Википедија

Ubistvo starog svata ispred Stare crkve na Baščaršiji

Oko 14.30 časova u nedjelju 1. marta 1992, napadnuta je srpska svadbena povorka u sarajevskoj Baščaršiji, što je rezultiralo smrću mladoženjinog oca Nikole Gardovića i ranjavanjem pravoslavnog sveštenika Radenka Mirovića. Napad se dogodio posljednjeg dana kontroverznog referenduma o nezavisnosti Bosne i Hercegovine od Jugoslavije, u ranoj etapi raspada i ratnih sukoba na prostoru Jugoslavije.

Ubistvo starog svata ispred Stare crkve na Baščaršiji
MjestoBaščaršija,
Sarajevo,
SR Bosna i Hercegovina,
SFR Jugoslavija
Datum1. mart 1992.
14.30 časova (CET)
Vrsta napadapucanj
Ubijeno1 (Nikola Gardović)
Ranjeno1 (Radenko Mitrović)
PočinilacRamiz Delalić

Kao odgovor na napad, naoružani članovi Srpska demokratske stranke (SDS) postavili su barikade i blokade na putevima, optužujući Stranku demokratske akcije (SDA) za orkestriranje napada. SDS je tražio da u većinski srpskim područjima Bosne i Hercegovine patroliraju srpski policajci, a ne policajci drugih nacionalnosti i da se u zemlju rasporede mirovne snage Ujedinjenih nacija. SDS je 3. marta pristao da demontira barikade koje su prethodno postavljene. Skupština Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, u kojoj je SDA pojedinačno imao najviše mandata, proglasila je nezavisnost istog dana.

Gardović se često smatra prvom žrtvom rata u Bosni i Hercegovini. Ramiz Delalić, kriminalac, navodno pod zaštitom SDA, brzo je identifikovan kao osumnjičeni, ali muslimanske vlasti se nisu trudile da ga pronađu neposredno nakon napada. Tokom rata, Delalić je predvodio miliciju koja je progonila sarajevske Srbe. Kasnije je u televizijskom intervjuu priznao da je izveo napad. Delalić je 2004. optužen za ubistvo po jednoj tački optužnice u vezi sa smrću Gardovića, ali je upucan i ubijen 2007. prije nego što je suđenje privedeno kraju.

U Federaciji Bosne i Hercegovine, entitetu Bosne i Hercegovine sa bošnjačko-hrvatskom većinom, 1. mart se proslavlja kao Dan nezavisnosti. U Republici Srpskoj, entitetu Bosne i Hercegovine sa srpskom većinom, 1. mart se povezuje sa ubistvom srpskog svata i početkom rata.

Pozadina uredi

Nakon smrti doživotnog predsjednika Jugoslavije Josipa Broza Tita 1980, višenacionalna država ušla je u period dugotrajne ekonomske stagnacije i propadanja. Anemično stanje privrede zemlje rezultiralo je značajnim porastom nacionalnih tenzija koja su samo pogoršane padom komunizma u istočnoj Evropi 1989. godine.[1] Savez komunista Jugoslavije dozvolio je održavanje demokratskih izbora širom zemlje 1990. godine. U Bosni i Hercegovini, političke stranke su uglavnom osnovane po nacionalnoj liniji. Muslimani su osnovali Stranku demokratske akcije (SDA), Srbi Srpsku demokratsku stranku (SDS), a Hrvati Hrvatsku demokratsku zajednicu (HDZ). Na čelu SDA bio je Alija Izetbegović, SDS-a Radovan Karadžić i HDZ-a Stjepan Kljuić. Prvi demokratski izbori u Bosni i Hercegovini održani su 18. novembra 1990. godine. Najviše glasova su dobile upravo tri nacionalne stranke. Socijalističke stranke bez određene nacionalne grupacije, naročito Savez komunista Bosne i Hercegovine, nisu uspjele dobiti značajan broj glasova.[2]

SDA i HDZ, stranke koje su predstavljale interese većine Muslimana i Hrvata, zalagale su se za nezavisnost Bosne i Hercegovine, čemu se oštro protivio SDS i velika većina Srba.[3] Vlade Slovenije i Hrvatske proglasile su nezavisnost od Jugoslavije 25. juna, što je dovelo do rata u Sloveniji i Hrvatskoj.[4] U novembru 1991, Skupština srpskog naroda u BiH (kasnije Narodna skupština Republike Srpske) organizovala je plebiscit na kojem je većine Srba glasala za ostanak u sastavu Jugoslavije.[5][a] Sljedećeg mjeseca, Arbitražna komisija, koju je sastavio Savjet ministara Evropska ekonomska zajednica (EEZ), odlučila je da bi pravno obavezujući državni referendum o nezavisnosti bio preduslov za konačno priznanje Bosne i Hercegovine od strane EEZ.[3] Prema tome, Skupština SR Bosne i Hercegovine donijela je odluku o održavanju referenduma o nezavisnosti 29. februara i 1. marta.[7] SDS je takav referendum odbacio kao neustavan.[3] Shodno tome, na nagovor stranke većina Srba je bojkotovala referendum.[8] Skupština srpskog naroda u BiH donijela je Deklaraciju o proglašenju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine 9. januara, koja je trebala da obuhvati područja „srpskih autonomnih regija i oblasti i drugih srpskih etničkih cjelina u Bosni i Hercegovini, uključujući i područja na kojima je srpski narod ostao u manjini zbog genocida”.[9]

Kao i veći dio Bosne i Hercegovine, Sarajevo je bilo etnički i religijski raznoliko. Prema popisu stanovništva u BiH 1991, grad je imao 525.980 stanovnika, od čega su 49,25% bili Muslimani, 29,94% Srbi, 10,65% Jugosloveni i 6,62% Hrvati.[10]

Napad uredi

 
Stara pravoslavna crkva u Sarajevu.

U nedjelju, završnog dana glasanja, 1. marta 1992. u crkvi Preobraženja Gospodnjeg u Novom Sarajevu održano je vjenčanje Milana Gardovića i Dijane Tambur. Mladoženja je bio student Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu, na posljednjoj godini studija. Njegov otac Nikola bio je đakon u crkvi Preobraženja Gospodnjeg.[11] Istoričar Kenet Morison atmosferu toga dana u Sarajevu opisuje kao „napetu”.[8] Nakon vjenčanja, mladenci, njihove porodice i svatovi uputili su se u Dom Svete Tekle u dvorištu crkve Svetih Arhanđela Mihaila i Gavrila, poznatija kao Stara pravoslavna crkva, koja se nalazila u staroj gradskoj — većinski muslimanskoj — četvrti Baščaršija, gdje je trebao da se održi svadbeni ručak.[11] Stara pravoslavna crkva na Baščaršiji je najstarija srpska pravoslavna građevina u Sarajevu.[12]

Pošto u neposrednoj blizini Stare pravoslavne crkve nije bilo mjesta za parkiranje, svatovi su odlučili da pješice krenu prema crkvi, obrazujući povorku koja se protezala od najbližeg parking mjesta do same crkve.[11] Tokom povorke, svatovi su mahali srpskim zastavama, što su mnogi muslimanski prolaznici protumačili kao provokaciju. Takve povorke bile su tipične za srpske svadbe širom Jugoslavije. Obično ih je pratilo trubljenje automobila i pjesama.[13] Oko 14.30 časova, četvorica mladića izašla su iz bijelog folksvagena golfa i pokušala da otmu zastavu jednom od svatova. Uslijedila je prepirka, a prema riječima očevidaca, jedan od muškaraca je zapucao na svadbenu povorku.[11]

Viktor Majer, dopisnik njemačkog dnevnog lista Frankfurter Allgemeine Zeitung, bio je slučajni očevidac napada i o njemu je pisao u svojoj knjizi Yugoslavia: A History of its Demise iz 1995. godine.[14] „U početku se činilo da je riječ o detonatoru”, napisao je Majer o pucnjavi, „ali onda sam vidio izbezumljene ljude; čuo sam plač i vidio nekoga kako trči do najbližeg telefona i vidio preplašena lica prolaznika”.[15] U napadu je ubijen mladoženjin otac Nikola Gardović, a ranjen srpski pravoslavni sveštenik Radenko Mirović.[8]

Posljedice uredi

Reakcije uredi

„Emotivni naboj incidenta bio je snažan sa obje strane”, piše istoričar Mladen Ančić, „jer je srpsku svadbenu povorku koja je prikazivala srpske simbole na putu do najstarije srpske crkve u Sarajevu zaustavio muslimanski metak”.[13] Za većinu Srba napad je predstavljao „tačku bez povratka”, piše istoričar Džon R. Šindler.[16] Zvaničnici SDS-a su odmah osudili napad. Radovan Karadžić je rekao da je napad dokazao da pokret za nezavisnost predstavlja egzistencijalnu prijetnju Srbima u BiH.[14] „Ovaj hitac bila je velika nepravda usmjerena prema srpskom narodu”, izjavio je predsjednik Narodne skupštine SR Bosne i Hercegovine Momčilo Krajišnik.[17] Glasnogovornik SDS-a Rajko Dukić izjavio je da je napad dokaz da su sarajevski Srbi „u smrtnoj opasnosti” i tvrdio da će nezavisna Bosna i Hercegovina još više ugroziti sigurnost Srba.[18] Alija Izetbegović je osudio ubistvo, nazvavši ga „pucnjem u čitavu Bosnu”. Načelnik sarajevske opštine Stari Grad Selim Hadžibajrić izrazio je saučešće Gardovićima.[19] Sefer Halilović koji je u martu 1991. osnovao paravojnu jedinicu Patriotska liga, dao je drugačiji ton. Halilović je tvrdio da povorka „zapravo nije bila svadba, već provokacija” i da su svatovi bili aktivisti SDS-a. „Htjeli su da prođu Baščaršijom sa automobilima, sa zastavama, sa transparentima, da nas isprovociraju i vide kako ćemo reagovati”, rekao je Halilović.[18]

Napad je podstakao „nadmjetanje za urbani prostor koje bi se razvilo u pravo opsjedanje i podjelu grada”, piše istoričarka Ketrin Bejker.[20] Širom Sarajeva su se brzo pojavile blokade puteva i barikade, prvo srpske, a zatim muslimanske.[21] SDS je zatražio da većinskim srpskim područjima Bosne i Hercegovine patroliraju srpski policajci, a ne policajci drugih nacionalnosti, i dalje pozvao da se mirovne snage Ujedinjenih nacija rasporede u zemlju.[22] Dva dana nakon napada, SDS se složio da ukloni barikade koje je podigao.[23] Ovaj napredak postigao je general JNA Milutin Kukanjac, koji je uspio ubijediti rukovodstvo SDA i SDS da dozvole zajedničke patrole JNA i bosanskohercegovačke policije.[24] Istog dana, Izetbegović je proglasio nezavisnost Bosne i Hercegovine i Skupština u kojoj su Muslimani imali većinu ubrzo je ratifikovala odluku.[25][b] Gardović je sahranjen u Sarajevu 4. marta. Opijelo na njegovoj sahrani služio je episkop zvorničko-tuzlanski Vasilije. „Neću reći, kao što to rade neki neinteligentni političari, da je pucanj koji je ubio ovog čovjeka pucanj u Bosnu”, rekao je episkop Vasilije tokom posmrtnog govora, „ali to je bilo upozorenje za naša tri naroda. Neka Nikolina žrtva bude posljednje u ovim ludim vremenima”.[27]

Izvještavanje o napadu je u velikoj mjeri zaklonilo izvještaj o paralelnom referendumu. Srpske novine su napad uglavnom prikazivale kao napad za koji su svi Muslimani snosili kolektivnu odgovornost. Odlomak iz beogradskog dnevnog lista Politika je glasio: „Ubice srpskog svata nisu trojica napadača, već oni koji su stvorili atmosferu koja je jednom zauvijek ukinula Bosnu i Hercegovinu”. Sarajevski dnevni list Oslobođenje skrenuo je u suprotnom smjeru, pokušavajući da prikrije etnički identitet napadača. Kolumna objavljena dan nakon napada je glasila: „Ubice svata na Baščaršiji, raspirivači mržnje i graditelji barikada, ne samo da nisu bili Sarajlije, već nisu bili ni pravi Bosanci, već stranci”.[28][v] Kolumna je dalje insinuirala da je svadbena povorka bila namjerna provokacija. Mnogi srpski čitaoci smatraju da je reakcija Oslobođenja na napad bezosjećajna i zbog toga su uredniku poslali gnjevna pisma.[19] Miroslav Janković, srpski član uredništva lista, iskalio je bijes na sljedećem sastanku odbora, opisujući kolumnu kao „najsramniju stvar koju su ove novine objavile u pedeset godina”.[29]

Odgovornost uredi

Očevici su identifikovali pojedinca koji je pucao na svadbenu povorku kao Ramiza Delalića, sarajevskog kriminalca.[14] Rukovodstvo SDS-a odmah je za napad optužilo SDA i tvrdilo da je Delalić bio pod zaštitom SDA.[8] Prije napada, Delalić je bio umiješan u još jednu pucnjavu, kao i u silovanje, a liječio se u psihijatrijskoj bolnici. Lokalne vlasti izdale su nalog za hapšenje Delalića 3. marta 1992, ali se nisu trudile da ga pronađu. Zvaničnici SDS-a tvrdili su da neuspjeh vlasti da uhapse Delalića predstavlja dokaz saučesništva SDA u napadu.[14]

Tokom blokade Sarajeva, Delalić je vodio muslimansku paravojnu jedinicu koja je napala i ubila i srpske i muslimanske civile.[30] Nekažnjavanje Delalića od strane muslimanskih vlasti bilo je takvo da je u televizijskom intervjuu otvoreno priznao da je pucao na svatove.[31] Vlasti su suzbile Delalićevu paravojsku tek krajem 1993, nakon što je počela likvidirati nesrbe.[30] Na petu godišnjicu napada na svatove 1. marta 1997, Delalić je javno pretio ocu i sinu u sarajevskom restoranu i mahao pištoljem pred pokroviteljima, što je djelo za koje je kasnije osuđen. U junu 1999. pregazio je svojim automobilom policajca, pa je ponovo zatvoren. Posljednji incident naveo je Karlosa Vestendorpa, Visokog predstavnika za Bosnu i Hercegovinu od 1997. do 1999, da pozove državne vlasti da istraže Delalićevu ratnu prošlost.[32] Delalić je 8. decembra 2004. optužen po jednoj tački za prvostepenog ubistva u vezi sa napadom na svadbenu povorku.[33] Suđenje je počelo 14. februara 2005. godine. Prvog dana sudskog postupka, tužioci su poroti pustili video-kasetu napada na svadbenu povorku, na kojoj se vidjelo kako Delalić puca na svatove. Istog dana, Delalić je položio kauciju i pušten na sopstvenu odgovornost. Prije nego što je suđenje moglo da se okonča, neidentifikovani naoružani napadači ubili su Delalića u Sarajevu 27. juna 2007. godine.[31]

Tužioci u Sarajevu u optužnici od 19. septembra 2012. označili su narkobosa Nasera Keljmendija kao naredbodavca ubistva Delalića.[34] Keljmendi je pobjegao iz Bosne i Hercegovine 2012, nakon što je sankcionisan američkim Zakonom o imenovanju stranih narkobosova. Takođe je optužen po nekoliko tačaka za krijumčarenja droge.[35] Uhapsila ga je Kosovska policijska služba u Prištini 6. maja 2013. godine.[34] S obzirom da Bosna i Hercegovina ne priznaje nezavisnost Republike Kosovo, a samim tim i nema sporazum o izručenju, Keljmendiju je u Prištini suđeno za zločine za koje je navodno počinio u Bosni i Hercegovini. Bošnjački[g] političar Fahrudin Radončić, koji je poznavao Delalića, svjedočio je u odbranu Keljmendija u oktobru 2016. godine. Radončić je 2012. u optužnici protiv Keljmendija naveden kao jedan od nalogodavaca za ubistvo Delalića, ali nikada nije lično optužen i negirao je optužbe. Radončić je svjedočio da mu je Delalić rekao da su napad na svadbenu povorku naručili Izetbegović i SDA. Dalje navodi da je Delalićevo ubistvo naručila „bošnjačka državna mafija”, a ne Keljmendi, jer je Delalić želio da sa tužiocima razgovara o navodnoj umiješanosti porodice Izetbegović u organizovani kriminal.[37][38][d] Keljmendi je 1. februara 2018. osuđen po jednoj tački za trgovinu drogom i osuđen je na šest godina zatvora; oslobođen je po svim tačkama koje se odnose na Delalićevo ubistvo.[39]

Nasljeđe uredi

Nikola Gardović se često smatra prvom žrtvom rata u Bosni i Hercegovini.[35][40] Srbi u BiH napad često nazivaju i Krvava svadba.[16] Politikolog Kejt Kravford napad na starog svata i pokolj Srba u Sijekovcu 27. marta kao dva incidenta koja su efektivno ubrzala sukob.[41] Indijski akademik Radha Kumar uporedila je napad na vjenčanju sa nasilnim incidentima koji su prethodili nasilju među zajednicama u Indiji.[42] Evropska ekonomska zajednica i Sjedinjene Američke Države priznale su Bosnu i Hercegovinu kao nezavisnu državu 6. i 7. aprila. Srpska Republika Bosna i Hercegovina je takođe 7. aprila 1992. godine proglasila samostalnost, ali i ostanak u jugoslovenskoj federaciji. Bosna i Hercegovina je primljena u Ujedinjene nacija 22. maja. Rat u BiH je za posljedicu imao oko 100.000 mrtvih i oko 2 miliona raseljenih.[43] Rat je okončan potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru 1995, kojim je BiH podijeljena na dva entiteta — Republiku Srpsku i Federaciju Bosne i Hercegovine.[44]

Bježeći od rata, Milan i Dijana Gardović su izbjegli u Švedsku, gdje je Milan sveštenik Srpske pravoslavne crkve.[11] U Federaciji BiH 1. mart se obilježava kao Dan nezavisnosti, neradni praznik. Većina Srba u BiH taj datum povezuje sa napadom na vjenčanju, a ne sa referendumom o nezavisnosti.[45][46] Napad je dramatizovan u britanskom ratnom filmu iz 1997. Welcome to Sarajevo, u kojem su kao žrtve predstavljeni Hrvati, a kao počinioci srpska paravojna formacija.[47][48] „Ove promjene su uvedene očigledno iz političkih razloga”, smatra filmski reditelj Goran Gocić.[47] Antropolog Stiven Harper se slaže, „zamjena etničkih identiteta u inscenaciji masakra svatova u Welcome to Sarajevo… nudi još jedan primjer kako se filmske slike mogu koristiti za ideološko prekrajanje istorije.”[49]

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^ Izvršno vijeće Skupštine (Vlada) SR Bosne i Hercegovine proglasilo je plebiscit neustavnim.[6]
  2. ^ Referendum o nezavisnosti je imao izlaznost od 63,4%, od kojih je 99,8% glasalo za nezavisnost.[3] Pošto je na referendumu izašlo samo 63,4% birača sa pravom glasa, referendum nije uspio da postigne dvotrećinsku većinu propisanu ustavom.[26]
  3. ^ Za vrijeme Tita, mediji su ili izvještavali o slučajevima međuetničkog nasilja koristeći eufemizam, ili su u potpunosti izbjegavali da pišu o njima, kako ne bi rasplamsali međuetničke tenzije. „U svom izvještaju o ubistvu starog svata i njegovim posljedicama”, novinar Tom Gjetlen je primjetio, „Oslobođenje je ponovo ličilo na stari partijski organ”.[19]
  4. ^ Naziv Bošnjak usvojen je na Prvom bošnjačkom saboru, koje je organizovalo Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, u septembru 1993. godine. Prije toga, Bošnjaci su se identifikovali kao Muslimanima.[36]
  5. ^ U vrijeme Radončićevog svjedočenja, njegova stranka — Savez za bolju budućnost — bila je koalicioni partner SDA na državnom i entitetskom nivou.[38]

Reference uredi

  1. ^ Calic 2019, str. 286.
  2. ^ Burg & Shoup 1999, str. 46–48.
  3. ^ a b v g Pavković 2000, str. 161.
  4. ^ Ramet 2006, str. 392–393.
  5. ^ Calic 2019, str. 301.
  6. ^ Nettelfield 2010, str. 67.
  7. ^ Donia 2014, str. 151.
  8. ^ a b v g Morrison 2016, str. 87.
  9. ^ „Deklaracija o proglašenju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine”. Službeni glasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini (na jeziku: srpski). 9. 1. 1992 — preko Vikizvornika. 
  10. ^ Nizich 1992, str. 18, note 27.
  11. ^ a b v g d Lopušina 26 January 2009.
  12. ^ Ančić 2004, str. 355.
  13. ^ a b Ančić 2004, str. 356.
  14. ^ a b v g Donia 2014, str. 162.
  15. ^ Meier 1995, str. 204.
  16. ^ a b Schindler 2007, str. 78–79.
  17. ^ Silber & Little 1997, str. 205.
  18. ^ a b Morrison 2016, str. 88.
  19. ^ a b v Gjelten 1995, str. 83.
  20. ^ Baker 2015, str. 62.
  21. ^ Udovički & Štitkovac 2000, str. 183.
  22. ^ Bachmann & Fatić 2015, str. 23.
  23. ^ Maksić 2017, str. 106.
  24. ^ Donia 2006, str. 280.
  25. ^ Burg & Shoup 1999, str. 118.
  26. ^ Halpern 2000, str. 107.
  27. ^ McGeough 6 March 1992.
  28. ^ Kolstø 2012, str. 157–161, 239.
  29. ^ Gjelten 1995, str. 84.
  30. ^ a b Ingrao 2010, str. 209.
  31. ^ a b Donia 2014, str. 163.
  32. ^ Donia 2006, str. 392.
  33. ^ Office of the High Representative 8 December 2004.
  34. ^ a b Jukic & Peci 6 May 2013.
  35. ^ a b The Economist 14 May 2013.
  36. ^ Velikonja 2003, str. 254.
  37. ^ Spaic 31 October 2016.
  38. ^ a b Latal 1 November 2016.
  39. ^ Leposhtica & Morina 1 February 2018.
  40. ^ Carmichael 2015, str. 139.
  41. ^ Crawford 1996, str. 150.
  42. ^ Kumar 1999, str. 38.
  43. ^ BBC News 20 March 2019.
  44. ^ Stav 3. član I Aneksa V Dejtonskog mirovnog sporazuma / Ustava Bosne i Hercegovine (na jeziku: srpski). 14. 12. 1995 — preko Vikizvornika. 
  45. ^ Latal 2 March 2015.
  46. ^ Kovacevic 1 March 2017.
  47. ^ a b Gocić 2001, str. 42–43.
  48. ^ Harper 2016, str. 59–60.
  49. ^ Harper 2016, str. 144.

Literatura uredi

Akademski tekstovi
Novinski izvještaji

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Убиство_старог_свата_испред_Старе_цркве_на_Башчаршији&oldid=27557244”