Srednjovjekovni novac u Crnoj Gori

Na prostoru Crne Gore, u ranom srednjem vijeku je korišćen vizantijski bronzani „folles“, kao i srebrni i zlatni novac. Novi zlatnici „scyphati“, pojavili su se početkom XI vijeka. Pred kraj XI vijeka zlatnik, oblika čanka, dobija naziv „nomizma“ i najčešće je kovan u „elektrumu“: mješavini zlata i srebra. I bronzani novac „folis“ počinje se kovati u čankastom obliku (što će biti obelježje vizantijskog novca od 11 do 13 vijeka). Vizantijski novac se, kao državni, koristio romanskim primorskim gradovima i srpskim župama, ali i kasnije, u formiranoj kneževini i kraljevini Duklji.

Srebrni dinar Nemanjića

Nemanjići nijesu kovali zlatni novac, ali je srebra bilo dovoljno (smatrano je za najkvalitetnije u Evropi i bilo glavni izvozni artikl). Postojalo je više rudnika ovog metala (Brskovo, Rudnik, Novo Brdo, Srebrnica, Trepča) i kovnica novca („zlatarija“) većinom u blizini rudnika. Srednjovjekovni srpski novac (posebno u početku kovanja) bio je namijenjen „spoljnjoj trgovini“ (u velikoj mjeri je odlazio u Dubrovnik i Veneciju) sa ispisima na grčkom ili latinskom abecedom. Ćirilični natpis na kovanom dinaru, prvi put koristi kralj Dragutin („stefan rabh hristou“) Dušanov novac je često kovan sa ćiriličnim i latiničnim ispisima. Ispisi na novcu Uroša Petog su latinični, a od oblasnog gospodara Vukašina, pa nadalje, provlađuje ćirilica. Sam naziv dinara - prvi put je utisnut na novcu Vuka Brankovića („vlkovh dinarh“). Novac, sa prikazom vladara, koji drži skiptar sa krstom, nazivan je i „krstastim dinarom“. Pregled svog srpskog srednjovjekovnog novca upućuje na podatak od 350 - 400 vrsta (za pojam „vrste“ različiti autori primjenjuju različite kriterijume). Pored „dinara“ i „poludinara“, neki autori (za kasnije perode kovanja) pominju „trećake“ i „majušnike“. Sitan bakarni novac zvani „folar“ kovan je samo u primorskim gradovima, sa razvijenom lokalnom trgovinom „na malo“. U srednjem vijeku su prisutni i falsifikati redovnih srebrnih kovanja (posrebravanje bakarne osnove).

Čankasti novac kralja Radoslava

U dokumentima iz 1214. godine, za vrijeme velikog župana (od 1217. godine, kralja) Stefana Prvovjenčanog, prvi se put u pisanim arhivima pominje „srpski dinar“, ali još nije dokazano njegovo postojanje u to vrijeme. Kralj Stefan Radoslav (vladao od 1228-1234) najstariji sin Stefana Prvovjenčanog (po majci Jevdokiji, unuk vizantijskog cara Mihaila Trećeg Anđela) po dosadašnjim dokazima, prvi je kovao novac, u srebru i bakru, u kovnici srednjovjekovne gradske tvrđave Rasa. Čankastog oblika (sa natpisom na grčkom jeziku) sličan je ondašnjem vizantijskom čankastom novcu (po čijem je uzoru i nastao).

Mletački matapan kao uzor

Kralj Srbije Stefan Uroš I (vladao od 1243-1276) najmlađi sin Stefana Prvovjenčanog, doveo je saske rudare u Srbiju, pa i u rudnik Brskovo, kod današnjeg Mojkovca. Po mišljenju većine autora, kovao je srebrni novac (sa karakterističnom oznakom: STEFANVS) tipološki sličan mletačkim srebrnim „matapanima“, koji su i bili uzor prilikom izrade dinara (uticaj Venecije na srpskom dvoru je u to vrijeme bio veliki: kraljeva majka je bila Ana Dandolo, unuka mletačkog dužda Enrika Dandola). U ranom kraljevstvu, na dinaru dominira predstava vladara, kako prima krst ili zastavu od svetog Stefana. Sličan srebrni novac su kovali i njegovi sinovi, kraljevi Stefan Dragutin, koji je vladao Sremom i sjevernom Srbijom i Stefan Uroš II Milutin (koji je vladao do 1321. godine). Milutin uvodi nove predstave i natpise na dinaru. Svoj srebrni novac je imao i kralj Stefan Uroš III Dečanski (vladao do 1331. godine). Kralj i car Stefan Dušan (vladao do 1355. godine) izdao je mnogo tipova novca (u raznm varijantama, sa visokim standardom tadašnje Evrope) a uvodi i sitniji nominal (oko 0,70 grama). Na pojedinom novcu, uz njegov, predstavljen je i lik carice. Kovao je i „poludinare“, ali i manje količine bakarnog novca (što ukazuje na nerazvijenost malotržišnog prostora). Dušanov zakonik, iz 1354. godine, u članovima 168-170, reguliše kovanje novca, zabranjujući zlatarima da se nastanjuju po župama i carskim zemljišnim posjedima, već samo gradovima, koje je car odredio za kovanje dinara. Zakonik predviđa i kazne za zlatara (njegovo spaljivanje) kao i za trgove, sela i gradove (spaljivanje naselja) koji zlataru omoguće (tolerišu) rad suprotno od propisanog. Car je stabilizovao dinar, oko 1348. godine (stariji kraljevski i carski dinari, težine između 2,12 i 0,96 grama, prekivani su u carski dinar prosječne težine 1,5 gram). Po raspadu države, novac su kovali gotovo svi oblasni gospodari (Mrnjavčevići, knez Lazar, knez Nikola Altomanović, Vuk Branković i drugi).

Srebrnjak iz kovnice Brskovo

Sredinom XIII vijeka Nemanjići su u Brskovu (niz rudarskih okana, sa nekada jakim utvrđenjem i rudarskim naseljem) u blzini današnjeg Mojkovca) kovali srebrni dinar. Od primorskih trgovaca ovaj srebrnjak je nazivan „grossi de Brescoa“.

Folari primorskih gradova

Primorski gradovi (u današnjoj Crnoj Gori) za razliku od zaleđa, imali su razvijenu lokalnu trgovinu. Kod Nemanjića su uživali autonomiju i kovali sopstveni novac. U Kotoru je to bio bakarni „folar“, sa likom svetog Tripuna. U gradovima: Ulcinju, Baru, Skadru, Drivastu i Svaču, takođe su kovali svoj novac, ali isključivo bakarni „folar“ (što im je od kralja jedino i bilo dopušteno). Srebrni dinar je vrijedio 24-30 bakarnih folara. U srpskoj državi, na primorju Zete, u upotrebi je i mletački novac, srebrni „matapan“, kasnije i zlatni „cekin“ (koji će nekoliko vjekova ostati najcjenjeniji novac na jadranskoj obali).

Dinar i perper

Dinar je u srednjovekovnoj Srbiji imao funkciju mere vrednosti samo u slučajevima kada se radilo o sumama manjim od perpera (12 dinara). Naime, perper (perpera) je bila zamišljena, idealna obračunska novčana jedinica i iznosila je 12 srebrnih dinara. Tako su vrednosti roba i usluga, državnih dažbina i globa (takođe, takse i kazne u Dušanovom zakoniku) izražavane u perperima (mada je cirkulisao sam kovani novac). Dakle, plaćalo se dinarima, a brojalo se perperima.

Novac Balšića

Vladari Zete, Balšići, kovali su svoj novac (srebrni dinar) od 1372. do 1420. godine, a poznato je 11 vrsta njihovog novca, u više varijanti. U Korčulanskom statutu se pominju kao „rossi balse vel volc“ (balšićki groši, odnosno srebrni dinari sa vukom). Kovnice su im bile u Prizrenu (1372—1378) Skadru (do 1392) a potom u Ulcinju i Baru. U prizrenskoj kovnici, svoj novac je radio Đurađ I Balšić, u punoj raškoj tradiciji, kao što je rađen i novac kralja Vukašina Mrnjavčevića. Poznato je pet vrsta ovog novca (uvijek sa ćiriličkim natpisom i njegovim imenom). Konstantin Balšić (sin Đurđa Prvog) kovao je jednu vrstu dinara. Balša II je novac (dvije vrste, sa latiničnim ispisom i svojim imenom) kovao u Skadru, nakon što je izgubio kovnicu u Prizrenu. Na novcu je i karakterističan porodični grb: štit sa vučjom glavom (vučja glava se inače pojavljuje i na pločicama srebrnih pojaseva, prstrnju i pečatima). Đurađ II Stracimirović Balšić i Balša III, kovali su svoj novac u Ulcinju, odnosno Baru. Sačuvane su dvije vrste novca Balše Trećeg Balšića, ali je očigledno imao lošije majstore od prethodnika. Prvi je novac kovao 1404. a drugi poslije 1415. godine. Po Korčulanskom statutu (iz 1424. godine) 24 jedinice mletačkog novca (groša) vrijedjele su 30 balšićkih.

Novac u Srpskoj despotovini

Srpski despoti Stefan Lazarević i Đurađ Branković su takođe kovali srebrni „dinar“, koji je u opticaju bio na teritoriji Despotovine (djelovima današnje Crne Gore u njenom sastavu). Novac despota Stefana je raznovrstan (poznato je preko 70 vrsta njegovog novca). U vrijeme njegovog maloljetstva, knjeginja Milica je u Novom Brdu kovala novac sa italijanskim ispisom, gdje se navodi i: „conte Stefano“. Poslije 1400. godine Stefanov novac je lakši i nekvalitetniji, ali je poslije pomirenja sa Brankovićima i stabilizacije u zemlji, kovani dinar lijep i raznovrsniji (u Zakonu o rudnicima , članovima VII i XIX , despot Stefan nastoji zaštititi svoj dinar, čiju je težinu između 1405. i 1407. godine trostruko povećao: od 0,40 do 1,20 grama). Postoji veliki broj falsifikata Stefanovog novca. Raznovrstan je i novac despota Đurđa, na kome su ispisivana i imena kovnica: Novo Brdo, Smederevo i Rudnik. Pokušava stabilizaciju svog dinara na težinu od oko 1,1 gram, izvršivši zamjenu starih za nove dinare. Godine 1415. izdaje naredbu da se novim novcem imaju plaćati dugovi, tako što se 10 novh dinara primaju za 16 starih dinara duga. Na aversu jednog od dinara je ispisano „Gospodin Despot Đurđe“, a na reversu se nalazi prikaz lava (kao simbola kuće Vuković-Branković).

Novac u Vojvodstvu Kosača

Zlatnik bosanskog kralja Stefana Tvrtka I (revers)

Zlatnik bosanskog kralja Stefana Tvrtka I (avers)

Zapadni i sjeverozapadni djelovi današnje Crne Gore (kasnija oblast Stara Hercegovina) pripojeni su od 1373. godine banovini (od 1377. kraljevini) Bosni, odnosno Vojvodstvu porodice Kosača (nakon poraza srpskog oblasnog gospodara, feudalca Nikole Altomanovića i podjele njegove zemlje). Kao prvi bosanski vladar ovog prostora, ban Tvrtko I Kotromanić (1338—1391) kovao je svoj novac, koji je bio u upotrebi i u Vojvodstvu. Poznata su samo dva tipa njegovog „banskog novca“, čije su kalupe kvalitetno radili zlatari u Dubrovniku. U spisima dubrovačkog Vijeća umoljenih, pominje se majstor Radoje i izrada 12 kalupa za Tvrtkov banski novac (odluka, od 18. marta 1365. godine). Dugo nije bilo dokaza da je Stefan Tvrtko I po krunisanju kovao neki novac.

Tvrtkova kovnica u Kotoru

Kasnije je utvrđeno da je i kao kralj Stefan Tvrtko I Kotromanić kovao srebrni i zlatni novac. Poslije 1377. godine, uradio je srebrni dinar, u kovnici grada Kotora, sa natpisom: T : REX : BOS - NE : > : RASIE (Tvrtko Kralj Bosne i Raške).

Tvrtkov zlatnik

Tvrtkov zlatnik (u nauci poznat kao „četvorostruki“) jedan je od najljepših primjeraka novca u srednjem vijeku, četiri puta teži od tadašnjeg mletačkog cekina (dukata). Debljine je 1 mm, širine 30mm i težine 14,05 grama. Na aversu je lav sa natpisom, a na reversu kraljevski grb, takođe sa natpisom. Mihailo Dinić je opovrgao mišljenje nekih istoričara (među kojima i Ivana Rengjea, koji ga je prvi objavio i opisao) da je u pitanju zlatnik bosanskog kralja Stefana Tomaševića, navodeći pisani arhivski podatak (mart 1393. godine) koji spominje „ducatos domini regis Bosne magnos quatordecim“ (veliki dukat kralja Bosne). Posle Tvrtka Prvog, za vrijeme vojvode Sandalja Hranića Kosače i prve godine vladanja vojvode (kasnije hercega) Stefana Vukčića Kosače–bosanski kraljevi nijesu kovali svoj novac, pa se u tom dugom periodu na području Velikog vojvodstva Kosača odomaćio dubrovački novac. Tek su bosanski kraljevi Stefan Tvrtko II Kotromanić (1436) pa Stefan Tomaš (tri vrste novca) i Stefan Tomašević (primjerci izuzetne izrade i umjetničke vrijednosti) kovali svoj novac.

Upotreba novca u državi Crnojevića

Crnojevići nijesu kovali svoj novac, a u njihovoj državi su bili u upotrebi: mletački novac (posebno, cijenjeni cekin) dubrovački i srpski dinari.

Upotreba mletačkog novca

Kovanje novca u Veneciji je započeo dužd Vitale II Mikijeli (1156-1172). Na ovim prostorima, posebno u primorskim gradovima i trgovima, mletački novac je bio u upotrebi, ali mnogo manje u periodu jake centralne vlasti. Kada su gradovi na jadranskoj obali u kasnom srednjem vijeku pali pod vlast Republike, prisustvo i dominacija ovog novca u njima je bila normalna pojava. U Kotoru je, pod mletačkom vlašću, kovnica novca obnovljena 1443. i postojala je do 1640. godine (kovnica u Kotoru će biti ponovo otvorena, tek pod francuskom okupacijom, 1813. godine: radio se srebrni „frank“ u apoenima od 1, 5 i 10).

Srebrni matapan

Srebrni matapan Enrika Dandola, iz 1192-1205. godine

Cekin dužda Franćeska Dandola (vladao od 1329-1339)

Mletački srebrni „matapan“ (groš) bio je uzor za izradu prvog srpskog srednjovjekovnog srebrnog dinara. Sam matapan je imao uzor u vizantijskoj srebrnoj kovanici (ime po grčkom rtu Matapan, na Peloponezu).

Zlatni cekin

Mnogo se cijenio mletački novac, zlatni „cekin“. U upotrebi je od 1284. godine (dužd Đovani Dandolo). Prvobitno, uobičajeno ime ovog novca je bilo „dukat“ (prema riječi „DUCATUS“ –vojvodstvo) a na prostoru Dalmacije i Crne Gore dobija i ime „cekin“, prema palati (kovačnici) u kojoj počinje da se kuje (la Zeccha). U toj će se palati zlatni novac kovati do ukidanja Republike od strane Napoleona, 1797. godine.

Dubrovački novac

Dubrovački trgovci su po po zaleđu trgovali vjekovima, a ovaj grad, pred kraj XIII vijeka, počinje da izdaje i svoj novac (srebrni dinari, poludinari, dinarići i taliri). Srebrni dubrovački dinar, kovan od 1372-1420. godine, bio je težak 1,5 gram (sa sv. Vlahom na aversu). Dubrovčani su svoj novac kovali vjekovima, do 1803. godine.

Pojava turskog novca

Sa širenjem Osmanskog carstva, na ovim prostorima postaje prisutan i osmanski novac. Sav turski novac u srednjem vijeku, kao i kasnije, bio je sa ispisima na arapskom. Prvo se pojavila sitna, srebrna akča (aspra). Ovaj je novac kovan još od sredine XIV vijeka, od strane bega (vođe) Orhana I (1281—1359) pa do kraja XVII vijeka. Prvi bakarni novac „mangir“ kuje sultan Murat I (vladao od 1359-1389), a prvi zlatni novac, pred kraj svoje vladavine, 1478. godine, uvodi Mehmed II (osvajač Konstantinopolja, Kraljevine Bosne i Smedereva). U toku XVI do XVIII vijeka, u Crnoj Gori će cirkulisati uglavnom stari srpski, turski i mletački novac.

Literatura

Grupa autora: Istorijski leksikon Crne Gore, knjiga 4 „Daily Press-Vijesti“, 2006.
Milovan Šćepanović: Novac na tlu Crne Gore, „Pobjeda“, Podgorica, 2004.
Prof. Dr. Staniša Novaković: Srpska srednjovekovna numizmatika, Predavanje na filozofskom fakultetu 1991-1992. Internet izdanje, 2011.
Slobodanka Stojaković: Đurđe Balšić u svetu novčarstva, časopis „Dinar“br.22, 2004.
Sergije Dimitrijević:S rpski srednjovekovni novac, Beograd, 1997.

Spoljašnje veze

Centralna banka Crne Gore (Novac kroz istoriju)