Crkva Svetog Marka u Beogradu

Crkva Svetog Marka
Crkva Svetog Marka
	Crkva Svetog Marka
Opšte informacije
Mesto	Beograd
Opština	Gradska opština Palilula
Država	Srbija
Vreme nastanka	1940.
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture
	beogradskonasledje.rs

Crkva Svetog Marka na Tašmajdanu građena je od 1931. do 1940. godine u neposrednoj blizini stare crkve iz 1835. godine, prema planovima arhitekata Petra i Branka Krstića. Oblikovana je u duhu arhitekture srpsko-vizantijskog stila. Po opštem graditeljskom rešenju, arhitektonskim formama i polihromiji fasada, ovaj hram je projektovan prema velikom uzoru, crkvi manastira Gračanica. Opremanje i ukrašavanje hrama još nije završeno. To je bila najveća pravoslavna crkva u predratnoj Jugoslaviji do tada.^[1]

Istorija uredi

Crkva Svetog apostola i jevanđeliste Marka u Beogradu nalazi se na platou uz severozapadni kraj parka Tašmajdan (stari kamenolom). Današnja crkva je u neposrednoj blizini prethodne male grobljanske kapele Svetog Marka iz doba kneza Miloša Obrenovića izgrađene 1835. godine na temeljima još starije palilulske crkve, ispred koje je bio pročitan hatišerif turskog sultana 1830. godine o nezavisnosti i kneževskom ustrojstvu Srbije. Crkva je smatrana za grobnicu porodice Obrenović.^[2]

Ktitor te crkve bio je ortak u trgovini kneza Miloša - Lazar Panča trgovac, rodom iz Katranice u Makedoniji, koji je umro 24. marta 1831. godine. Lazar je ostavio knezu svoje imanje sa amanetom da tu na Paliluli podigne crkvu za njegovu dušu. Knez je tako i postupio i 1835. godine podigao crkvu a 1838. godine postavio na crkvu sa severne strane "zapisnu ploču" o ktitorstvu Pančinom.^[3] Kod crkve je o hramovnoj slavi održavan vašar.^[4]

Zidanje crkve Svetog Marka je započeto za vreme vladavine Aleksandra I Karađorđevića, a građenje je trajalo dugo i sa odlaganjima u periodu 1931—39. godine^[5]^[6] (preduzimač je bio menjan, stari nije dozvoljavao pristup novom pre završetka spora sa crkvenom opštinom,^[7] u julu 1935^[8]). Krst na centralnom kubetu, visok pet metara i težak 2.200 kg osvećen je 8. juna 1936.^[9] Crkva je obložena kamenom u jesen 1937, čime su završeni spoljni radovi i iscrpena sredstva.^[10]^[11] U maju 1940. je saopšteno da su obezbeđena sredstva za dovršenje crkve, od "prodaje ogromnog placa sa Takovske ulice".^[12] Uređenje enterijera je započeto 1940. godine, prekinuto početkom Drugog svetskog rata.^[13]

Arhitektura i unutrašnjost uredi

Crkva je oblikovana u srpsko-vizantijskom stilu, tradiciji u kojoj su podizane sve crkve novijeg doba u Srbiji, a koji su očuvali osobine srpske crkvene srednjovekovne arhitekture. Crkva Svetog Marka je osnove razvijenog dvostruko upisanog krsta, vidljivog u svodovima, ima pripratu sa galerijom i visokim zvonikom, petostranu oltarsku apsidu i pet kupola. Ovo je bio „prvi crkveni objekat po uzoru na vizantijsku arhitekturu izveden u armiranobetonskoj konstrukciji“, sa centralnim grejanjem i električnim zvonima, pravi spoj srpsko-vizantijskog nasleđa i savremenih tehničkih dostignuća.^[14] Fasade su oživljene oblogom od dve vrste kamena: svetlog belovodskog peščara (Bele vode, Kruševac) i crvenog grzanskog kamena (Grze, Paraćin). Dimenzije hrama su 65 h 42 m, visina je 60 m, dok je prečnik glavne kupole 10 m.

Arhitekte braća Krstići postigli su inspiraciju Gračanicom, ali grandioznim dimenzijama i proporcijama, u skladu sa idejom o nameni ove crkve kao nove prestone crkve glavnog grada Kraljevine Jugoslavije, koja bi mogla da primi veliki broj ljudi prilikom priređivanja svečanosti povodom državnih praznika. U unutrašnjosti, ispred oltara sa južne strane postavljeni su tronovi za patrijarha i kralja. Mozaik sa predstavom patrona crkve Svetog apostola Marka nad glavnim ulazom izveo je slikar Veljko Stanojević 1962, a mermerni ikonostas je projekat arhitekte Zorana Petrovića iz 1991/92. godine, na koji su četiri godine kasnije postavljene mozaičke ikone, delo slikara Đure Radlovića.

Zbog posebnih arhitektonskih i urbanističkih kvaliteta, crkva Svetog Marka u Beogradu utvrđena je za spomenik kulture Rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda br. 1509/1 od 20.10.1975. godine.^[15]

U južnom delu naosa nalazi se sarkofag sa moštima cara Dušana, koje su zaslugom teologa i istoričara Radoslava Grujića 1927. prenesene iz carske zadužbine manastira sv. Arhanđela kod Prizrena prvo u Patrijaršiju, a potom 1968. u crkvu Svetog Marka.^[16] Na severnoj strani je grobnica od belog mermera u kojoj su sahranjeni zemni ostaci patrijarha Germana Đorića. Poslednji kralj iz dinastije Obrenovića kralj Aleksandar Obrenović i njegova žena Draga Mašin su sahranjeni u kripti crkve, u kojoj se osim njih nalazi još nekoliko vladika i članova dinastije Obrenović^[17] episkopi niški Viktor, šabački Gavrilo, timočki Mojsije i mitropolit Teodosije, kao i prvi ktitor male crkve, trgovac Lazar Panča. Osim kraljevskog para, u kripti su grobnice i kneza Milana M. Obrenovića, Ane J. Obrenović i kneževića Sergija M. Obrenovića.

U crkvi se čuva jedna od najbogatijih zbirki srpskih ikona 18. i 19. veka.

U neposrednoj blizini današnje crkve svetog Marka na Tašmajdanu, 1830. godine, pročitan je sultanov hatišerif o priznavanju autonomije Srbiji unutar turske carevine. Neposredno uz današnju veliku crkvu stajala je stara crkva koju je podigao knez Miloš, te na taj način obeležio to istorijsko mesto. Stara crkva je uništena u bombardovanju Beograda 1941. godine, ostaci su uklonjeni 1942. godine.

Još u vreme gradnje je bilo prigovora zbog toga što je crkva zaklonjena Palatom Glavne pošte i stambenom zgradom ("JAT"). Po zamisli opštinskog urbaniste Kovaljevskog, stambena zgrada bi bila srušena a na Tašmajdanu bi se izgradile mnoge palate.^[18]

U unutrašnjosti crkve postoji više mozaika od muranskog stakla koje je uradio Đuro Radlović.^[19]