Češko kraljevstvo (1458—1627)
Češko kraljevstvo od 1458. do 1627. godine karakteriše premoć plemstva u politici, verskim pitanjima i ekonomiji. Kraljevi jagelonske dinastije su izgubili svaku realnu vlast, dok su pokušaji Habzburga da ojačaju vlast na kraju izazvali Tridesetogodišnji rat. Takođe, dok je u ranijim vekovima Češka doprinosila kulturnom i intelektualnom razvoju katoličke Evrope, veći deo ovog perioda karakteriše izolacija i beskrajne verske rasprave.
Verske prilike uredi
Husitska revolucija je unela ozbiljne promene u verskom ustrojstvu Češke. Od pobede husita, u Češkoj egzistiraju sledeće verske zajednice:
- Kalikastička (Husitska) crkva — ovoj crkvi pripada većina stanovnika Češke, bazira se na propovedima Jana Husa, Bibliji i „Četiri praška člana“, koji su imali ulogu osnovnog dokumenta crkve. Organizacija crkve je uređena 1478. godine kada je ustanovljena Konzistorija, u čiji sastav je ulazilo osam sveštenika i četiri svetovnjaka, kojima su u obavljanju poslova pomagala šestorica plemića. Kalikstinci nikad nisu uspeli da isposluju kod pape priznanje „Četiri praška člana“ (iako ih je opšti sabor u Bazelu prihvatio), što je prouzrokovalo izopštenje Češke kao jeretičke zemlje, pozive na krstaške ratove radi uništenja utrakvista, ali i praktičan problem teškoće imenovanja utrakvističkih sveštenika. Od pojave protenstatizma, u okviru crkve su nastale razne frakcije sa različitim viđenjima budućnosti utrakvista (jedna struja se približavala luteranima, druga kalvinistima, dok su konzervativci tražili ujedinjenje sa Rimom). Uprkos svim problemima, utrakvisti su do kraja ovog perioda zadržali položaj najbrojnije verske grupe u kraljevstvu.
- Katolička crkva — uspeh husitskog pokreta je ostavio katoličku crkvu neorganizovanu (lokalne organizacije crkve su uglavnom preuzeli utrakvisti), bez većeg dela vernika i bez većine poseda (koje je prigrabilo plemstvo). Mada je katolička crkva potpuno izgubila politički uticaj (nije više imala mesto u češkom saboru, a u saboru Moravske je morala da obrazuje zajednički stalež sa gradovima) garantovana joj je verska sloboda 1485. godine (ponovo potvrđena 1512. godine). Ponovna obnova katolicizma u Češkoj je pokrenuta zahvaljujući reformama crkve u Trentu, zaštiti Habzburga (kraljevi Češke od 1526. godine) i delovanju jezuita. Ferdinand I Habzburški (kralj Češke od 1556—1564) je izdejstvovao obnovu praške nadbiskupije (1561), doveo je jezuite 1556. godine (osnovali Klementinum kao centar za obrazovanje katoličkih sveštenika i intelektualca) i pokušavao bez uspeha da sjedini utrakviste sa Rimom.
- Češka (Moravska) braća — osnivač ove crkve je Petar Helčicki, koji je propovedao da je samo apostolska crkva razumela i živela prema Hristovim propovedima, a da je svaka dalja promena predstavljala delo antihrista. Pravi hrišćanin mora da verno sledi Božije naredbe iz Biblije onako kako ih doživljava njegov sopstveni um i da teži obnovi jednostavne i provobitne crkve. Helčicki je insitirao da se pravi hrišanin mora odreći svake crkvene zaostavštine, privilegije kralja, plemstva i crkve, da ne treba da se podvrgava zakonima i da se mora uzdržati od nasilja i rata. Braća su se organizovala u zajednicu od 1457. godine, čiju su prvobitnu organizaciju činila tri prezvitera koje je imenovao episkop crkve. Do 15. veka, zajednica se ustrojila kao potpuno nezavisna crkva, a dozvoljeno je i da zajednici pristupe i članovi koji se nisu odrekli svojih svetovnih zvanja. U 16. veku, crkvom upravlja „Malo veće“ od 4 episkopa i 10 sveštenika, koje je birao sinod cele crkve, u kojem je učestvovalo i plemstvo i svetovni zaštitnici crkve.
Odlukama sabora iz 1485. i 1512. godine, u Češkoj su samo utrakvistička i katolička crkva bile zakonom priznate i imale garantovane verske slobode, dok su braća trpela povremene progone. Kraljevi su više puta pokušali da izmire utrakviste sa papom, a Habzburzi su usvojili politiku jačanja katoličke crkve, kao i podrške konzervativnom krilu utrakvističke crkve u otporu širenju protestantizma i u težnji za izmirenjem sa Rimom. U 16. veku je primetno jačanje luteranizma, kalvinizma i braće, a tek je 1612. godine, usled pritiska staleža Češke, kralj odobrio „Pismo veličanstva“, kojim je obećana sloboda veroispovesti, što se odnosilo ne samo na katolike i utrakviste, već i na braću i protestante. Verski sporazum ustanovljen na osnovu tog dokumenta je uništen posle bitke na Beloj gori.
Ekonomija Češkog kraljevstva uredi
Husitska revolucija je znatno osiromašila Češku (usled dugotrajnosti i obima ratnih sukoba, ali i zbog nereda i borbi u samoj Češkoj), kao što je čak i privremeno odsekla kraljevstvo od ekonomije Evrope. Naglo siromašenje je nateralo plemstvo da ograniči prava seljaka i poveća njihove obaveze (povećanje novčanih obaveza, obnova kuluka). Takođe, otkriće Amerike i pojava ogromne količine zlata i srebra je pored revolucije cena imalo za posledicu i da je obrada većine rudnika u srednjoj Evropi (pa i Češkoj) postala neisplativa (i time je umanjen prihod i gradova i Kralja). Do kraja 15. veka, Češka je ponovo počela da učestvuje u međunarodnoj trgovini, pojavljuju se prve manufakture (tekstilna industrija u Liberecu), a Prag dostiže skoro 60 hiljada stanovnika (spada među 20 najvećih gradova tadašnje Evrope), mada blagostanje iz perioda Luksemburga nije obnovljeno.
Institucije Češkog kraljevstva uredi
Period vladavine Jagelonaca u Češkoj karakteriše smanjenje kraljevske vlasti i potpuna prevlast staleža u upravljanju državom. Ustavni položaj kralja, krupnog plemstva, vitezova (sitnog plemstva) i gradova su se održali uz izvesne manje promene sve do bitke na Beloj gori.
- Kralj — položaj kralja je oslabio usled haosa husitskih ratova, gubitka većeg dela kraljevskih poseda i usled većeg broja slabih vladara. Izuzetak je Jirži Podjebradski (1458—1478), koji je kao vođa utrakvista uspeo da uspostavi red u državi (delom i zato što je Jirži uništio sedište radikalnih husita — Tabor). Ličnim kvalitetima, Jirži je uspeo da povrati određen deo kraljevskog poseda, kao i kraljevskih ovlašćenja, ali su ga u toj delatnosti omele verske borbe u Češkoj, kao i krstaški rat koji je protiv njega proglasio Papa, a ugarski kralj Matija Korvin sproveo u delo. Jedna od posledica tog rata je (pored privremenog odvajanja Moravske, Šlezije i Lužice) i sklapanje saveza Češke i Poljske po cenu stupanja Jagelonaca na češki presto. Vladislav II Jagelonac (1478—1516) je stupio na presto Češke tek pošto je tri puta morao da obeća da će poštovati sva zemaljska prava, povlastice i običaje, što je u praksi značilo da je krupno plemstvo zadobilo svu vlast u državi. Na početku su u korist plemstva i kreditora otuđena skoro sva kraljevska imanja (čak se 1500. godine kralj odrekao prava da posle smrti zakupaca vrati te zemlje) tako da je kralj postao potpuno finansijski zavisan od novca koji je sabor odobravao za određene potrebe i kontrolisao način trošenja. Kralj je ostao bez sopstvenih prihoda, mogućnosti da obrazuje stalnu vojsku pod svojom kontrolom, a i kontrola nad činovništvom je prešla u nadležnost sabora.
U ovom periodu, institucije staleža Kraljevine kroz koje se upravlja državom su:
- Sabor — ima ulogu zakonodavnog organa (pri čemu je uloga kralja svedena na minimum), ali u ovom periodu sabor počinje da postavlja i nadzire činovnike. Takođe, pored donošenja zakona, sabor se bavi verskim pitanjima, bira vladara i donosi odluke o tekućim pitanjima spoljne i unutrašnje politike (na primer, za vreme maloletstva Vladislava II Jagelonca, sabor je primorao njegovog staratelja — poljskog kralja — da elektorski glas Češke da Habzburzima, prilikom glasanja za nemačkog cara). Sabor čine tri staleža od kojih je najmoćniji krupno plemstvo (druga dva staleža su vitezovi i gradovi).
- Vrhovni savet — slabljenje kraljevske vlasti se ogleda i u tome što je ovaj organ od kraljevskog savetodavnog tela postao neka vrsta upravnog odbora Sabora. U sastav ovog tela su ulazili velikodostojnici (sve pripadnici krupnog plemstva), koji su takođe bili i članovi Sabora, čije su interese predstavljali. Veliki savet je davao saglasnost na kraljevsko postavljanje činovnika. Jednom postavljene velikodostojnike (uz saglasnost Velikog saveta) kralj nije mogao da smeni bez saglasnosti sabora.
- Vrhovni sud — tumači zakone i njegove odluke su bile konačne. Članstvo Vrhovnog suda je popunjavano iz reda krupnog plemstva putem preporuke Vrhovnog saveta ili putem kooptacije. Vrhovni sud je takođe, u izvesnoj meri, vršio funkciju stalnog saborskog odbora koji je motrio na delatnost kralja.
- Činovništvo — vrhovni dostojanstvenici su od predstavnika kralja nadležnih za određeni deo uprave, postali zemaljski činovnici koje postavlja kralj uz saglasnost Vrhovnog saveta i koje kralj nije mogao više da smeni bez saglasnosti sabora. Krupno plemstvo je sa vitezovima 1497. godine podelilo sva važnija zvanja u državi pri čemu su velikaši sačuvali zvanja vrhovnog burg grofa praškog, velikog majstora češkog dvora, velikog kancelara i dva burg grofa od Karluvog Tina (gde su čuvane kraljevske insignije i državna arhiva). Vitezovi su dobili zvanje velikog sluge, potkancelara i jednog burg grofa od Karlovog Tina. Gradovi su do 1517. godine, po dozvoli Kralja, mogli da imenuju upravnika finansija, a posle te godine taj položaj pripada vitezovima. Takođe, na čelu svakog okruga (na koje je Češka bila izdeljena) su se nalazila po dva kapetana, od kojih je jedan biran iz reda velikaša. U Moravskoj su 1523. godine takođe podeljena sva zvanja između velikaša i vitezova.
Staleži Češkog kraljevstva uredi
U ovom periodu su u upravljanju državom učestvovali sledeći staleži Češkog kraljevstva:
- Krupno plemstvo (velmože, magnati, velikaši) — ovaj stalež je imao najviše moći i (posebno od početka vladavine Jagelonaca) u suštini je vladao Češkom. Magnati su se obogatili prisvajanjem prvo crkvenih poseda, a onda i kraljevskih. Takođe, primorali su gradove da im predaju monopol na proizvodnju i prodaju piva (izuzetno unosan monopol s obzirom na potrošnju tog proizvoda od strane kmetova). Oni su predstavljali najuticaniji deo Sabora Češkog kraljevstva, koji je u to vreme postao najvažnija institucija u zemlji (izglasava zakone, odobrava poreze). Ovo je bio najmalobrojniji stalež, u Češkoj ga je činilo samo 50-ak porodica, od kojih su samo 12 bile najmoćnije (u 17. veku taj broj raste na 70-ak porodica), a u Moravskoj je broj ovakvih porodica bio još manji.
- Sitno plemstvo (vitezovi) — imali su svoje mesto u Saboru i birali su jedan deo velikodostojnika kraljevstva, drugim rečima, ovaj stalež je izborio značajan deo u upravljanju državom. Krupno plemstvo je u toku 15. veka napravilo pokušaj da ih liši mesta u saboru, ali je uz pomoć gradova taj pokušaj osujećen. Kasnije su oba plemićka staleža pokušala da gradove liše političkog uticaja i autonomije, pri čemu su vitezovi za sebe izborili i dostojanstvo upravnika finansija, poslednje dostojanstvo koje je kralj mogao samostalno da imenuje (a obično je to mesto dobijao delegat izabran od strane praškog veća).
- Gradovi — Češka je jedina zemlja u srednjoj Evropi u kojoj su gradovi svojom snagom izborili i sačuvali mesto u Saboru. Već 1308. godine, građani Praga i Kutne Hore (najbogatiji grad i najbogatiji rudnik u Češkoj) pokušali su da izbore pravo učestvovanja u saboru. Vaclav IV je pokušao da uvede građanske predstavnike u vrhovni savet, ali su tek zbog svoje uloge u husitskim ratovima primljeni u Sabor 1421. godine. Ujedinjeno plemstvo je pokušalo krajem 15. veka da im uskrati pravo učestvovanja u saboru, kao i da im oduzme autonomiju i ekonomska prava oduzimanjem mesta upravnika finansija, kao i stavom da se predstavnici gradova ne moraju konsultovati prilikom donošenja zakona. To je izazvalo svojevrstan rat između plemstva (koje je kralj podržao) i gradova, koji je okončan tek 1517. godine, tzv. Svetovaclavskim sporazumom. Tim sporazumom su gradovi prihvatili gubitak mesta upravnika finansija, kao što je prihvaćeno da Vrhovni sud ima nadležnost u nekim pitanjima gradske samouprave i odricanje od monopola na proizvodnju i prodaju piva. Za uzvrat, gradovi su povratili svoju gradsku samoupravu, pravo držanja vašara, a gradovima je garantovano mesto u Saboru i da se neće donositi zakoni bez saglasnosti gradova. U ovom periodu, usled husitskih ratova i ekonomskih promena, Kutna Hora (do tad drugi grad kraljevstva) naglo je propao.
Navedeni privilegovani staleži obuhvatali su manjinu u ukupnom stanovništvu Češke. Veći deo stanovništva su činili:
- Seljaci — u drugoj polovini 14. veka, usled velikog ekonomskog razvoja, položaj seljaka se popravio. U mnogim okruzima Češke seljaci su skoro potpuno uspeli da obavezu kuluka zamene za novčana davanja, a uspeli su i da od svojih gospodara otkupe pravo da im u manje važnim slučajevima sude njihove sudije. Takođe, mnoga sela su dobila „nemačka prava“, tj. privilegiju da se do izvesne mere upravljaju prema pravu nekog susednog grada od strane ljudi koje sami biraju među sobom. Vrhunac ovog razvoja je nastao kada je jedan deo feudalaca dao pravo svojine seljacima na zemlji koju su obrađivali, među prvima praški arhiepiskop (ali i drugi crkveni i svetovni feudalci). Sve ove privilegije seljaci su izgubili u toku i posle husitskih ratova. Izgubljena bogatstva plemstvo je nadoknadilo povećanom eksploatacijom seljaka. Jirži Podjebradski je morao da pristane na zakone koji su ukinuli pravo seljaka da se sele bez dozvole gospodara. Takođe, uglavnom je ukinuta svaka pravna autonomija i samouprava i ponovo je uveden kuluk. Sve vreme je pored seljaka pod vlašću feudalaca (kmetova) postojao i sloj seljaka baštinika.
Seljaci baštinici su posedovali zemlju koju su obrađivali, plaćali su javne namete državi i desetak crkvi, ali nisu imali obaveze prema feudalcima, tj. bili su lično slobodni i posedovali su zemlju. Ovaj sloj seljaštva nije uživao politička prava (kao i svi seljaci). Početkom 17. veka, bilo je čak 150.000 porodica seljaka baštinika.
Prvi Habzburzi, kraljevi Češke 1526—1627. uredi
Posle mohačke bitke (u kojoj je poginuo vladar Češke i Ugarske) na presto obe države došao je vladar iz habzburške loze. U ovom periodu, Habzburzi su se često sukobljavali sa staležima i mada su doživeli neke uspehe, do bitke na Beloj gori, nisu uspeli da značajnije oslabe prevlast staleža ustanovljenu pod jagelonskim vladarima. U pogledu vere, Habzburzi su u toku celog ovog perioda preduzimali korake da ujedine utrakviste sa katoličkom crkvom, a u međuvremenu su preduzimali mere da ojačaju katolicizam u samom kraljevstvu kao mere na jačanju konzervativne struje u okviru utrakvističke crkve. Protestanti i braća su bili ili u nemilosti ili su otvoreno proganjani sve do 1607. godine, kada su „Pismom Veličanstva“ na kratko dobili verske slobode. Takođe, u pogledu staleških sloboda, uspeli su da smanje povlastice gradova 1543. godine, kao i da se nametnu saboru kraljevine kao nasledni kandidati na češki presto.
Tridesetogodišnji rat i Češka 1627—1648. uredi
Kršenje verskih sloboda ustanovljenih „Pismom Veličanstva“ izazvalo je prašku defrenestraciju (izbacivanje kraljevskih savetnika kroz prozor praške većnice), a to je predstavljao početak pobune čeških staleža protiv Habzburga. Staleži Češke su odmah proglasili svrgavanje Habzburga sa češkog prestola i izabrali novog kralja. Takođe, sklopili su savez sa staležima Donje Austrije, ugarskim staležima, Erdeljem i nekim nemačkim kneževinama (očekivana je i pomoć Engleske koja nikad nije došla, kao što ni nemačke kneževine nisu uputile veliku pomoć). Za razliku od čeških saveznika, katolička liga je pružila deletvornu pomoć Habzburzima, koji su udruženi prvo slomili otpor austrijskih staleža, a onda u kratkom pohodu naneli poraz Česima kod Bele gore (1621), posle koje je falački knez (zimski kralj u Češkoj) sramno pobegao van zemlje. Posle bitke na Beloj gori, habzburški kraljevi su uspostavili apsolutnu vladavinu u Češkoj, a pokušaj da to isto urade i u Nemačkoj izazvao je početak Tridesetogodišnjeg rata. Sve ovo je imalo katastrofalne posledice po Češku:
- Verske i institucionalne promene — Habzburzi su odmah pogubili 27 najviđenijih pokretača pobune, spojili su Univerzitet Karlov sa jezuitskom akademijom (i poverili im kompletni obrazovni sistem kraljevine) i do 1624. godine proterali sve kalvinističke, luteranske, kao i sveštenike braće. katolička religija je postala jedina dozvoljena, a svi pripadnici plemićkog staleža su dobili izbor emigracije ili prihvatanja katolicizma. Tek je 1627. godine ozvaničeno novo stanje, donošenjem uredbe kojom je češka kruna proglašena naslednom u habzburškoj porodici. Tim dokumentom su oduzeta sva ovlašćenja Saboru Češke, kojem je jedino dozvoljeno da aminuje (prihvata bez prava na raspravu) zakone koje donesu habzburški vladari. Sabor je takođe izgubio svaku kontrolu nad činovništvom, lokalnom upravom i sudovima. Staležima je jedino ostalo pravo da vladaru predlože neku meru, ali predlog nije morao da se prihvati. Sastav sabora je izmenjen dodavanjem crkvenog staleža, koji je imao prvenstvo.
- Socijalne i kulturne promene — ogromna većina domaćeg plemstva je proterana (od 936 velikih poseda, 500 je promenilo vlasnika). Umesto starog češkog plemstva Habzburzi su doveli novo (pustolovi i vojnici poreklom iz cele Evrope), koje je dobilo ogromne posede ili kao nagradu za usluge ili kupovinom. Usled ratnih pustošenja (Češku je u toku rata pljačkala habzburška, erdeljska, švedska, danska i saksonska vojska), Češka je pretrpela ogromna razaranja. Stanovništvo je palo na samo jednu trećinu predratnog, broj seljaka baštinika je pao sa 150.000 porodica na 30.000 porodica, opljačkano je oko 550 gradova (Prag, Usti nad Labom, Liberec i Olomouc su gotovo uništeni, dok su Brno, Plzenj i Badvajz ostali lojalni Habzburzima, te su zbog toga nagrađeni privilegijama), a ogroman broj ljudi (seljaci, zanatlije, trgovci, sveštenici i plemići) je izbegao zbog rata i verskih progona. Zbog uništenja većeg dela kako češkog plemstva tako i češkog građanstva, upotreba češkog jezika je značajno opala. Dvor je uveo nemački kao drugi službeni jezik, koji je polako postajao dominantan jezik dvora, novog plemstva i novodoseljenih građana. Dalji udarac češkoj kulturi je predstavljalo uništavanje većeg dela čeških knjiga zbog njihove nekatoličke prirode (mada su se jezuiti trudili da uništenu jeretičku literaturu zamene odgovarajućim katoličkim delima prevedenim na češki).
Na kraju Tridesetogodišnjeg rata, Češka je izgubila Lužicu, koju je pripojila Saksonija. Sama Češka je uključena u imperijalnu organizaciju Habzburga kao nasledno dobro sa uništenim gradovima, ekonomijom, kulturom i značajno manjim stanovništvom. Od tad pa sve do 20. veka, Češka kao samostalna država više ne postoji.