraka čvrsto grupisano sa uzorcima ranog neolita iz centralne i južne Evrope, što potvrđuje migraciju ranih evropskih farmera iz severnog Egeja u i širom Evrope.[25]
Arheogenetska studija iz 2017. godine, pod nazivom „Genetičko poreklo Minojaca i Mikenaca“, analizirala je 10 minojskih i 4 mikenska uzorka i otkrila da obe grupe stanovništva dele najmanje 75% svog autosomnog porekla sa neolitskim farmerima zapadne Anadolije i Egeja, opšte poznatim kao rani evropski farmeri. Studija je takođe pokazala da moderni Grci podsećaju na Mikence, ali sa izvesnim razvodnjavanjem porekla iz ranog neolita zbog kasnijih primesa.[26]
Galerija uredi
-
![Mapa sveta koja prikazuje približne centre nastanka poljoprivrede i njenog širenja u praistoriji.[27]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Centres_of_origin_and_spread_of_agriculture.svg/120px-Centres_of_origin_and_spread_of_agriculture.svg.png)
Mapa sveta koja prikazuje približne centre nastanka poljoprivrede i njenog širenja u praistoriji.[27] -
Mapa koja prikazuje neolitske ekspanzije od 7. do 5. milenijuma pre nove ere, uključujući kulturu Kardijum u plavoj boji. -
Neolitski stilovi grnčarije antičke Grčke -
Neolitska ekspanzija u Evropi -
Neolitsko naselje Sesklo u centralnoj Grčkoj, jedno od najnaprednijih naselja svog doba
![Mapa sveta koja prikazuje približne centre nastanka poljoprivrede i njenog širenja u praistoriji.[27]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Centres_of_origin_and_spread_of_agriculture.svg)
Vidi još uredi
Reference uredi
Citati uredi
- ^ Pashou, Drineas & Yannaki 2014, p. 5: "The earliest Neolithic sites with developed agricultural economies in Europe dated 8500–9000 BPE are found in Greece. The general features of material culture of the Greek Neolithic and the genetic features of the preserved crops and associated weeds of the earliest Greek Neolithic sites point to Near Eastern origins. How these Near Eastern migrants reached Greece is a matter of speculation. [...] Our data support the Anatolian rather than the Levantine route because they consistently show the Aegean islands to be connected to the Near East through Anatolia. Archaeological evidence from Greek and Near Eastern and Anatolian Neolithic sites suggests that multiple waves of Neolithic migrants reached Greece and Southern Europe. Most likely multiple routes were used in these migrations but, as our data show, the maritime route and island hopping was prominent."
- ^ a b v g „Neolithic Period in Greece: Pre-Ceramic Neolithic”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999—2000.
- ^ a b v g „Neolithic Period in Greece: Early Neolithic”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999—2000.
- ^ a b v g d „Neolithic Period in Greece: Middle Neolithic”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999—2000.
- ^ a b v g d đ „Neolithic Period in Greece: Late Neolithic I”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999—2000.
- ^ a b „Neolithic Period in Greece: Late Neolithic II”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999—2000.
- ^ a b „Neolithic Period in Greece: Final Neolithic or Chalcolithic”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999—2000.
- ^ Milisauskas 2011, str. 182.
- ^ Runnels & Murray 2001, str. 146: "Theocharis believed that the entire area from there to the upper acropolis of the site was filled with habitations and that Sesklo was a town of perhaps 5,000 people, rather than a village. Other archaeologists working at the site have reduced the population estimate to between 1,000 and 2,000, but either way, Sesklo was a settlement of impressive size in its day."
- ^ „Ministry of Culture and Sports | Archaeological site of Poliochni at Kaminia area”. odysseus.culture.gr. Arhivirano iz originala 05. 03. 2013. g. Pristupljeno 2019-01-12.
- ^ Evans, Arthur (1921). The Palace of Minos: A Comparative Account of the Successive Stages of the Early Cretan Civilization as Illustrated by the Discoveries at Knossos. Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-06101-8.
- ^ Bleda S., During (2011). The prehistory of Asia Minor. Cambridge University Press. str. 126.
- ^ Abulafia, David (2011). The Great Sea: A Human History of the Mediterranean. United Kingdom: Allen Lane. str. 136–137, 161.
- ^ Arias, A.; Oddone, M.; Bigazzi, G.; Di Muro, A.; Principe, C.; Norelli, P. (maj 2006). „Newdata for the characterization of Milos obsidians”. Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry. 268 (2): 371. ISSN 1588-2780. doi:10.1007/s10967-006-0183-9.
- ^ Pullen 2008, str. 20
- ^ van Andel & Runnels 1988, "The transition to the Early Bronze Age", pp. 238–240
- ^ French 1973, str. 53.
- ^ Sampsom, Adamadios (2003). Η Νεολιθική Περίοδος Στα Δωδεκάνησα. Athens: Έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πορων και Απαλλοτρίωσεων .
- ^ Pullen 2008.
- ^ Gschnitzer, Fritz; Chaniotis, Angelos (maj 2012). Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Κοινωνίας (na jeziku: grčki). National Bank of Greece Cultural Foundation. str. 67—68. ISBN 9789602504802.
- ^ Papathanasiou, Anastasia; Larsen, Clark Spencer; Norr, Lynette (30. 6. 2000). „Bioarchaeological inferences from a Neolithic ossuary from Alepotrypa Cave, Diros, Greece”. International Journal of Osteoarchaeology. 10 (3): 218. ISSN 1099-1212. doi:10.1002/1099-1212(200005/06)10:3<210::AID-OA523>3.0.CO;2-2.
- ^ Curtis N. Runnels, Claire Payne, Noam V. Rifkind, Chantel White, Nicholas P. Wolff and Steven A. LeBlanc (2009). "Warfare in Neolithic Thesally". The American School of Classical Studies at Athens . JSTOR 25622691.
- ^ Health, Julian (2017). "Warfare in Neolithic Europe". United Kingdom: Pen and Sword Books.
- ^ Curtis N. Runnels, Claire Payne, Noam V. Rifkind, Chantel White, Nicholas P. Wolff and Steven A. LeBlanc (2009). "Warfare in Neolithic Thesally". The American School of Classical Studies at Athens . JSTOR 25622691.
- ^ Hofmanová, Zuzana; Kreutzer, Susanne; Hellenthal, Garrett; Sell, Christian; Diekmann, Yoan; Díez-del-Molino, David; van Dorp, Lucy; López, Saioa; Kousathanas, Athanasios (6. 6. 2016). „Early farmers from across Europe directly descended from Neolithic Aegeans”. PNAS. 113 (25): 6886—6891. ISSN 0027-8424. PMC 4922144
. PMID 27274049. doi:10.1073/pnas.1523951113 .
- ^ Lazaridis, Iosif; Mittnik, Alissa; Patterson, Nick; Mallick, Swapan; Rohland, Nadin; Pfrengle, Saskia; Furtwängler, Anja; Peltzer, Alexander; Posth, Cosimo (10. 8. 2017). „Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans”. Nature. 548 (7666): 214—218. Bibcode:2017Natur.548..214L. ISSN 0028-0836. PMC 5565772 . PMID 28783727. doi:10.1038/nature23310.
- ^ Diamond & Bellwood 2003, str. 597–603. The world map depicts agricultural centers in the Fertile Crescent (11,000 BP), the Yangtze and Yellow River basins (9,000 BP) and the New Guinea Highlands (9,000–6,000 BP), Central Mexico (5,000–4,000 BP), Northern South America (5,000–4,000 BP), sub-Saharan Africa (5,000–4,000 BP, exact location unknown), and eastern North America (4,000–3,000 BP).
Izvori uredi
- Atkinson, Quentin D.; Gray, Russel D. (2006). „Chapter 8: How Old is the Indo-European Language Family? Illumination or More Moths to the Flame?”. Ur.: Forster, Peter; Renfrew, Colin. Phylogenetic Methods and the Prehistory of Languages. Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research. str. 91—109. ISBN 978-1-902937-33-5.
- Diamond, Jared; Bellwood, Peter (2003). „Farmers and Their Languages: The First Expansions”. Science. 300 (5619): 597—603. Bibcode:2003Sci...300..597D. CiteSeerX 10.1.1.1013.4523 . PMID 12714734. S2CID 13350469. doi:10.1126/science.1078208.
- French, D.M. (1973). „Migrations and 'Minyan' pottery in western Anatolia and the Aegean”. Ur.: Crossland, R.A.; Birchall, Ann. Bronze Age Migrations in the Aegean. Park Ridge, NJ: Noyes Press.
- Gray, Russel D.; Atkinson, Quentin D. (2003). „Language-tree Divergence Times Support the Anatolian Theory of Indo-European Origin”. Nature. 426 (6965): 435—439. Bibcode:2003Natur.426..435G. PMID 14647380. S2CID 42340. doi:10.1038/nature02029.
- Milisauskas, Sarunas (2011). „Chapter 7: Early Neolithic, the First Farmers in Europe, 7000–5500/5000 BC”. Ur.: Milisauskas, Sarunas. European Prehistory: A Survey (2nd izd.). New York: Springer Science and Business Media, LLC. str. 153—222. ISBN 978-1-44-196633-9.
- Runnels, Curtis Neil; Murray, Priscilla (2001). Greece Before History: An Archaeological Companion and Guide. Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 978-0-80-474050-0.
- Owens, Gareth Alun (2007). „Η Δομή της Μινωικής Γλώσσας ["The Structure of the Minoan Language"]” (PDF) (na jeziku: Greek). Heraklion: TEI of Crete –Daidalika. Arhivirano iz originala (PDF) 2016-06-03. g. Pristupljeno 2014-12-14.
- Pashou, Peristera; Drineas, Petros; Yannaki, Evangelia (2014). „Maritime Route of Colonization of Europe” (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (25): 9211—9216. Bibcode:2014PNAS..111.9211P. PMC 4078858 . PMID 24927591. doi:10.1073/pnas.1320811111 . Arhivirano iz originala (PDF) 11. 12. 2019. g. Pristupljeno 06. 05. 2022.
- Pullen, Daniel (2008). „The Early Bronze Age in Greece”. Ur.: Shelmerdine, Cynthia W. The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age. Cambridge and New York: Cambridge University Press. str. 19—46. ISBN 978-0-521-81444-7.
- van Andel, Tjeerd H.; Runnels, Curtis N. (jun 1988). „An essay on the ‘emergence of civilization’ in the Aegean world”. Antiquity (na jeziku: engleski). 62 (235): 234—247. ISSN 0003-598X. doi:10.1017/S0003598X00073968. Pristupljeno 31. 12. 2021.