Википедија

Rusinistika

Rusinistika je naučna disciplina u okviru slavistike, koja se bavi proučavanjem kulturno-istorijske baštine rusinskog naroda, sa posebnim težištem na izučavanju rusinskog jezika i rusinske književnosti. Iako je rad na proučavanju rusinskog kulturno-istorijskog nasleđa započet već tokom 19. veka, rusinske studije (lat. Studia Rusinica) su zbog spleta složenih istorijskih i političkih okolnosti uspele da se konstituišu kao posebna akademska disciplina tek tokom druge polovine 20. veka.[1][2][3]

Današnji etnički opseg rusinskog naroda
u matičnim (karpatskim) oblastima i južnim (panonskim) oblastima
Dijalektološka karta rusinskog jezika
u matičnim (karpatskim) oblastima

U okviru slavističkih studija, rusinistika se u nekim obrazovnim i naučnim ustanovama izučava samostalno, dok se u drugim centrima rusinski jezik proučava u kombinaciji sa srodnim istočnoslovenskim jezicima. Glavni rusinistički centri nalaze se u pojedinim evropskim državama u kojima žive delovi rusinskog naroda, kao i u stranim sredinama u kojima postoji razvijena tradicija slavističkih istraživanja.[4][5]

Na međunarodnom nivou, prelomnu tačku u razvoju rusinistike označilo je okupljanje stručnjaka za rusinski jezik i književnost na prvom međunarodnom Kongresu rusinskog jezika (Bardejov, 1992), nakon čega su usledila i nova kongresna zasedanja: drugo u Prešovu (1999), treće u Krakovu (2007) i četvrto ponovo u Prešovu (2015).[6]

Položaj rusinistike u okviru slavistike predmet je dugotrajnih i složenih rasprava i sporova između dve struje, od kojih prva smatra da su rusinske studije po svemu ravnopravne sa ostalim slavističkim disciplinama, dok druga (ukrajinska) struja smatra da bi rusinistiku trebalo tretirati kao sastavni deo ukrajinistike.[7][8][9]

Mesto rusinskog jezika u široj porodici slovenskih jezika,
prema nemačkoj klasifikaciji

Istorija uredi

 
Aleksandar Duhnovič (1803—1865) najznačajniji rusinski prosvetitelj u 19. veku i autor narodne himne
 
Zbirka pesama "Rusinski slavuj" (rsn. Русскій соловей) iz 1890. godine, u kojoj su objavljene pesme na raznim rusinskim narečjima
 
Mađarski rusinista, prof. dr Ištvan Udvari (1950-2005)

Konstituisanje rusinistike kao posebne slavističke discipline bilo je uslovljeno nizom istorijskih i političkih okolnosti, koje su povezane sa raspravama i sporovima o etničkom identitetu Rusina i statusu rusinskog jezika u široj porodici slovenskih jezika.

Pošto se rusinski narod sve do 1918. godine nalazio u granicama Austrougarske monarhije, razvoj rusinskih studija je u tom periodu zavisio prvenstveno od austrougarske državne politike, koja je prema istočnoslovenskom stanovništvu bila izuzetno restriktivna, pošto su sva pitanja koja su se odnosila na to stanovništvo posmatrana kroz prizmu suzbijanja političkih i kulturnih uticaja koji su dolazili iz susedne carske Rusije.[10]

Značajne promene su nastupile nakon 1918. godine, kada se rusinski narod našao podeljen u nekoliko novonastalih država, koje su imale različit odnos prema rešavanju rusinskog pitanja, što se odrazilo i na razvoj rusinskih studija u tim državama.

U cilju pridobijanja Rusina, novoproglašena Mađarska Narodna Republika je krajem 1918. godine ozvaničila stvaranje rusinske autonomne oblasti, koja je dobila naziv Rusinska Krajina,[11] a početkom 1919. godine na državnom univerzitetu u Budimpešti ustanovljen je i poseban odsek za rusinski jezik i književnost, koji je rasformiran već 1924. godine.[12]

Rusinske studije u Mađarskoj obnovljene su 1992. godine, kada je ustanovljena Katedra za ukrajinsku i rusinsku filologiju na Visokoj školi u gradu Njiređhaza, a pri toj ustanovi je 1993. godine pokrenuta i zbornička edicija pod naslovom: Studia Ukrainica et Rusinica Nyíregyháziensia.[13]

Slične ustanove (katedre, centri, instituti) za proučavanje rusinskog jezika i književnosti osnovane su krajem 20. i početkom 21. veka u Slovačkoj i Poljskoj.

Rusinistika u Srbiji uredi

 
Gramatika rusinskog jezika, treće izdanje iz 1914. godine
 
Jevmenij Sabov: Gramatika rusinskog jezika, iz 1924. godine
 
Ivan Garajda: Gramatika rusinskog jezika, iz 1941. godine
Za više informacija pogledajte: Rusini u Srbiji

Prvi koraci u oblasti proučavanja rusinske kulturno-istorijske baštine na području bivše Jugoslavije učinjeni su već u periodu između dva svetska rata, ali do konstituisanja rusinistike kao posebne akademske discipline došlo je tek tokom sedamdesetih i osamdesetih godina 20. veka. Pošto Rusini u Srbiji govore panonskim narečjem rusinskog jezika, istraživanja su od početka bila usmerena prvenstveno ka proučavanju tog narečja i lokalnog rusinskog kulturno-istorijskog nasleđa, koje je takođe sagledavano i u kontekstu šireg (opšteg) rusinskog korpusa.

Glavni centar proučavanja rusinske kulturno-istorijske baštine u nekadašnjoj Jugoslaviji i današnjoj Srbiji, od početka se nalazio u Novom Sadu, gde je 1970. godine osnovano Društvo za rusinski jezik i književnost (rsn. Дружтво за руски язик и литературу), koje počevši od 1975. godine izdaje godišnjak pod naslovom: Tvorčosc.[14]

U međuvremenu, Mikola Kočiš je 1971. godine objavio Pravopis rusinskog jezika (rsn. Правопис руского язика), a tri godine kasnije objavljena je i njegova Gramatika rusinskog jezika (rsn. Ґраматика руского язика).[15][16] Ovi radovi, uprkos svojim naslovima, nisu bili posvećeni rusinskom jeziku u celini, već samo panonskom narečju rusinskog jezika.

Običaj da se radovima koji su posvećeni domaćem rusinskom narečju daju opšti naslovi koji se odnose na rusinski jezik u celini, opstao je i kasnije među rusinistima u Srbiji, čak i u naslovima kapitalnih izdanja. Tako je 1995. i 1997. godine objavljeno dvotomno leksikografsko delo pod naslovom: Srpsko-rusinski rečnik, a potom je 2010. godine objavljen i rusinsko-srpski rečnik. Međutim, ova dela se nisu odnosila na rusinski jezik u celini, već samo na domaće rusinsko narečje.[17][18][19]

Stvaranje posebnih akademskih jedinica za proučavanje rusinskog jezika i književnosti započeto je 1972. godine, kada je u okviru tadašnje katedre za Ruski jezik i književnost na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu ustanovljen lektorat za rusinski jezik. Potom je usledilo kadrovsko ojačavanje, koje je teklo uporedo sa organizacionim promenama (1975, 1979, 1981). Katedra za rusinski jezik i književnost, koja je osnovana 1983. godine na novosadskom Filozofskom fakultetu, prerasla je 2002. godine u Odsek za rusinistiku.[20][21][22]

Time su stvoreni preduslovi za značajno unapređivanje rada na sistematskom izučavanju rusinskog jezika i književnosti. Počevši od 2017. godine, pri odseku je pokrenut naučni časopis pod naslovom: Rusinistični studiï (srp. Русинистичке студије).[23]

Među rusinistima u Srbiji takođe je izražena podela na dve struje, od kojih prva posmatra rusinistiku kao samostalnu slavističku disciplinu, dok druga (koju predvodi prof. dr Julijan Tamaš) posmatra rusinistiku kao ogranak ukrajinistike.[8][9]

Terminologija uredi

 
Tvorčosc (br. 1, 1975)
 
Studia Ruthenica, br. 22 (2017)

Pojam rusinistika (lat. Rusinistica),[24] koji označava rusinske studije (lat. Studia Rusinica), ponikao je u slavističkim krugovima, a potom je prihvaćen i u široj naučnoj javnosti. Termin je u tom obliku prihvaćen ne samo u slovenskim, već i u neslovenskim jezicima (engl. Rusynistics, nem. Russinistik), a naziv rusinskog jezika (engl. Rusyn language) potvrđen je na globalnom nivou i od strane Međunarodne organizacije za standardizaciju (ISO).[25]

Nasuprot tome, u izvesnim krugovima se pojavila tendencija ka izbegavanju pojmova koji su izvedeni iz endonimskih (izvornih) naziva, zasnovanih na rusinskom narodnom imenu. Umesto toga, zagovara se upotreba drugačijih termina, zasnovanih na arhaičnom pojmu Ruteni, koji je tokom istorije imao veoma široko značenje i nikada se nije odnosio samo na Rusine, već je obuhvatao i ostale Istočne Slovene. Zbog svoje višeznačnosti, rutenske odrednice predstavljaju poseban terminološki problem i izazov za istraživače u oblasti slavističkih studija.[26][27][28]

Osvrnuvši se na pomenuta pitanja, najpoznatiji rusinski istoričar i bivši predsednik Svetskog kongresa Rusina, prof. dr Pavel R. Magoči je izričito ukazao na neprikladnost upotrebe rutenskih odrednica za označavanje Rusina u međunarodnoj terminologiji.[29]

 
Slavista Aleksandar Duličenko, zagovornik sporne teze po kojoj se navodni "fenomen lingua ruthenica"
u savremenom kontekstu svodi upravo na rusinski jezik

Takve i slične primedbe bile su izrečene povodom izvesnih tendencija koje su došle do posebnog izražaja tokom poslednjih godina 20. i prvih godina 21. veka, prvenstveno u radovima istaknutog slaviste Aleksandra Duličenka i njegovih sledbenika. Iako je stari latinski pojam "lingua ruthenica" u istorijskoj i naučnoj terminologiji upotrebljavan za označavanje šireg istočnoslčovenskog jezičkog korpusa, Duličenko je u nizu radova formulisao tezu po kojoj se navodni "fenomen lingua ruthenica" u savremenom kontekstu svodi na rusinski jezik.[30]

Takvom upotrebom opšte rutenske odrednice, bez ikakvog bližeg (konkretnog) određenja, Duličenko je stvorio dodatnu osnovu za afirmaciju višeznačne egzonimske (strane) terminologije, koja je još od ranije forsirana i od strane raznih antirusinskih činilaca, koji su upravo u rutenskim odrednicama prepoznali zgodno sredstvo za izbegavanje endonimskih (izvornih) pojmova, izvedenih iz rusinskog narodnog imena. Na tu opasnost je već tokom 1970-tih godina ukazivao rusinski grkokatolički sveštenik i pisac Ivan Slivka (1899—1986), koji je u raznim radovima upozoravao svoje sunarodnike na opasnost od nametanja egzonimskog (stranog) naziva Ruteni.[31][32]

Terminološka rutenizacija (engl. Ruthenization) se na specifičan način manifestovala i u pojedinim krugovima u bivšoj Jugoslaviji, prvobitno među rusinistima koji su pripadali pro-ukrajinskoj struji. Kao najznačajniji predstavnik takvog usmerenja među rusinistima u Srbiji, Julijan Tamaš je već tokom osamdesetih godina 20. veka putem narativa na stranim jezicima promovisao upotrebu rutenskih odrednica (Ruthenians, Ruthenian language), izbegavajući na taj način upotrebu međunarodnih termina izvedenih iz rusinskog narodnog imena (Rusyns, Rusyn language).[33]

Takve tendencije su potom dobile i dodatnu dimenziju. U vreme obnove grkokatoličkih ustanova u matičnim rusinskim (karpatskim) oblastima (1989), oživeo je i stari spor između dve grkokatoličke crkve (ukrajinske i rusinske) oko pripadnosti Mukačevske grkokatoličke eoarhije, koja se nalazi pod neposrednom upravom Rima. U sklopu tog spora, obnovljene su rasprave o prirodi i opsegu rutenskih odrednica, koje su po potrebi tumačene u raznim, širim ili užim značenjima. Upravo u to vreme, rukovodstvo Društva za rusinski jezik i književnost donelo je odluku da se uređivanje domaćeg rusinskog časopisa Tvorčosc poveri Julijanu Tamašu, nakon čega je pomenuti časopis počevši od dvobroja 13-14 (1988-1989) preimenovan u Studia Ruthenica.[14]

Time je bio označen početak terminološke rutenizacije, koja se manifestovala u vidu sve češćeg izbegavanja upotrebe međunarodno priznatog naziva za rusinski jezik (engl. Rusyn language), umesto koga se u domaćim radovima na engleskom jeziku, koji su bili posvećeni rusinskoj tematici, počeo promovisati termin rutenski jezik (engl. Ruthenian language). Time je postavljena osnova za nastanak brojnih terminoloških problema, pošto se rutenske odrednice u međunarodnoj naučnoj terminologiji koriste u daleko širem kontekstu, koji obuhvata istočnoslovenski korpus.[34]

Uočivši problem, mađarska slavistkinja Andrea Timea Abonji je 2012. godine izričito naglasila da rutenske odrednice imaju šire značenje, koje uključuje i rusinistiku i ukrajinistiku.[35] Uprkos tome, pojedini rusinisti iz Srbije su nastavili da u radovima sa rusinskom tematikom umesto međunarodno prihvaćenih termina za Rusine (engl. Rusyns) i rusinski jezik (engl. Rusyn language) promovišu znatno šire rutenske odrednice, što se potom odrazilo i na klasifikaciju takvih radova u domaćoj i međunarodnoj bibliografskoj praksi.

Podvođenjem radova sa rusinskom tematikom pod daleko širi predmetni opseg rutenskih odrednica, zamagljena je prepoznatljivost rusinske tematike, što je u praksi predstavljalo afirmaciju spornog ukrajinskog stava o nepriznavanju narodne posebnosti Rusina. Prepoznavši problem, rusinisti iz karpatskih krajeva su pružili otpor toj pojavi, opredelivši se za nastavak upotrebe međunarodno priznatih termina za rusinski jezik (engl. Rusyn language).[36]

Uprkos tome, upotreba rutenskih odrednica je u međuvremenu (pod uticajem Duličenkovih koncepcija) prihvaćena i od strane pojedinih rusinista koji su pripadali nacionalnoj struji. U ranim radovima, prof. dr Mihajlo Fejsa je kao priznati stručnjak u oblasti rusinsko-engleskih jezičkih odnosa, po pravilu upotrebljavao međunarodno prihvaćene termine, izvedene iz rusinskog narodnog imena (Rusyns, Rusyn language),[37][38] ali tokom vremena su i u njegovim radovima počele preovlađivati opšte rutenske odrednice (Ruthenians, Ruthenian language),[39] što je 2020. godine kulminiralo njegovim predlogom, koji je upravo uz podršku Duličenka upućen Međunarodnoj organizaciji za standardizaciju (ISO), da se panonsko-rusinsko narečje prizna kao poseban "rutenski jezik" (pod predloženim nazivom: engl. Ruthenian language).[40] .

Upotreba rutenskih odrednica se u međuvremenu odomaćila i na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, za čiju se Katedru za rusiniski jezik i književnost, odnosno sadašnji Odsek za rusinistiku, sve ređe upotrebljavaju odgovarajući engleski termini (Rusyn language, Rusyn studies, Rusynistics), koji su bili uobičajeni u ranijem periodu,[41][42] već se umesto njih u fakultetskoj terminologiji sve češće koriste izrazi "Ruthenian language" i "Ruthenian studies", iako se ti pojmovi u međunarodnoj terminologiji ne odnose samo na oblast rusinistike, već imaju znatno šire značenje, koje se proteže na razne oblasti istočnoslovenskih studija.[43]

Slične tendencije su preovladale i u rukovodstvu novosadskog Društva za rusinski jezik, književnost i kulturu, koje je u sopstvenim publikacijama (u sklopu sadržaja na engleskom jeziku) prvobitno upotrebljavalo termine: Rusyns, Rusyn language, Rusyn literature, koji su postepeno zamenjeni terminima: Ruthenians, Ruthenian language, Ruthenian literature.[44]

Ova pitanja su dobila dodatnu dimenziju nakon izbijanja ukrajinske krize (2014) i neočekivanog opoziva prethodno usvojenog zakona iz 2012. godine, kojim je Ukrajina zvanično priznala rusinski jezik kao jedan od regionalnih i manjinskih jezika.[45] Usled tih zbivanja, rusinsko pitanje je postalo još složenije, što se odrazilo i na položaj rusinistike kao naučne discipline, a takođe i na odnose između nacionalno opredeljenih stručnjaka koji se i dalje zalažu za očuvanje rusinistike kao samostalne slavističke discipline i pro-ukrajinskih stručnjaka koji se sve odlučnije zalažu za potpuno uključivanje rusinistike u ukrajinistiku.

Takve tendencije su došle do izražaja već tokom 2015. godine, prilikom objavljivanja tematskog zbornika pod naslovom Rusinističke studije (rsn. Русинистични студиï), kada je uredništvo odlučilo da uporedni naslov na engleskom jeziku ne glasi Rusyn Studies ili Rusynistics, već je upotrebljen izraz: Ruthenian Studies, a istovetna odluka je doneta i prilikom pokretanja istoimenog časopisa Rusinistični studiï (2017), koji je takođe dobio uporedni naslov: Ruthenian Studies. Iako je u oba slučaja bilo naglašeno da pomenuta izdanja neće biti podložna ideološkim ili političkim uticajima, uredništva su u svojim uvodnim napomenama propustila da obrazlože odluku o upotrebi rutenskih umesto rusinskih odrednica.[46][47]

Iako je znatan deo rusinista iz Srbije prihvatio pomenuto usmerenje, većina njihovih kolega iz matičnih (karpatskih) oblasti nije prihvatila takvu politiku, što je dovelo do nastanka terminološke dvojnosti, koja je prepoznatljiva upravo u pomenutom časopisu (Rusinistični studiï), tako da se u radovima većine rusinista iz Srbije (na engleskom jeziku) koriste rutenske odrednice, dok se u radovima njihovih kolega iz karpatskih oblasti i dalje koriste pojmovi zasnovani na međunarodno priznatim terminima za Rusine, rusinski jezik i rusinsku književnost (Rusyns, Rusyn language, Rusyn literature).[48]

 
Međunarodna organizacija za standardizaciju (ISO)

Krajem 2020. godine, zagovornici promovisanja "rutenskih" odrednica u međunarodnoj terminologiji uputili su zvaničan zahtev Međunarodnoj organizaciji za standardizaciju (ISO), zatraživši da se pored već priznatog rusinskog jezika, koji pod šifrom ISO 639-3 (rue) obuhvata sva rusinska narečja, izvrši i dodatno priznanje potpuno novog slovenskog jezika, pod predloženim nazivom: "rutenski jezik" (engl. Ruthenian language), koji bi obuhvatao samo dosadašnje panonsko narečje rusinskog jezika. Ukoliko bude usvojen, pomenuti zahtev će dovesti do podele sadašnjeg jedinstvenog rusinskog jezika na dva posebna i potpuno odvojena jezika.[49]

Posebnu zanimljivost pomenutog predloga predstavlja izričito pozivanje predlagača na model koji je primenjen prilikom ISO ozvaničenja srpskog i hervatskog jezika, odnosno bošnjačkog i crnogorskog jezika.[50] Povlačeći analogiju sa jezicima Srba, Hrvata, Bošnjaka i Crnogoraca, koji se smatraju posebnim narodima te stoga imaju i sopstvene jezike, predlagači su stvorili prostor za oblikovanje implicitnih tumačenja po kojima bi i Rusine koji govore panonsko-rusinskim narečjem, a za koje se traži status posebnog jezika, trebalo smatrati posebnim narodom u odnosu na Rusine koji govore karpatsko-rusinskim narečjem?

Nasuprot svim pomenutim nastojanjima, Nacionalni savet rusinske nacionalne manjine je kao najviši organ rusinskog naroda u Srbiji, svojim statutom iz 2010. godine propisao (član 6.), a potom i potvrdio (2014. i 2018. godine), da naziv na engleskom jeziku glasi, doslovno: National Council of the Rusyn National Minority.[51][52][53] Tom statutarnom odredbom, engleski naziv za rusinsku nacionalnu manjinu (engl. Rusyn National Minority) definisan je putem upotrebe međunarodno priznati odrednica za rusinski narod i jezik (engl. Rusyns, Rusyn language), koje se odnose na jedinstveni rusinski narod i rusinski jezik u celini.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Tir 2004, str. 310-314.
  2. ^ Barić 2007.
  3. ^ Plїškova, Koporova & Яbur 2019.
  4. ^ Magocsi 1988a.
  5. ^ Magocsi 1988b.
  6. ^ Plїškova 2008, str. 3-6.
  7. ^ Mihajlo Fejsa (2007): Odgovor na repliku kolege Tamaša
  8. ^ a b Tamaš 2007, str. 306-309.
  9. ^ a b Tamaš 2017.
  10. ^ Magocsi & Pop 2005, str. 276-281.
  11. ^ Magocsi 2015, str. 179-182.
  12. ^ Magocsi & Pop 2005, str. 46, 521.
  13. ^ Kapralь 2000, str. 33-36.
  14. ^ a b Družtvo za ruski яzik, literaturu i kulturu: Glasnїki Društva
  15. ^ Kočiš 1971.
  16. ^ Kočiš 1974.
  17. ^ Ramač, Fejsa & Međeši 1995.
  18. ^ Ramač, Fejsa & Međeši 1997.
  19. ^ Medєši, Timko-Dїtko & Feйsa 2010.
  20. ^ Filozofski fakultet u Novom Sadu: Odsek za rusinistiku
  21. ^ Filozofski fakultet u Novom Sadu: Rusinistika
  22. ^ Savin 2018, str. 124-126.
  23. ^ Rusinistični studiï (Ruthenian Studies)
  24. ^ Kassianova 2002[mrtva veza], str. 1001: "Rusinistica, or Carpatho-Rusyn studies - a social science discipline focussing on the history of an Eastern Slavic people inhabiting the northern and southern slope of the Carpathian mountains and living within the borders of several Eastern and Central European countries."
  25. ^ ISO 639-3: Change Request Documentation: 2019-016
  26. ^ Himka 1999, str. 8-9.
  27. ^ Rusinko 2003, str. 221.
  28. ^ Magocsi 2015, str. 2-5.
  29. ^ Magocsi 2011, str. 177.
  30. ^ Duličenko 2003, str. 35-49.
  31. ^ Slivka 1973.
  32. ^ Slivka 1989.
  33. ^ Tamaš 1984, str. 477.
  34. ^ Himka 1999, str. 8-9, 55, 116.
  35. ^ Abonyi 2012, str. 73-82.
  36. ^ Plishkova 2009, str. V.
  37. ^ Maґoči & Feйsa 1997.
  38. ^ Fejsa 2005.
  39. ^ Fejsa 2010.
  40. ^ ISO 639-3 Registration Authority: Request for New Language Code Element in ISO 639-3: Change Request Number: 2021-005
  41. ^ Magocsi 1988b, str. 44.
  42. ^ Magocsi & Pop 2005, str. 75, 121, 128, 412, 521.
  43. ^ FFNS: About the Department of Ruthenian Studies
  44. ^ Studia Ruthenica on Google Books
  45. ^ Csernicskó & Fedinec 2016, str. 560-582.
  46. ^ Tamaš 2015, str. 7.
  47. ^ Rusinistični studiï (Ruthenian Studies): 1 (2017)
  48. ^ Rusinistični studiï (Ruthenian Studies): Arhiva izdanja
  49. ^ ISO 639-3: Change Request Documentation: 2021-005
  50. ^ Registration Authority: Request for Change to ISO 639-3 Language Code: Change Request Number: 2021-005
  51. ^ Statut Nacionalnog saveta rusinske nacionalne manjine (2010)
  52. ^ Statut Nacionalnig saveta rusinske nacionalne manjine (2014)
  53. ^ Statut Nacionalnog saveta rusinske nacionalne manjine (2018)

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Русинистика&oldid=27677762”