Портал:Astronomija/Članak meseca arhiva
Izabrani članci meseca
uredi
Januar uredi
Cerera je najmanja patuljasta planeta u Sunčevom sistemu i jedina u glavnom asteroidnom pojasu. Otkrio ju je Đuzepe Pjaci 1. januara 1801. godine, a ime je dobila po Cereri, rimskoj boginji zemljoradnje.
Sa prečnikom od oko 950 km, Cerera je najveće i najmasivnije telo u asteroidnom pojasu, i sadrži otprilike trećinu ukupne mase pojasa. Nedavna istraživanja su pokazala da je planeta sfernog oblika, za razliku od manjih tela sa slabijom gravitacijom. Površina Cerere je verovatno načinjena od leda i raznih hidratnih materijala, kao što su karbonati i glina. Čini se da Cerera ima stenovito jezgro i ledeni omotač. Cerera možda sadrži okean ispunjen tečnom vodom, što je čini metom sadašnjih potraga za vanzemaljskim životom. Planeta može biti okružena razređenom atmosferom koja sadrži vodenu paru.
Cererina magnituda vidljivosti se kreće od 6,7 do 9,3, pa i kada je najsvetlija ona je previše bleda da bi se videla golim okom. Nasa je 27. septembra 2007. pokrenula misiju Don, koja ima cilj da istraži asteroid Vestu i Cereru.
Februar uredi
_large.jpg)
Saturn je šesta planeta u Sunčevom sustemu. Saturn je udaljen 9,54 AU ili 1.429.400.000 km od Sunca, ima prečnik 120.536 km (ekvator) i masu 5,68×1026 kg. Saturn je po veličini druga planeta Sunčevog sistema nakon Jupitera. Karakteristka Saturna su prstenovi koji ga opasavaju u 7 pojaseva, a svaki prsten nosi slovo abecede od A do F. Razmaci između pojaseva nose imena po astronomima koji su ih otkrili (Kasini, Gerin, Hajgens, Maksvel, Enke). Kao i Jupiter, Saturn ima mnogo satelita. Neki od njih (po udaljenosti od središta planeta): Pan, Atlas, Prometej, Pandora, Epimetej, Jan, Mima, Encelad, Tetida, Telesto, Kalipso, Diona, Helena, Rea, Titan, Hiperion, Japet, Feba.
Mart uredi
Pluton je smatran za devetu planetu u Sunčevom sistemu, sve do 24. avgusta 2006, kad je preimenovan u trenutni status: "patuljasta planeta".
Pluton je udaljen 39,5 AU ili 5.913.520.000 km od Sunca i ima prečnik od 2.274 km i masu od 1,27×1022 kg. U poređenju, Pluton je manji od sedam satelita Sunčevog sistema (Meseca, Ioa, Evrope, Ganimeda, Kalista, Titana i Tritona). Plutonov mesec je Haron koji ima orbitu od 19.640 km od Plutonovog središta, prečnik od 1.172 km i masu od 1,90×1021 kg. S obzirom na koeficijent prečnika Plutona i prečnik Harona, Haron je najveći satelit koji kruži oko jedne planete u Sunčevom sistemu. U naučnim krugovima postoje dileme o odnosu između Plutona i Harona. Postoje tvrđenja da Pluton i Haron čine dvojni sistem planeta, a svoj argument grade po opažanjima putanje Plutona i Harona koja je sinhrona oko jedne središnje ose, ali ovaj dokaz još nije prihvaćen.
Dileme su dugo postojale i oko definisanja Plutona kao planete. Obzirom na svoju veličinu, a i na nedavna otkrića, može se smatrati samo jednim od većih tela Kajperovog pojasa. Međutim, iz tradicionalističkih razloga, Međunarodna astronomska unija smatrala ga je planetom. O atmosferi Plutona se vrlo malo zna. Pretpostavlja se da se sastoji uglavnom od azota, ugljen-monoksida i metana. Specifičnost njegove atmosfere je i ta što je izuzetno retka, te je i pritisak veličine svega nekoliko mikrobara. Plutonova atmosfera je u gasovitom stanju samo kada je Pluton najbliži Suncu. Udaljavanjem od Sunca atmosfera se kondenzuje, delom pada na površinu planete, delom "izvetrava" u svemir. Rotacija oko svoje ose traje nešto više od šest zemaljskih dana.
April uredi
Uran je sedma planeta od Sunca, treća najveća i četvrta najmasivnija planeta u Sunčevom sistemu. Dobio je imenu po starogrčkom božanstvu neba Uranu, ocu Hrona (Saturna) i dedi Zevsa (Jupitera). Uran je prva planeta otkrivena u modernim vremenima. Iako je vidljiv golim okom kao i ostale ranije otkrivene planete, posmatrači ga nisu priznavali za planetu zbog njegove slabe vidljivosti. Vilhelm Heršel je objavio njegovo otkriće 13. marta 1781, proširivši poznate granice Sunčevog sistema po prvi put u novijoj istoriji. Uran je takođe prva planeta otkrivena teleskopom.
Uran i Neptun imaju drugačiji unutrašnji i atmosferski sastav od većih gasovitih divova Jupitera i Saturna. Zbog toga ih astronomi ponekad stvrstavaju u posebnu kategoriju ledeni divovi. Uranova atmosfera, iako je poput Jupiterove i Saturnove sastavljena pretežno od vodonika i helijuma, sadrži i velike procente leda od vode, amonijaka i metana, uz uobičajene tragove hidrokarbonata. Atmosfera Urana je najhladnija planetarna atmosfera u Sunčevom sistemu, uz najnižu temperaturu od 49 K (−224 °C). Atmosfera ima složenu slojevitu strukturu, sa vodom za koju se misli da čini najniže oblake, a za metan se misli da čini najviše slojeve oblaka.
Kao i ostale planete-džinovi, i Uran ima sistem prstenova (do sada otkriveno 10), magnetosferu i 27 satelita. Uranov sistem ima jedinstvenu konfiguraciju među planetama Sunčevog sistema, pošto je njegova osa rotacije položena na bok, skoro u ravan njegove revolucije oko Sunca; njegov južni i severni pol leže tamo gde je većini planeta ekvator. Slike sa Vojadžera 2 su prikazale Uran kao nezanimljivu planetu bez oblaka ili oluja koje su imale druge planete-džinovi. Međutim, posmatrači sa Zemlje su nedavnih godina primetili znake sezonskih promena i pojačane aktivnosti vetra, kada se Uran približi svojoj ravnodnevnici.
Maj uredi
Merkur je planeta najbliža Suncu i udaljena od njega prosečno 0,387 AU ili 57.910.000 km. Kreće se vrlo eliptičnom orbitom, pa se udaljenost od Sunca menja između 46 i 70 miliona km. Prečnik Merkura je 4.880 km, a masa 3,30×1023 kg. Jedina letelica koja se približila Merkuru je bio Mariner 10 koji je tokom tri susreta snimio oko 45% površine. Zbog blizine Sunca, retko je u povoljnom položaju za posmatranje, a i tada je vidljiv iznad horizonta samo kratko vreme pre zalaska ili nakon izlaska Sunca.
Merkur je bio rimski bog trgovine i putovanja, glasnik bogova, kojeg su Grci zvali Hermes.
Juni uredi
Mesec (lat. Luna) je Zemljin prirodni satelit i ujedno najbliže nebesko telo, udaljeno u proseku 384.400 km, tako da svetlost s Meseca na Zemlju stiže za 1,25 sekunde. Mesec se kreće oko Zemlje po eliptičnoj stazi srednjom brzinom od 1,02 km/s, i prelazi dnevni luk od 13 stepeni i 10 minuta. Mesečeva staza podleže jakim temperaturnim vibracijama koje uzrokuje Sunce, pa se nagib staze prema ekliptici u toku 173 dana menja od 5 stepeni do 5 stepeni i 18 minuta. Mesec je čvrsto nebesko telo prečnika 3473,3 km, i po površini je 14 puta, po obimu 50 puta, a po masi 80 puta manje od Zemlje. Ubrzanje sile teže je na Mesecu 6 puta manje nego na Zemlji. Oko svoje ose se obrne za 27 dana, 7 sati i 11,5 sekundi (sideralna staza). Zbog stalnog menjanja položaja prema Suncu i Zemlji različito je osvetljen, pa se sa Zemlje mogu uočiti četiri faze: mlad mesec, prva polovina, pun mesec i druga polovina.
Juli uredi
Astronomija (starogrčki: αστρον + νόμος i u prevodu znači zakon zvezda) je nauka koja proučava objekte i pojave izvan Zemlje i njene atmosfere. Ona proučava poreklo, razvoj, fizička i hemijska svojstva, kretanje, kao i procese koji se odvijaju na nebeskim telima (kao što su planete, zvezde, zvezdani sistemi, galaksije...), pojave kao što je kosmičko pozadinsko zračenje, i nastanak, razvoj i sudbinu svemira. Osobe koje se bave astronomijom zovu se astronomi.
Astronomija je jedna od najstarijih nauka. Astronomi ranih civilizacija izvodili su planska zapažanja o noćnom nebu, a astronomski artefakti su pronađeni i iz mnogo ranijeg perioda. Međutim, bilo je potrebno otkriće teleskopa pre nego što je astronomija mogla da se razvije u savremenu nauku. Istorijski gledano, astronomija je uključivala raznovrsne discipline kao što su astrometrija, nebeska navigacija, posmatračka astronomija, izrada kalendara, pa čak i astrologija, ali profesionalna astronomija se danas često poistovećuje sa astrofizikom. Od 20. veka, profesionalna astronomija je podeljena na posmatračke i teorijske grane. Posmatračka astronomija usmerena je na sticanje i analiziranje podataka, uglavnom korišćenjem osnovnih principa fizike. Teorijska astronomija je usmerena prema razvoju računarskih ili analitičkih modela za opisivanje astronomskih objekata i pojava. Dva polja dopunjuju jedno drugo, tako da teorijska astronomija nastoji objasniti rezultate posmatranja, a posmatranja se koriste se za potvrdu teorijskih rezultata.
Astronomija se mora razlikovati od astrologije koja je pseudonauka o predviđanju ljudske sudbine posmatranjem putanja zvezda i planeta. Iako dva polja dele zajedničko poreklo i deo metodologije (naime, korišćenje efemerida), ona su različita.
Astronomi amateri su doprineli mnogim važnim astronomskim otkrićima, i astronomija je jedna od preostalih nauka u kojoj amateri još uvek mogu igrati aktivnu ulogu, posebno u otkrivanju i posmatranju prolaznih pojava.
Avgust uredi
Svemirska trka je bila nezvanično nadmetanje između Sjedinjenih Država i Sovjetskog Saveza koje je trajalo od 1957. do 1975. godine. Ona je uključivala paralelne napore obeju zemalja da istraže svemir veštačkim satelitima, da pošalju ljude u svemir i na Mesec. Iako njeni koreni leže u ranoj raketnoj tehnologiji i međunarodnoj zategnutosti nakon Drugog svetskog rata, svemirska trka je počela nakon sovjetskog lansiranja satelita Sputnjik 1, 4. oktobra 1957. Termin svemirska trka je smišljen po analogiji sa trkom u naoružavanju koja je takođe postojala između SAD i SSSR. Svemirska trka je postala važan deo kulturnog i tehnološkog rivalstva između Sovjetskog Saveza i SAD tokom Hladnog rata. Svemirska tehnologija je postala posebno važna arena u ovom sukobu, i zbog svoje vojne primene i zbog psihološke koristi od naraslog morala.
Septembar uredi
Venera je druga po udaljenosti planeta od Sunca. Venera je udaljena 0,72 AU ili 108.200.000 km od Sunca, ima prečnik 12.103,60 km i masu 4,869×1024 kg. Venera je treće telo po sjaju na nebu, posle Sunca i Meseca.
Venera je dobila ime prema rimskoj boginji lepote, koju su Grci zvali Afrodita. Poznata je i pod imenom zvijezda Danica ili jutarnja zvijezda, jer je vidljiva pre izlaska Sunca na istočnom nebu i odmah nakon zalaska Sunca na zapadnom nebu.
Oktobar uredi
Zvezda je svemirski objekt koji se sastoji od velike količine plazme, većinom nastale od međuzvezdanog vodonika. Zvezda isijava svetlost i toplotu koji nastaju u termonuklearnim reakcijama u središtu zvezde.
Stabilnost zvezde zavisi o dve međusobno suprotstavljene sile:
- termonuklearne reakcije oslobađajući ogromnu energiju dovode do fantastičnog pritiska u jezgru zvezde i tako nastoje da rasprše materijal zvezde u okolni prostor
- sila gravitacije, koja se tome suprotstavlja, nastoji da zadrži masu zvezde na okupu
Ako prevlada sila gravitacije, materijal zvezde se sažima, pa nastaju zvezde u kojima je materija sabijena do vrlo visokih gustina (neutronske zvezde, beli patuljci), a ako je masa zvezde veća od određene kritične granice ili Čandrasekarova granica dolazi do beskonačnog sažimanja u fizikalni singularitet iz kojeg više ne može pobeći čak ni svetlost crna rupa. Ako nadvlada prva tendencija, zvezda može da eksplodira u silovitoj eksploziji i tako nastaje nova ili supernova. Odnos sjaja i veličine zvezde prikazuje se Hercšprung-Raselovim dijagramom. Prosečna galaksija sadrži oko stotinu milijardi zvezda.
Novembar uredi
Kvazar (skraćenica od „Kvazi-stelarni radio izvori“ ili na engleskom jeziku QUASi-stellAR radio source) je kosmološki izvor elektromagnetnog zračenja, uključujući i svetlosno, koje pokazuje veoma veliki crveni pomak. Među naučnicima vlada opšta saglasnost da je veliki crveni pomak kvazara rezultat Hablovog zakona. Iz toga sledi da su kvazari i veoma udaljeni od nas. Da bi ih uopšte mogli opaziti na tolikoj udaljenosti, energija zračenja kvazara morala bi da bude daleko veća od energije zračenja skoro svakog od poznatih kosmičkih objekata, sa izuzetkom relativno kratko živećih supernova i eksplozija gama zračenja. Oni bi u stvari trebalo da zrače energiju koja je jednaka zračenju koje izrače zajedno stotinu običnih galaksija.
Na optičkim teleskopima, kvazari izgledaju kao usamljene svetlosne tačke ili zvezde slabašnog sjaja, odakle i potiče njihov pridev kvazistelarni (kvazizvezdani).
Neki od kvazara pokazuju nagle promene u luminoznosti, iz čega se može zaključiti da su oni i veoma mali (jedan objekt ne može da se menja brže od vremena koje je potrebno svetlosti da pređe sa jednog njegovog kraja na drugi). Najveći do sada poznati crveni pomak nekog kvazara iznosi 6,4.
Snaga kvazara smatra se da potiče od gomilanja ili propadanja materije u supermasivne crne rupe, koje se nalaze u jezgrima udaljenih galaksija, čineći kvazare tako luminoznom verzijom jedne opštije klase objekata pod nazivom aktivne galaksije. Inače, ni jedan drugi trenutno poznati mehanizam ne bi mogao da objasni toliko veliku snagu i brzu promenljivost zračenja kvazara.
Decembar uredi
Jupiter je peta planeta od Sunca i najveća planeta u Sunčevom sistemu. Dobio je ime po vrhovnom bogu starih Rimljana, kojeg su Grci zvali Zevs. Jupiter je udaljen 5.20 AU ili 778.330.000 km od Sunca, ima prečnik 142.984 km i masu 1.900e27 kg. Četvrto je najsjajnije nebesko telo u Sunčevom sistemu, nakon Sunca, Meseca i Venere. Jupiter ima 2,5 puta veću masu od ukupne mase ostalih sedam planeta u Sunčevom sistemu.
Jupiter se uglavnom sastoji od vodonika i malog procenta helijuma. Moguće je da ima kamenito jezgro sačinjeno od težih elemenata koje se nalazi pod velikim pritiskom. Zbog svoje velike brzine rotacije, Jupiterov oblik je elipsoidan. Spoljašnja atmosfera je upadljivo u nekoliko slojeva na različitim visinama, što rezultuje turbulencijama i olujama duž njihovih ivica. Poznata posledica toga je Velika crvena pega, džinovska oluja za koju se zna da postoji još od 17. veka. Oko planete su sistem prstenova i jaka magnetosfera. Tu se nalazi još najmanje 63 satelita, uključujući četiri najveća Galilejeva satelita koje je otkrio Galileo Galilej 1610. Ganimed, najveći od ovih satelita, ima prečnik veći od planete Merkur.
Planeta je bila poznata astronomima još u antičkom dobu. Jupiter su u nekoliko navrata istraživale robotske letelice, a najpoznatiji su rane misije Pionir i Vojadžer letelica koje su prošle pored planete i kasniji orbiter Galilej. Poslednja sonda koja je posetila Jupiter bila je letelica Novi horizonti krajem februara 2007. Sonda je iskoristila gravitaciju Jupitera da ubrza svoju brzinu i usmeri svoj pravac ka Plutonu, tako skrativši svoj put za nekoliko godina. Budući ciljevi istraživanja su Jupiterov satelit Evropa, za koji se pretpostavlja da skriva tečni okean ispod sloja leda.