Staro srpsko štamparstvo i izdavaštvo

Staro srpsko štamparstvo i izdavaštvo obuhvata istoriju srpskog štamparstva i izdavaštva od prvih poletaka, krajem 15. veka, do pojave savremenih oblika štamparske i izdavačke delatnosti. Istorija starog štamparstva i izdavaštva u srpskim zemljama započinje 1493. godine, osnivanjem Cetinjske štamparije, a nastavlja se pokretanjem štamparske delatnosti Božidara Vukovića u Veneciji (1519) i radom njegovih potonjih nastavljača, kao i osnivanjem niza manastirskih štamparija u matičnim srpskim zemljama tokom 16. veka. Iako je prvo razdoblje u razvoju starog srpskog štamparstva i izdavaštva okončano u prvoj polovini 17. veka, do postepene obnove srpske štamparsko-izdavačke delatnosti dolazi počevši od sredine 18. veka, nakon čega je u vreme srpskog narodnog preporoda tokom 19. veka došlo do naglog uspona i procvata pomenutih delatnosti. U istoriji srpske kulture, štamparsko-izdavačka delatnost zauzima istaknuto mesto.

Cetinjski oktoih iz 1494. godine, najstarija srpska štampana knjiga

Poseban ogranak starog srpskog štamparstva i izdavaštva predstavlja delatnost Srba-katolika, koji su se bavili štampanjem raznih dela ne samo na ćirilici, već i na latinici, a neretko i na stranim jezicima, s tim što je se njihova aktivnost po pravilu odvijala u stranoj sredini. Među njima se posebno izdvajaju Andrija Paltašić, Luka Primojević i njihovi nastavljači.

Od štamparstva do izdavaštva

Praznični minej Božidara Vukovića (1538)

Štamparska presa je označila tehničku inovaciju među Srbima, ali ona, sama po sebi, ne može stajati na prvom i najvažnijem mestu tog procesa: jer iako štampanje svakako pripada organizacionom umu koji stoji iza njega. Dugo vekova korišćen naziv staro srpsko štamparstvo treba zameniti terminom staro srpsko izdavaštvo. Naime sa pojavom tiraža, lična i istorijsko-eshatološka izdavačka motivacija time je počela sa merkantilnom, i različitom i principijelno odvojenom ulogom finansijera, stručnog priređivača teksta i majstora štampara koji radi sa štamparskom mašinom, od izdavaštva čija uloga biva sve više jasnije i logičnije istaknutija. To potvrđuje tezu da staro srpsko štamparstvo zapravo treba zvati izdavaštvom.

Prvo razdoblje, od 15. do 17. veka

Gračanički oktoih (petoglasnik), jedino poznato izdanje Gračaničke štamparije (1539)

Glavni članci: Cetinjska štamparija i Srpske štamparije u Veneciji

Srpske štampane knjige, koje nazivamo starim, javljaju se od poslednje decenije 15. veka, a poslednja iz te kategorije izašla je 1638. godine. Revolucionarnost pojave štamparstva u istoriji civilizacije ubio je uzrok što se i u srpskoj bibliologiji gotovo nikad za ovaj period ne koristi kvalitativno drugačiji termin „izdavaštvo“. U tom smislu prvi srpski izdavači u svom misionarskom poduhvatu, nisu bili bukvalni prepisivači koji su preštampavali tuđa dela u koja su ubacivali tradicionalne, iz rukopisne civilizacije nasleđene formulativne izraze i opšta mesta, već i kreatori ujedno ličnog i univerzalnog stava.

U svojoj štampariji („Obod”) na Cetinju 1494, 1495, i 1496. godine Đurađ Crnojević je objavio prve knjige na srpskoslovenskom jeziku. Bila su to dva Oktoiha 1494, Psaltir i Molitvenik 1495. i jedno Četvorojevanđelje 1496. Štamparija je bila poznata kao prva južnoslovenska ćirilična štamparija, i prva državna štamparija u svetu. Do sada je utvrđeno da je Štamparija Crnojevića štampala pet knjiga, ali samo iz jedne od njih, iz Psaltira, saznajemo da je štampan na Cetinju. Godine 1496. je prestao rad Štamparije Crnojevića.

Staro štampano Četvorojevanđelje iz štamparije pri Mrkšinoj crkvi (1562)

Božidar Vuković je u Veneciji osnovao drugu po redu srpsku štampariju, u kojoj je objavio „Službenik” 1519, „Psaltir“, u dva dela, 1519. i 1520. i „Zbornik za putnike“ 1521. Svoja izdanja Božidar Vuković nije pripremao sam, već je pre svega bio inicijator i tvorac izdavačke politike, a za konkretna štamparska i drvorezačka, dakle umetnička ostvarenja, njegove knjige imaju da zahvale čitavom jednom nizu majstora koji su radili po njegovom „poveleniju“. Neki od njih su morali imati izuzetnog udela u tome, čim su stavljali i svoja imena u predgovore ili pogovore. Jedan od njih je bio jeromonah Pahomije Riječanin iz stare Crne Gore, koji je sa njim radio tokom 1519. i 1520. godine.

Beogradsko četvorojevanđelje (1552)

Izdavanje knjiga nakon Vukovićeve smrti preuzeo je njegov sin Vićenco Vuković, sve do 1561. godine, kada je Vukovićevu štampariju, preuzeo je „neki Jakov iz Kamene Reke“, koji je u njoj štampao „Zbornik“ 1566. dok je kotoranin Jerolim Zagurović u njoj je štampao i objaviotri ili četiri knjige između 1569. i 1572. Na kraju je staru Vićencovu štampariju prvo preuzeo 1597. Antonioa posle Bartolomej Đinami koji je objavio „24 izdanja na srpskom jeziku, među kojima je bio i jedan skupoceni Psaltir (1638).

Nakako u isto vreme kada je u Veneciji Vuković počeo da izdaje knjige, u prvoj polovini šesnaestog veka, širom Srbije se po manastirima osnivaju male štamparije u kojima je započeto objavljivanje bogoslužbenih knjiga. Božidar Goraždanin „iz roda Ljubavić" osnovao je prvu takvu štampariju 1520. sa svoja dva sina, i u njoj izdao 1523. tri knjige: „Službenik“, „Psaltir“ i „Molitvenik“. Sledilo je izdavanje knjiga i u drugim štamparijama, pa je tako:

• U štampariji manastira Rujan Makarije je odštampao „Četvorojevanđelje“ 1537. tehnikom drvoreza,
• U štampariji manastira Gračanice 1539. izdat je „Oktoih petoglasnik“
• U štampariji manastira Mileševe 1544. objavljen je „Psaltir“ i 1546. „Molitvenik“.
• U drugoj štampariji manastira Mileševa objavljen je 1557. „Psaltir“.
• U Mrkšinoj crkvi, posle propasti Beogradske štamparije, štampar Mardarije osnovao je novu štampariju u kojoj je objavio dve knjige: „Četvorojevanđelje“ 1562. i „Triod cvetni“,1566.
• U poslednjoj srednjovekovnoj srpskoj štampariji, u vlasništvu Stefana Skadranina u Skadru, odštampan je „Triod cvetni“ 1563.

Jedna od stranica iz bukvara inoka Save

Prvi srpski bukvar inoka Save (monaha i pisca), štampan je u dva izdanja. Prvo izdanje štampano je 20. maja 1597. godine u štampariji „Đulijana Antonija Rampacetija” u Veneciji. Drugo izdanje buvara, štampano je 25. maja 1597. godine, u Dubrovniku. Burna vremena na prostoru Srbije i šire, bukvar su odnela u zaborav, pa za njega nije znao ni Vuk Karadžić.

U Beogradu, knjige su štampane prvo u štampariji kneza Dmitrovića, koju je posle njegove smrti preuzeo Ivo Gundulić, trgovac i prodavac Vukovićevih venecijanskih knjiga koji je, „trudom monaha Mardarija iz Mrkšine crkve“ izdato je 1552. jedno „Četvorojevanđelje”. Posle propasti štamparije dubrovačkog trgovca Ive Gundulića u Beogradu se knjige više nisu izdavale od sredine šesnaestog do sredine 19. veka.

Cene knjiga

Rukopisno Jevanđelje je vredelo 500 aspri, ili približno 10 dukata, što je za ono vreme bila pozamašna suma jer je dukat je u to vreme vredeo koliko jedno tele, ili 2 ovna, 5–8 jaganjaca, dok je vo stajao 2 dukata. Za svoj štampani Minej Božidar Vuković je tražio 3 dukata, a za Psaltir 1–2 dukata.

Značaj ovih knjiga

Brojni dodatni tekstovi starih srpskih štampanih knjiga (obavezni predgovori i/ili pogovori), danas su postali značajni istorijski izvori, koji otkrivaju ne samo ideje prvih srpskih izdavača, „nego pokazuju i unutrašnje odnose u okviru izdavačkog procesa, koji je tako razložen na inicijalni, organizatorski, finansijski, stručni i tehnički aspekt”.

Prema tome stare štampane knjige danas sadrže jedinstven fenomen za probleme srpske bibliologije, jer se u njima, u okviru dodatnih tekstova, javlja obavezno slovo izdavača, i nema nijedne koja bi se javila bez njega, što je od izuzetnog značaja za istoriju izdavaštva, nasuprot današnjim običajima, gde je izdavač vidljiv samo formalno.

Moderno srpsko izdavaštvo u 18. veku

Starija srednjovekovna tradicija prepisivanja knjiga bila je prisutna u srpsim manastirima u Sremu tokom 18. stoleća, što je bilo neobično za evropske prilike tog perioda.

Moderno srpsko izdavaštvo počelo je po drugi put u Veneciji, u kojoj je u štampariji „Slavensko-Grečeska tipografija“ osnovanoj 1755. od strane mletačkih vlasti, Dimitrije Teodosije počeo da izdaje crkvene knjige na srpskom jeziku. Da „bi otklonio nepoverenje srpskog sveštenstva prema knjigama koje dolaze iz katoličke sredine“, Teodosije je u impresumu navodio „da su knjige štampane u Moskvi, Kijevu ili Sankt Petersburgu“.

Naslednik Dimitrija Teodosija nećak Pane Teodosije, posle njegove smrti nastavio je da izdaje srpske knjige sve do 1824. godine. Izdavači Dimitrije i Pane Teodosije iz Venecije izdali su pored svetih liturgijskih knjiga i svetovna dela prvih srpskih prosvetitelja: Atanasija Stojkovića, Zaharija Orfelina, Pavla Solarića i Dositeja Obradovića.

U periodu od 1740. do 1780. izlazilo je, prema Jovanu Skerliću, prosečno po „2 knjige godišnje, a od 1780. do 1800. po 7, tako da je u celom 18. veku štampano nepunih 220 srpskih knjiga. Na kraju 18 veka srpske knjige štampane su u 300-400 primeraka.

Monopol Habzburških vlasti nad izdavaštvom u srpskom školstvu

Habzurške vlasti su 1770. donele odluku da dodele ekskluzivne povlastice i monopol na dvadesetogodišnje izdavanje knjiga bečkom univerzitetskom knjižaru Josifu Kurcbeku, kako bi suzbili nekontrolisano širenje knjiga Venecijanskih i Ruskih izdavača, koje su u osamnaestom veku bile prisutne i u srpskom školstvu.

Knjige na srpskom jedno vreme objavljivane su i u štampariji Johana Brajtkopfa u Lajpcigu, centru nemačkog izdavaštva, u osamdesetim godinama osamnaestog veka, kod Tajbela krajem osamnaestog veka, kod Franca Vagnera.

Po isteku monopola knjižara Josifa Kurcbeka njegovu štampariju je 1792. preuzeo Stefan Novaković, srpski dvorski agent, koji je za samo nekoliko godina objavio 151. knjigu. Većina ih je „bilo crkvenog karaktera, nešto manje školskih udžbenika i priručnika, mali broj knjiga iz lepe književnost i 1777. prvi prevod jednog romana na srpski jezik“.

Sve knjige u Kurcbekovoj i Novakovićevoj „Slaveno-serbskoj, valahijskoj i vostočnih jazikov tipografiji“ izdavale su se sve do 1786. godine štampane isključivo crkvenom ćirilicom i to starim iz „srednjeg veka nasleđenim tipom ćirilskih slova“ a posle modernom „ćirilicom, građanskom azbukom, oblikovanoj prema stilu štampanih slova uvedenih u Rusiji početkom 18. veka po naređenju Petra Velikog“.

Moderno srpsko izdavaštvo u 19. veku

Srpsko izdavaštvo na izložbi u Galeriji RTS u Beogardu (2017)

Prema Jovanu Skerliću, od 1800 do 1820. prosečno po 19 knjiga godišnje od 1820. do 1830. po 23 godišnje, a od 1830 do 1850. po 45 godišnje. I dok je u celom 18 veku štampano nepunih 220 srpskih knjiga, u vremenu od 1800 do 1850. izašlo je preko 1.400. Na kraju 18 veka srpske knjige štampane su u 300-400 primeraka, a oko 1820. u 600-800, a oko 1830. pojedine knjige su štampane i u 2.000 primeraka.

Najznačajniji izdavači

U devetnaestom veku najznačajnija je bila Štamparija bečke kongregacije Mehitarista jermenskog manastira koja je svojim izdavaštvom na neki način i obeležila srpsku kulturu 19. veka. U njoj su objavljene knjige Vuka Karadžića, vladike Platona, Đorđa Magaraševića, Dimitrija Tirola, Lukijana Mušickog, Dositeja Obradovića, Branka Radičevića, Njegoša itd.

Knjige na srpskom jedno vreme objavljivane su i u štampariji Berna Tauhnica Juniora u trećoj deceniji 19. veka, gde su svoje knjige objavili Dositej i Vuk.

Najveći izdavač knjiga na srpskom jeziku u prvoj polovini devetnaestog veka bio je Peštanski univerzitet iz Budima koji je nakon kupovine i preseljenja Novakovićeve štamparije iz Beča 1796. postao novi centar srpske kulture.

U prvoj polovini devetnaestog veka, sve dok se nisu pojavile velike knjižare koje će u drugoj polovini veka preuzeti izdavaštvo, srpske knjige su objavljivale isključivo štamparije: u Pešti, Somboru, Temišvaru, Subotici Pančevu i u Novom Sadu gde je radila Cesarsko-kraljevska privilegovana štamparija Pavla Jankovića, Brzotisk Ignjata Fuksa, Platonova knjigopečatnja. Medakovićeva štamparija i Mitropolitsko-gimnazijalna tipografija koja je između 1858-60. izdala pedesetak naslova.

Najznačajniji izdavači

Jedno od izdanja Matice srpske

U 19. veku najveći deo srpskih publikacija štampao se u četiri grada: Budimu Sentandreji i Novom Sadu na teritoriji Habsburške monarhije i Beogradu u Srbiji. U Budimu je kao izdavač uspešno radio jedan od najzanimljivijih srpskih kulturnih radnika Josif Malovuk koji je između 1827. i 1831. izdavao zanimljive knjige, dok je Gerg Jakšič radio u Sentandreji.

Gašenjem aktivnosti budimske štamparije u Mađarskoj buni 1848. godine težište izdavačko-štamparske aktivnosti definitivno se ustaljuje na srpskom etničkom zemljištu (Novom Sadu i Beogradu). Tako je u prvoj polovini devetnaestog veka Novi Sad je postao važan centar starog srpskog izdavaštva. Najzanimljivija ličnost bio je Emanuilo Janković (1758-1892), prevodilac, pisac, knjižar, štampar i izdavač i Pavle Janković, jedan od retkih poslovnih ljudi koji je uspeo da se obogati, ali i da ne praveći kompromise, izda „mnoga dela i prevode značajnih pisaca“. Tako je mešu najznačajniji izdavač srpskih knjiga vrlo brzo, po svom osnivanju 1826. postala Matica srpska koja je u Pešti od 1824. a potom i u Novom Sadu posle preseljenja 1864. izdavala Letopis, u kome su sarađivali svi srpski viđeniji književnici.

Veliki izdavači srpskih knjiga bili su i: Damjan Kaulicija, knjižar, izdavač i štampar i njegov sin Konstantin, izdavač i knjižar (danas poznat po tome što je 1824. „počeo da izdaje „Letopis“), Andrija Stojković a u Trstu i krajem treće decenije štampar Jovan Mareniga.

U drugoj polovini 19. veka pojavili su se posle velikih knjižara izdavača i veliki knjižari-štampari-izdavači: Braća Popović, Braća Jovanović, Luka Jocić, Arsa Pajević, Svetozar Ognjenović, Jovan Radak...

Izdavači u Beogradu

U Beogradu se knjige nisu izdavale od propasti štamparije dubrovačkog trgovca Ive Gundulića, sve do Hatišerifa iz 1830. godine kada je Srbija dobila pravo „postavljati u zemlji svoje pečatne knjige“, nakon koga je osnovana Državna štamparija. Samo u prvom periodu svog rada, negde do Svetoandrejske skupštine i druge promene dinastije 1858, Knjažesko-srpska knjigopečatnja, izdala je preko petsto naslova svih žanrova; od školskih udžbenika, knjiga koje popularišu nauku, knjige eseja, publicistike i književnosti.

Gligorije Vozarović (1790-1848) je bio prvi srpski knjižar i izdavač knjiga, drugi veliki srpski izdavač bio je Velimir Valožić (1814-1887) koji je preuzeo knjižaru i izdavaštvo Miloša Popovića, urednika „Serbskih novina“, i vrlo brzo, već 1858, upustio se u izdavaštvo objavljujući knjige namenjene školi i prevedenu „lepu književnost“.

Za srpsko izdavaštvo u drugoj polovini devetnaestog veka bila je neobično važna odluka Popečiteljstva iz 1858. da se dozvoli fizičkim licima i društvima otvaranje privatnih štamparija. Tako su prvi privatni štampari-izdavači u Beogradu postali knjigopečatnja Aleksandra Andrića iz Beograda koja je radila u periodu 1857-1867, i štamparija Nikole Stefanovića iz Beograda koja je od 1860. do 1867. objavila pedesetak knjiga.

U drugoj polovini 19. veka zahavljujući sve većem broju štamparija i promeni posleovne politike Popečiteljstva, deo knjiga štampanih u Srbiji brzo se povećavao, da bi u drugoj polovini sedme decenije premašio polovinu.

Društvene i državne institucije kao izdavači

Vredne knjige u Srbiji izdavale su i važne državne i društvene institucije u Srbiji: Ujedinjena omladina srpska, Srpsko učeno društvo, Društvo srbske slovesnosti, Srpska akademija nauka, Kolarčeva i Čupićeva zadužbina, Društvo Svetog Save, Batalakin fond, Pevačka družina „Stanković“, Srpska književna zadruga itd.

Moderno srpsko izdavaštvo s početka 20. veka

Deo izdavača i njihovih publikacija iz perioda modernog srpskog izdavaštva (Galerija RTS Beograd 2017)

Intenziviranjem izdavaštva s kraja 19. veka, otvoren je put za dalji normalan razvoj srpskog štamparstva i izdavaštva. Kao i u drugim zemljama ova delatnost se račvala u tri smera:

• povećanjem obima produkcije
• usvajanje tehničkih inovacija.
• otvarnjem novih štamparija i izdavača na prostoru buduće Kraljevine Jugoslavije.

U prvim decenijama 20. veka izdavaštvom su se bavili u:

• Beogradu, u kome je radila Izdavačka knjižara G. Trbojevića,
• Zagrebu, u kome su pored političara i književnika Ljudevita Gaja knjige na srpskom jeziku, ćirilicom, izdavali I. I. Tkalec, zatim „Svetozar Golac“ kao i Brzotisk Karla Albrehta, Brzotisk Ante Jakića, Tisak Franje Župan... i Izdavačka knjižnica Đorđe Ćelapa, knjižara Zorke i Veljka Vasića i Srpska štamparija Pavla Jovanovića.
• Solunu, u kome je knjige izdavao Novak Jovanović, štamparija „Velika Srbija“ i Srpska knjižara Ristivojević.
• Skoplju, Knjižara Jovana Popovića
• Carigradu štamparija T. Divičijana.

Trend srpskog izdavašta intenziviran s početka 20. veka prekidali su, vraćajući istoriju za izvesno vreme daleko unazad, istorijski događaji: Balkanski ratovi i Prvi svetski rat.

Vidi još

• Cetinjska štamparija
• Cetinjski oktoih
• Vukovićeva štamparija
• Božidar Vuković
• Vićenco Vuković
• Srpske štamparije u Veneciji
• Goraždanska štamparija
• Božidar Goraždanin
• Štamparija manastira Rujan
• Gračanička štamparija
• Mileševska štamparija
• Beogradska štamparija
• Štamparija u manastiru Mrkšina crkva
• Prvi srpski bukvar inoka Save

Literatura

• Vojnović, Žarko (2015). „Dodatni tekstovi starih štampanih knjiga u kontekstu početaka srpskog izdavaštva” (PDF). Čitalište: Naučni časopis za teoriju i praksu bibliotekarstva. Beograd. 14 (26): 63—70. 
• Vujičić, Rajko (1986). „O nekim ikonografskim osobenostima ilustracija Božidara Vukovića i njihovim odjecima u našem sakralnom slikarstvu”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 107—116. 
• Vujošević, Rajka (1986). „O nekim biografskim podacima o Božidaru Vukoviću Podgoričaninu i o Molitveniku - Zborniku za putnike iz Marcijane”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 41—45. 
• Grković-Mejdžor, Jasmina; Savić, Viktor (2016). „Srpski molitvenik iz 1512. godine” (PDF). Srpski molitvenik: Spomenica Milanu Rešetaru 1512-1942-2012. Beograd: SANU. str. 117—121. 
• Grujić, Radoslav M. (1936). „Prva štamparija u južnoj Srbiji, 1539. godine, na Kosovu Polju u manastiru Gračanici” (PDF). Glasnik Skopskog naučnog društva. 15-16: 81—96. 
• Dabić, Vojin S. (2006a). „Vuković, Božidar (Dionisio della Vecchia)”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad: Matica srpska. str. 442—444. 
• Dabić, Vojin S. (2006b). „Vuković, Vićenco (Vincenzo della Vecchia)”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad: Matica srpska. str. 444—445. 
• Dabić, Vojin S. (2006c). „Vuković, Nikola (Nicola della Vecchia)”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad: Matica srpska. str. 448. 
• Durković-Jakšić, Ljubomir (1964). „Prilog proslavi 425-godišnjice prve srpske štamparije na Kosovu polju”. Bibliotekar. 16 (5-6): 287—298. 
• Lazić, Miroslav A. (2018). „Božidar Vuković između stvarnosti i konstrukcije: Od štampara do srpskog despota”. Crkvene studije. 15: 17—39. 
• Lazić, Miroslav A. (2022). Božidar Vuković: Između istorije i imaginacije. Beograd: Narodna biblioteka Srbije. 
• Mano-Zisi, Katarina (1986). „Zbornici za putnike Božidara Vukovića u svetlu sačuvanih primeraka”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 151—171. 
• Medaković, Dejan (1958). Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka. Beograd: Naučno delo. 
• Medaković, Dejan (1993). „Stare srpske štamparije”. Istorija srpskog naroda. 3 (2). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 425—440. 
• Mijović, Pavle (1986). „Naša i venecijanska štampana knjiga”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 47—64. 
• Milović, Jevto M. (1986). „Dodjeljivanje plemićke titule i grba Božidaru Vukoviću i njegovim potomcima od strane španskog kralja i rimsko-njemačkog cara Karla V (1500–1558)”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 13—26. 
• Milošević, Miloš (1986). „Novi izvori kotorskog, vatikanskog i mletačkog arhiva o djelatnosti Vukovića, štampara i knjižara XVI vijeka”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 215—333. 
• Momirović, Petar (1986). „Rasprostranjenost izdanja Božidara Vukovića na sadašnjem području Vojvodine”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 195—210. 
• Petković, Sreten (1986). „Božidar Vuković i ilustracije ruskih i ukrajinskih štampanih knjiga XVI i XVII veka”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 83—105. 
• Pešikan, Mitar (1993). „Uz monografiju Pet vekova srpskog štamparstva”. Naš jezik. Beograd. 29 (3-4): 131—154. 
• Plavšić, Lazar (1959). Srpske štamparije od kraja XV do sredine XIX veka. Beograd: Udruženje grafičkih preduzeća Jugoslavije. 
• Popović, Vukica (1986). „Knjige Božidara Vukovića u Rumuniji”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 211—214. 
• Radunović, Risto V. (1986). „O imenima vojvode Božidara Vukovića Podgoričanina”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 27—40. 
• Sindik, Nadežda R. (1985). „Predgovori i pogovori kao izvori za istoriju stare srpske štampane knjige”. Susreti bibliografa ’84. Inđija: Narodna biblioteka Dr Đorđe Natošević. str. 12—16. 
• Sindik, Nadežda R. (1986). „Književne odlike predgovora i pogovora u izdanjima Božidara Vukovića”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 117—130. 
• Tadić, Jorjo (1963). „Testamenti Božidara Vukovića, srpskog štampara XVI veka”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 7 (1): 337—360. 
• Trifunović, Đorđe (1990). Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih pojmova (2. izd.). Beograd: Nolit. 
• Čurčić, Lazar (1974). „Psaltir Božidara Vukovića iz 1519-1520. godine”. Zbornik Matice srpske za književnost i jezik. 22 (3): 463—486. 
• Čurčić, Lazar (1986). „Neki problemi preštampanih izdanja Božidara i Vićenca Vukovića”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 181—194. 
• Šalipurović, Vukoman (1972). Mileševska štamparija 1544-1557 (1. izd.). Prijepolje: Polimlje. 
• Šekularac, Božidar (1986). „Neke specifičnosti crkvenih tekstova izdanja Božidara Vukovića”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 131—149. 

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Staro srpsko štamparstvo i izdavaštvo na Vikimedijinoj ostavi

• Srpsko štamparstvo, Pavle Ivić i Mitar Pešikan