Crkva Vaznesenja Gospodnjeg u Čačku
Saborni hram Vaznesenja Gospodnjeg u Čačku, nekadašnji manastir Bogorodica Gradačka je zadužbina Župana Stracimira, brata Stefana Nemanje, spomenik kulture od velikog značaja Republike Srbije iz XII veka.[1]
| Crkva Vaznesenja Gospodnjeg u Čačku | |
|---|---|
 | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Čačak |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | crkva |
| Vreme nastanka | 12. vek |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture od velikog značaja |
| Vlasnik | SPC |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Kraljevo |
| www | |
Osnivanje hrama uredi
Ne zna se tačna godina osnivanja hrama, ali se pretpostavlja da je izgrađen između 1179. i 1190. godine. Smatra se da ga je sagradio Župan Stracimir, brata Stefana Nemanje. U to doba se zvao Bogorodica Gradačka.
Osnovan je na najvišem mestu u Čačku, to je mesto gde Zapadna Morava nekad nije plavila, nadmorska visina je tu oko 245m .
Istorijat uredi
Prvi pisani tragovi o Bogorodici Gradačkoj su u Studeničkom tipiku Svetog Save koji je on napisao kao starešina tog manastira između 1207—1215. godine. Gradački manastir bio je jedan od najznačajnijih manastira tog vremena, o čemu svedoči pominjanje njegovog igumana koji je učestvovao sa šest igumana najznačajnijih manastira u izboru starešine manastira Studenice.
Takođe, u povelji kralja Stefana Prvovenčanog koja je ispisana na zidu žičkog zvonika, Bogorodica Gradačka se izjednačava sa tri najznačajnija kraljevska manastira: Studenicom, Sv. Đorđem u Rasu i Hilandarom.
Svetostefanska hrisovulja pominje igumana Moravskog Gradca Jefrema koji je 1317. godine u izboru Nikodima I za arhiepiskopa zauzeo šesto mesto među četrnaest starešina.
Ne zna se precizno kada je Gradačka igumanija pretvorena u episkopiju a kasnije i u mitropoliju. Gradačka episkopija se prvi put pominje 1453. godine, ali pretpostavlja se da je rang episkopije dobila znatno ranije - reorganizacijom Srpske arhiepiskopije u vreme kralja Milutina i arhiepiskopa Nikodima (1317.-1321. godine). Već 1454. godine pominje se kao mitropolija, o čemu svedoče i već pomenuti natpisi na zvonima koje je darovao gradački mitropolit Nikifor.
Period koji je usledio baca senku na istorijske podatke o Moravskom Gradcu, i oni su prilično šturi. Tek u turskom popisu iz 1526. godine stoji da je u tadašnjem Čačku (ovaj termin je turski i označava blato/kalj zbog čestog izlivanja Z. Morave, ali se zadržao do danas pa ću ga i ja koristiti) živi mali broj vlaškog stanovništva i da oni održavaju manastirsko imanje, što govori da je tada episkopski manastir verovatno zapusteo. Toj tezi ide u prilog i da je za vreme Đurđa Brankovića, usled pomeranja stanovništva i crkvenih središta ka severu osnovana nova eparhija (u državi poznatoj pod kasnijim nazivom „Piskupija Ostro Brdo u kadiluku Petruš“) koja je verovatno zamenila Gradačku i mnoge druge ukinute mitropolije.
Čačak je postao značajniji centar turske administracije i vojske, što je dovelo do toga da Stracimirova zadužbina bude iskorišćena za potrebe Turaka. Hajrudin Emin je od crkve napravio „časnu džamiju“. Već u turskom popisu iz 1560. godine pominje se carska fehtija - džamija. To je tek prvi od ukupno tri puta koliko je ova hrišćanska bogomolja pretvarana u džamiju. U narednim godinama smederevski sandžakbeg Turali-beg gradi minare i mekteb. On je i svoje posede uvakufio 1572. godine i deo prihoda namenio zadužbini u kasabi Čačku. U opisu putovanja dubrovačkim drumom Luja de E, barona de Kormanena 1626. godine prvi put se pominje Čačak. 1663. godine Evlija Čelebija opisuje ga kao mesto sa šest mahala, šest hiljada kuća, sedam džamija i tri medrese.
Nakon Požarevačkog mira 1718. godine Čačak je pripao Austrijom carstvu a džamija je vraćena u crkvu. Obnovljeni hram osveštava valjevski episkop Dositej Nikolić 1723. godine. Kako se navodi, u skromnom inventaru za bogosluženje izdvajaju se zvono, antiminis Arsenija Čarnojevića iz 1692. godine, rukopisno Jevanđelje i Oktoih.
Ipak, već 1739. godine Beogradskim mirom Čačak se vraća pod turske granice i hram ponovo postaje džamija. I u zapisima dva austrijska obaveštajca (oficiri Josif Pavle Miteser i Jovan Pavle Antonić) iz 1784. godine stoji da je ta džamija nekada bila crkva. Kako je zapisao Joakim Vujić uspesi ustanika doveli su do još jednog vraćanja džamije u crkvu. Ipak u Prvom srpskom ustanku džamija je dosta stradala od udara topova. Ali kada je ustanak ugušen 1813. godine ona je i po treći put postala džamija i to je bila još oko 15 godina. Turci su zvono skinuli i prodali.
Takođe i Vuk Karadžić piše o čačanskoj crkvi:“...koja je nekoliko puta turčena i krštena, stoji i sad (1820. godine), ali kao turska džamija“.
Jovan Obrenović je počeo prepravku stare džamije u crkvu i osvećenjem 6. septembra 1834. godine posvećena je Vaznesenju Gospodnjem. Ipak, u svojim spisima ni Vuk Karadžić ni Jovan Obrenović, ni austrijski obaveštajci, ni na nekim drugim mestima se ne spominje da je u pitanju Stracimirova zadužbina. O tome jedino svedoči Joakim Vujić.
Tek kasnije, pronalaženjem zvona i izlivenih natpisa na njima veo tajne je uklonjen. Obnova crkve vršena je u više navrata. Nakon obimnih radova koje su vodili knez Miloš i Jovan Obrenović do 1834. godine, obnovu je nastavio deceniju kasnije episkop užički, gospodin Nikifor Maksimović.
Ikonostas uredi
Kako je sedište užičke eparhije bilo u Čačku s pravom je smatrao da je postojeće stanje u kome se crkva nalazila trebalo popraviti. Tako. 1846. godine prilaže crkvi Vaznesenja Hristovog carske dveri. Verovatno je i njegovom odlukom izradu ikonostasa poverio Živku Pavloviću, u čijem je radu cenio tradicionalizam i konzervativnost. U pet oslikanih zona u rezberenom drvetu nalazi se 48 pojedinačnih ikona. Takođe, karakteristično za Živka Pavlovića, na parapetnim pločama naslikano je još šest starozavetnih predstava: Isak, Avram sa Isakom, Žrtva Avramova, Noeva žrtva, Razbojnik sa krstom i Jakov. Obnova izvedena sredinom 19. veka nije bila pošteđena kritika. Tako npr. Feliks Kanic smatra pogrešnim ugledanje na ugarsku gradnju, pre svega dodatak kupoli u vidu tornja kao i neusklađenost zapadnih tornjeva sa celinom. Nakon osam godina uverenje da barokni stil ne odgovara staroj crkvi dovelo je do novih radova i restauraciji njenog srednjovekovnog oblika. Rukovodilac radova arhitekta Petar Popović tražio je uzore u starim raškim hramovima sa kraja XII veka. U izradi ikonostasa učestvovao je i vešt rezbar drveta, koji je najverovatnije bio Nikola Janković.
Obnova hrama uredi
Jedna od prvih modernijih obnova hrama, kad je hram dobio svoj izgled je bila 1929, a poslednja obnova je trajala od 2010. pa do jula 2011. godine.
Izvori uredi
- ^ „Istorijat”. Crkva Vaznesenja. Arhivirano iz originala 19. 08. 2018. g. Pristupljeno 1. 1. 2019.
