Crkvenoslovenizam
Crkvenoslovenizmi su reči preuzete iz bilo koje od redakcija staroslovenskog (drugi naziv crkvenoslovenski, jer je to i danas pravoslavni liturgijski jezik) i prilagođene jeziku, najčešće onom čija je redakcija. U slučaju srpskog jezika, reči koje se smatraju za crkvenoslovenizme najčešće su preuzimane iz srpskoslovenskog i ruskoslovenskog. Većinom su u vezi sa verom, ali ima i ostalih primera.
Oni čine sastavni deo srpske leksike, a dele se na tri vrste: crkvenoslovenizme srpskoslovenskog karaktera (opšti, mošti, vasiona, Vaskrs), crkvenoslovenizme ruskoslovenskog karaktera (dveri, čest/čast, ljubovnik, pravedan, nišči) i reči oba ova karaktera (bdenije, javljenije, prikazanije, molenije). U gramatici, tvorbi reči preciznije, predmet je proučavanja stapanje -nije i -nje, -tje u -će i ostale glasovne promene ili pak imenice sa sufiksom -telj (spasitelj, učitelj).[1]
Istorija uredi
Prvo delo prevedeno za Slovene bila je Biblija, i to na staroslovenski, jezik koji su Ćirilo i Metodije preuzeli od makedonskih Slovena. Vremenom, ovaj jezik nekada blizak svim Slovenima, odaljio se, jer se on, kao književni jezik, nije razvijao, dok govorni i te kako jeste. On je zato ostao samo jezik knjige, kao latinski u zapadnoj Evropi.[2]
To se odrazilo i na prepisivanje crkvenih knjiga — svaki prepisivač je u prepiske unosio neke fonetske, morfološke i leksičke osobenosti jezika kojim je govorio. Takvo prilagođavanje dovelo je do stvaranja redakcija ili recenzija staroslovenskog (takođe nazivan i starocrkvenoslovenski) — srpske, hrvatske, ruske, češke, bugarske, slovenačke i drugih — čime su nastali novi, crkvenoslovenski jezici.[3] Sa hrišćanstvom, Srbi su dobili i svoju recenziju — srpskoslovenski jezik.[2]
Sva dela, kao na primer Dušanov zakonik, pisana su ovim jezikom, pa se javio i obratni uticaj. Više nije samo narodni jezik uticao na srpskoslovenski, već i književni na narodni. Nakon Velikih seoba Srba tokom 17. i 18. veka, a radi sprečavanja pokatoličenja srpskog naroda na tlu Austrije, Srbi su potražili pomoć pravoslavne Rusije. Tada su pristigli Maksim Suvorov i Emanuil Kozačinski, koji su potisnuli srpskoslovenski i u upotrebu uveli ruskoslovenski jezik.[2]
Pre no što je građanska klasa u devetnaestom veku (Vuk Stefanović Karadžić, Dositej Obradović, Avram Mrazović, Sava Mrkalj) izvojevala upotrebu narodnog jezika, na srpski je uticaj izvršio i po pravilima baba Smiljane pisan slavenosrpski jezik, ruska redakcija sa srpskim narodnim primesama. Svi ovi jezici izvor su brojnih crkvenoslovenizama.[2]
Uticaj uredi
Udeo crkvenoslovenizama u savremenoj ruskoj leksici kreće se od najmanje 50% (A. A. Šahmatov) do približno 66,66% (L. V. Ščerba), što je pružilo povod B. O. Unbegaunu da ruski književni jezik definiše kao rusifikovani crkvenoslovenski jezik. Situacija sa srpskim jezikom je različita — uticaj je manji. Međutim, uvidevši da nije moguće izbeći upotrebu ovih reči, Vuk je 1816. rekao da slavenski jezik ostaje istočnik obogaščenija serpskom jeziku, kao i rosijskom.[4]
Takav stav je opravdavan time što je, prilikom prevođenja Novog zaveta, Karadžić morao da zadrži ili posrbi približno dvesta crkvenoslovenskih reči, jer u narodnom jeziku za njih nije postojao ekvivalent. Ista situacija se dogodila prilikom pisanja Pismenice srpskog jezika (budušte vreme, vinitelni, djejstvitelni glagoli, ime suštestvitelno, imenitelni, mjestoimenije, padež, pravopisanije, pričastije, slitna, sujuz, točka) i Srpskog rječnika (mošti, opšti, opština, sveštenik, vaskrsnuti, Vavedenije, Vaskrs, vaskrsenije, Bogojavljenije, bdenije, molenije, poučenije, prikazanije, spasenije).[4]
Crkvenoslavizmi su imali značajnu ulogu u formiranju hrvastkog jezika zasnovanog na čakavskom narečju.[5]
Upotreba uredi
Postoji više načina na koji su staroslovenske reči pristizale u narodni jezik. Mogle su doći u originalu ili delimično izmenjene. Neke su čak kasnije zamenjene narodnim rečima ili drugim pozajmljenicama i izbačene iz upotrebe.
Neki crkvenoslovenski termini zadržani su u originalu — opšti, opština, padež, sveštenik. Suglasnička grupa št u srpskom, bugarskom, makedonskom (staroćiriličko slovo Щщ), pak je u drugim redakcijama poprimila druge oblike, pa se u ruskom, ukrajinskom i rusinskom izgovara kao šč (opšči, svjaščenik), a hrvatskom ć (općina, svećenik). Ipak, ni u ovome nije bilo doslednosti, pa se u srpskom kaže budući, ne budušti (u Pismenici srpskog jezika budušte vreme).
Reči sa za staroslovenski karakterističnim nastavkom -nije jotovane su u -nje — Vavedenje, pravopisanje, vaskrsenje, Bogojavljenje, bdenje, moljenje, poučenje, prikazanje, spasenje. Karakterističan nastavak, sufiks je i -telj (učitelj, spasitelj), kao i -će (raspeće). Poneki crkvenoslavenizam je i pre uvoda u narodni jezik imao svoj naziv. Pravi primer za to je Uskrs, delimično narodni naziv ravnopravan sa Vaskrsom (stsl. въскръс).
Mnoge reči, posebno one iz gramatike, nisu zaživele, pa su ih zamenile nove pozajmljenice, dok su neke zamenjene novonastalim srpskim rečima. Primer za nove pozajmljenice su nazivi padeža (sama reč stsl. падеж je zadržana) — imenitelni (nominativ), roditelni (genitiv), datelni (dativ), vinitelni (akuzativ), zvatelni (vokativ), tvoritelni (instrumental), predložni (lokativ). Primer za zamenu novim srpskim rečima su nazivi vrsta reči — ime suštestvitelno (imenica), sujuz (veznik), mjestoimenije (zamenica), častica (rečca), meždometije (uzvik) i drugi.
Reference uredi
- ^ Stanojčić, Živojin; Popović, Ljubomir (2012). Gramatika srpskog jezika. Beograd: ZUNS. str. 200—201. ISBN 978-86-17-17825-1.
- ^ a b v g Veličković 2010, str. 359–361
- ^ Izsledvaniя po kirilometodievistika, izd. „Nauka i izkustvo“, Sofiя, 1985, str. 192-193; Redakcii na starobъlgarskiя ezik ot Anna-Mariя Totomanova: Češka, slovenska, ruska, srъbska i hъrvatska, kato terminъt „redakciя“ se upotrebяva i v smisъl na tekstologična redakciя, a kato sinonim na ezikova redakciя često se izpolzva terminъt „izvod“. Nяkoi slavisti upotrebяvat terminъt „recenziя“ vmesto tekstologična redakciя.
- ^ a b Končarević, Ksenija. „Crkvenoslovenski jezik”. Pravoslavlje. Pristupljeno 24. 2. 2013.[mrtva veza]
- ^ Hrvatska gramatika. Zagreb: Školska knjiga. 1997. str. 15. ISBN 953-0-40010-1.
Literatura uredi
- Hrvatska gramatika. Zagreb: Školska knjiga. 1997. str. 15. ISBN 953-0-40010-1.
- Stanojčić, Živojin; Popović, Ljubomir (2012). Gramatika srpskog jezika. Beograd: ZUNS. str. 200—201. ISBN 978-86-17-17825-1.
- Veličković, Staniša (2010). Interpretacije 1. Beograd: FILD. str. 359—361. ISBN 978-86-88207-00-3.