Tel
Tel (množina: telovi; hebr. תֵּל [ţl], arap. تلّ [tall] – tal[1], nem. tell) je tipsko arheološko nalazište na uzvišenjima sa zaravnanim vrhom i blagim padinama, i označava mesto na kojem je skoncentrisan ljudski život, manufaktura i trgovina, a koje je vremenom bilo zaboravljeno i zatrpano.
Reč je stručni pojam u arheologiji nastao tokom istraživanja istoka, te je za nalazišta ovog tipa pozajmljena reč iz arapskog jezika (تَل [tall] – izgovara se tal) u značenju ‚breg’ ili ’humka’.
Opis uredi
Tehnički, tel je veštački breg stvaran od nekoliko generacija ljudi koji su živeli i gradili na istom mestu. Tokom vekova od nagomilanih ostataka i ruševina visina raste, formirajući određeni nagib.
Višeslojna arheološka nalazišta, koja većinom započinju još sa praistorijskim kulturama a završavaju u antičkom periodu nastajala su na strateškim položajima, pored močvara i reka, na posebnim uzvišenjima u predelu. Voda je naročito predstavljala važan resurs za sve kulture, pa je njena dostupnost doprinela za nastajanje naseobina na padinama telova, koji su vremenom prerasli u poveće humke.
Telova ima na celom svetu, ali su veoma tipična za bliskoistočna arheološka nalazišta, na mestima nastanka i preklapanja prastarih kultura. U jevrejskoj tradiciji se na primer naziv Tel toliko ukorenio da se u Izraelu koristi i u imenima današnjih gradova i mesta, poput Tel Aviv (ime grada je prvi koristio cionist Teodor Hercl u svojoj viziji buduće izraelske države u delu „Stara zemlja, Nova zemlja” objavljenom 1902. godine). Obično se naziv nekih bliskoistočnih gradova vezuje za jedan od telova u blizini i tako nastaju toponimi sa sufiksom tel.
Bliski istok i Afrika uredi
Najpoznatiji telovi su u Egiptu, Iraku, Siriji i Izraelu, na mestima najstarijih ljudskih kultura kao što su Mesopotamska, Staroegipatska. U prilog duge nastanjenosti područja koje se na istoku proteže do doline Indusa govori upečatljiv broj od oko 50.000 telova koji su nađeni. Neki od tih telova su:
- Tel Abu Habah (sumerski, Sipar), u Iraku
- Tel Abu Hurejra, mesopotamski; ovde su pronađeni najraniji tragovi zemljoradnje
- Tel Abu Sahrein (Eridu) u Iraku
- Tel Arkva, nastanjen od neolita, pomenut u Amarna-spisima, danas: Liban
- Tel Aštarta, drevni grad takođe pomenut u spisima iz Amarne, danas: Sirija
- Tel es-Sultan (Jerihon), breg visok 21 m u kome su arheolozi pronašli ne manje nego 23 naselja izgrađena na ruševini jedno drugih; u Palestini
- Tel el-Amarna (staroegipatski Ahet-Aton): jedan od najpoznatijih staroegipatskih nalazišta, ali tel je samo u imenu, zbog obližnjeg sela koje se zove Et-Til
- Tel ed-Daba (staroegipatski Hut-varet, Avaris na grčkom), u Egiptu
- Tel Halaf, nalazište neolitske Halafske kulture u Siriji.
Telovi u Evropi i u Srbiji uredi
Rasprostranjenje ovog fenomena se ne ograničava samo na istok, te se na zapad proteže od Mediterana sve do centralne Evrope. Materijal telova koji bi nastali u ravnici ne bi bivao raznošen, nego koristeći se njihovom strateškom visinom na njih je iznova građeno, da bi vremenom, kroz vekovnu upotrebu mesta nastala prava zemljano-kamena citadela. Analogija ovih su namenski podignuta zemljana utvrđenja – zemljane utvrde.
Turska reč za tel je hojuk (tur. höyük) ili staroturski tepe (tur. tepö, tepü[2]) – kao u imenu arheološkog lokaliteta Čatal Hojuk. Na Balkanu (u Makedoniji, Bugarskoj, Tesaliji u Grčkoj) ostaci starih nekropola, tumula koje se lokalno zovu mogile takođe su tel-tipa. Isto tako i neke gromile Karanovo kulture u Bugarskoj.
U Srbiji, arheološka nalazišta Gomolava, Gradina na Bosutu, Čurug - Stari Vinogradi[3], lokalitet Stara Sarča kod Šurjana[4], višeslojno nalazište Mokranjske stene kod Negotina[5], breg Hinga kod Nose u Hajdukovu[6] su manje-više tipični telovi.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Amateur Archaeologists Gets Dirt on the Past (jezik: engleski)
- ^ Starling.ru Turkic Etimology. Tepö.
- ^ Stanko Trifunović: „Davno nestale kulture (praistorija)“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. mart 2016), Arheološko nalazište Čurug - Stari Vinogradi, Muzej Vojvodine, 2006.
- ^ Arheološka nalazišta - Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin
- ^ Aleksandar Kapuran: Istraživanje multikulturnog lokaliteta Mokranjske stene kod Negotina u 2011. godini. Arheologija u Srbiji, Beograd 2012
- ^ „Gradski muzej Subotica - arheološka zbirka”. Arhivirano iz originala 29. 07. 2017. g. Pristupljeno 09. 11. 2015.
Literatura uredi
- Archaeology of Palestine, Art of Excavating a Palestinian Mound, William Foxwell Albright, (1960). str. 16
- Kirkpatrick, E. M. . Chambers 20th Century Dictionary (New ed.). . Edinburgh: W & R Chambers Ltd. 1983. pp. 1330. ISBN 978-0-550-10234-8..
