Pomorišje
Pomorišje je istorijska oblast u donjem delu sliva reke Moriš, tačnije u delu njenog toka kroz Panonsku niziju. Samim tim, Pomorišje je granična oblast između istorijskih oblasti Banata na jugu i Krišane na severu. Ovaj naziv vezan je srpsku istoriju, budući da je oblast Pomorišja bila važna u prošlosti Srba u Panoniji. U ovom području i danas postoji srpska manjina.[1]
Poreklo imena uredi
U doslovnom srpskom prevodu Pomorišje je složenica sastavljena iz tri dela, od kojih najvažniji srednji „Moriš”, jer daje posebnost ovoj reči. Predložak „Po” u srpskom jeziku vezuje se za značenje oblasti oko nečega, najčešće nekog geografskog pojma, koji je u u sredini složenice. Brojni su primeri vezani za reke (Posavina, Podunavlje, Pomoravlje, Podrinje, Potisje).
Danas se naziv Pomorišje zastareo i spominje se isključivo u vezi sa istorijom i prošlošću. Ima više razloga za ovo — razjedinjenost nekadašnjeg područja na tri države (Rumunija, Mađarska, Srbija), malobrojnost srpskog stanovništva i srpskih naselja u ovoj oblasti, ostanak većeg dela ovog područja izvan granica matice (Srbija).
Prirodne odlike uredi
Pomorišje u osnovnom (užem) smislu danas je podeljeno između Rumunije (veći istočni deo) i Mađarske (manji zapadni deo). U Rumuniji je to okrug Arad i severni deo okruga Tamiš. U Mađarskoj je to istočni deo Čongradske županije. U širem smislu Pomorišje kao istorijska oblast obuhvata i deo Potisja, tačnije okolinu Segedina u Mađarskoj i Novog Kneževca u Srbiji.
Istorija uredi
Istorijski gledano, stanovništvo Pomorišja činili su Rumuni, Srbi i Mađari. Rumuni su izvorno bili naseljeni istočno od Arada, a Srbi zapadno. Mađari su se mogli sresti na celom području, mada je ka istoku njihova brojnost opadala. Brojno srpsko stanovništvo u Pomorišju postojalo je još srednjem veku, kada se spominje osnivanje prvih srpskih manastira u rumunskom delu Banata. U već 16. veku postoje pisana dokumenta o bitisanju Srba na obalama Moriša. U periodu otomanske uprave nad ovim područje i celom južnom Panonijom broj Srba se različitim seobama povećao.
Posle Karlovačkog mira 1699. godine habzburška monarhija uspostavlja vlast nad većinom područja turskog dela Panonije. Međutim, Turci su zadržali Banat sa središtem u Temišvaru sve do Požarevačkog mira 1739. godine. u ovom međuperiodu (1702—51) Pomorišje je podeljeno. Severni deo postao je deo habzburške vojne granice, tzv. Vojne krajine, sektor Tisa-Moriš. Najveći broj graničara činili su Srbi. U ovom periodu srpski etnos na ovom području dostigao je svoj najviši nivo — Srbi su činili polovinu stanovništva u Segedinu i Aradu, a naselja između ova dva grada bila su srpska.
Graničarsko stanovništvo, a reč je skoro uvek samo o punoletnom muškom njegovom delu, bilo je svrstano u četiri kategorije: služeće, čardaklije, emerite i egzempte. Obaveza vojne službe padala je skoro isključivo na prve dve kategorije graničarskog stanovništva: aktivno služeće ili zemaljsku miliciju i čardaklije. U te obaveze spadalo je učešće u ratovanju protiv Turaka, stražarska služba na čardacima duž pograničnog kordona prema Turskoj, osmatranje i obaveštavanje o pokretima s druge strane reka, suzbijanje iznenadnih prodora od strane Turaka, progon razbojnika, sprečavanje krijumčarenja različitih roba, a naročito soli, onemogućavanje prelaženja mogućih prenosnika kuge iz turskih u habzburške oblasti, kao i pružanje pomoći lađama koje su prevozile drvo, so i druge proizvode još neregulisanim rečnim tokovima. Graničari iz tih redova podlegali su odgovarajućoj vojnoj obuci, strogoj disciplini prema tzv. „Artiklbrifu“ i „Muštri“ koja je vršena svakog proleća i bila praćena popisom muškog dela populacije.
— Slavko Gavrilović, „Nove vojne granice u Sremu, Potisju i Pomorišju kao primarne oblasti migracija u Rusko carstvo u 18. veku“
Posle proterivanja Turaka iz Panonije prestala potreba za vojnom granicom na Tisi i Morišu. Kada je ona ukinuta (1751) Srbi na ovom području našli su se ugroženi, pa je počeo masovni odlazak Srba za južnu Rusiju (današnja Ukrajina). Tamo su Srbi osnovali Novu Srbiju i Slavenosrbiju. Ovim odseljavanjem područje Pomorišja i Potisja (oblast Sente i Ade) ostali su gotovo pusti. Tako su mesta, na primer, Nadlak i Čanad ostala bez 80% stanovnika (mahom Srba). Ovim su otvorena vrata za novo naseljavanje ovo područja, pa počelo naseljavati mađarsko, nemačko, rumunsko i slovačko stanovništvo. Tokom sledećih vek i po udeo Srba u mesnom stanovništvu stalno je opadao.
Po popisu stanovništva iz 1910. godine u upravnoj oblasti Moriš sa središtem u Segedinu Srbi su činili svega 5% stanovnika (33.000 ljudi). Od tog broja 90% živelo je južno od Moriša, najviše na potezu Segedin-Novi Kneževac. Najveći deo ovog poteza posle Prvog svetskog rata priključen je Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i danas čini opštinu Novi Kneževac. U naseljima koja su ostala u Mađarskoj i Rumuniji veliki deo srpskog stanovništva se iselio u maticu, tako da su ova naselja ostala bez Srba ili je njihov broj danas neznatan.
Pomoriški Srbi danas uredi
Tako danas u ovoj oblasti danas ima samo nekoliko naselja sa najviše 500 Srba, ali mesni Srbi čuvaju svoj jezik i kulturu i dan-danas.
U Srbiji — Opština Novi Kneževac
U mađarskom delu Segedin, Deska, Čanad, Sentivan, Batanja.
U rumunskom delu Arad, Nadlak, Tornja, Pečka, Varjaš, Fenlak, Naćfala, Rumunski Čanad.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Lemajić 2013, str. 7—27.
Literatura uredi
- Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivanja potisko-pomoriške granice (1703). Novi Sad: Matica srpska.
- Krstić, Aleksandar (2013). „Novi podaci o vojvodi Milošu Belmuževiću i njegovoj porodici”. Inicijal: Časopis za srednjovekovne studije. 1: 161—185.
- Lemajić, Nenad (2013). „Srpsko stanovništvo Banata i Pomorišja u XV i XVI veku” (PDF). Srednjovekovna naselja na tlu Vojvodine: Istorijski događaji i procesi. Sremska Mitrovica: Istorijski arhiv Srem. str. 7—27.
