Википедија

Atlantski okean

океан
„Atlantik” preusmerava ovde. Za druge upotrebe pogledajte stranicu Atlantik (višeznačna odrednica).

Atlantski okean je drugi po veličini okean, zauzimajući otprilike jednu petinu Zemljine površine.[1][2] Naziv okeana, potiče iz grčke mitologije, i znači „Atlasovo more”.[3]

Atlantski okean je okean koji razdvaja Severnu i Južnu Ameriku od Evrope i Afrike.[4]

Atlantski okean je od severa prema jugu izduženi bazen u obliku slova S, koga se u području ekvatorskih protivstruja na približno 8° severne širine može podeliti na severni i južni deo. Na zapadu ga okružuju Severna i Južna Amerika, na istoku Evropa i Afrika, a preko Arktičkog okeana na severu i Drejkovog prolaza na jugu povezan je sa Tihim okeanom. Od 1914. godine postoji i veza sa Pacifikom kroz Panamski kanal. Na istoku granica Atlantskog i Indijskog okeana teče po 20° istočne dužine. Granica sa Arktičkim okeanom ide po izlomljenoj liniji od Grenlanda do najjužnijih delova Svalbarda i nazad na jug do Norveške.

Atlantski okean pokriva oko 20% površine Zemlje i drugi je po veličini nakon Tihog okeana. Zajedno sa susednim morima obuhvata površinu od oko 106.450.000 km²[1][2]; a bez njih 82.362.000 km². Površina kopna sa kog se reke slivaju u Atlantski okean je dvostruko veća od površine kopna koje napaja Tihi i Indijski okean zajedno. Zapremina Atlantskog okeana sa susednim morima je 354.700.000 km³, a bez njih 323.600.000 km³.[5]

Prosečna dubina Atlantika i susednih mora je 3.332 m[5]; a bez njih čak 3.926 m. Najdublja tačka, 8.376 m, nalazi se u Portorikanskoj brazdi.[5] Širina okeana kreće se od 2.848 km između Brazila i Liberije do oko 4.830 km između SAD i severne Afrike.

Obala Atlantskog okeana je razvedena, sa brojnim zalivima i morima, uključujući Karipsko more, Meksički zaliv, Zaliv Sen Loren, Sredozemno more, Crno more, Severno more, Baltičko more, Norveško more i Vedelovo more.[6] Među ostrvima Atlantskog okeana ističu se Svalbard, Grenland, Island, Velika Britanija, Irska, Veliki i Mali Antili, Fernando de Noronha, Azori, Madeira, Kanarska Ostrva, Zelenortska Ostrva, Bermudi, Karibi, Asension, Sveta Jelena, Tristan da Kunja, Folklandska Ostrva i Južna Džordžija.

Istorija uredi

Naziv Atlantis je prvi upotrebio Herodot podrazumevajući pritom okean oko tada poznatog sveta.[7] Naziv potiče od imena titana Atlanta koji je, prema legendi, morao da leđima da nosi nebeski svod. Međutim, moguće je da je Atlantik naziv dobio i po mitskom kontinentu koji je navodno u njemu postojao - Atlantida.[8]

Jedni od prvih ljudi koji su plovili Atlantikom su bili Feničani koji su plovili istočnim obalama već oko 1200. p. n. e. Oni su otkrili Kanarska ostrva. Kartaginski moreplovac Hanon Moreplovac je, navodno, oko 465. p. n. e. plovio obalom Afrike sve do Gvinejskog zaliva, a njegov savremenik i zemljak Himilko do Bretanje. Pitija Masiliski je 325. p. n. e. plovio do Bretanje i Šetlandskih ostrva. Međutim veći deo plovidbe u starom veku je bio skoncentrisan na Sredozemno more, dok je po Atlantskom okeanu postojala plovidba uglavnom u rejonu Galije, Britanskih ostrva i Iberije. Sve plovne rute tog vremena su vodile u Sredozemno more.

Ni u srednjem veku se situacija nije mnogo promenila, jer je poimanje sveta još uvek bilo bazirano na Ptolemejevom učenju. Jedini izuzetak u tom periodu su bili Normanski Vikinzi koji su plovili zapadno i severozapadno. Naselili su 861. Farska Ostrva, 865. Island, 982. jugozapadne obale Grenlanda.[9] Odatle je moreplovac Lejf Erikson preduzeo dalja, vrlo opasna, putovanja na zapad, da bi 1001. godine stupio na tlo Labradora. 1003. i 1006. Vikinzi su plovili dalje na jug stvorivši prve evropske naseobine na tlu Amerike (ili Vinlanda, kako su oni nazivali novootkrivenu zemlju). Kolonizacija je bila kratkog veka, pa je ovo otkriće vremenom potpuno zaboravljeno.

Dalji podstrek za istraživanje Atlantika su nesvesno dali Osmanski Turci svojim zauzimanjem Srednjeg istoka i presecanjem trgovinskog puta sa Indijom. Evropljani su morali da se okrenu traženju pomorskog puta do Indije, što je rezultovalo mnogim ekspedicijama po Atlantskom okeanu i otkrivanju „novih zemalja”. Đenovljanin u španskoj službi, Kristifor Kolumbo, je u periodu 1492. do 1503. otkrio Bahamska i Antilska ostrva, iskrcao je se na južnoameričko kopno negde u blizini današnjeg Trinidada.[10] Put do Indije je, tokom svojih ekspedicija, otkrio Portugalac u španskoj službi, Fernando Magelan 1520. godine. Đenovljanin u britanskoj službi, Đovani Kaboto (poznatiji kao Džon Kebot) je 1492. doplovio do obala Nove Škotske.

Otkrivanje „Novog sveta” i njegova kolonizacija, te trgovinske razmirice između zemalja kolonizatora (Španije, Portugalije, Velike Britanije, Francuske i Holandije) dovele su do stalnih sukoba njihovih mornarica i do gusarenja u vodama Atlantika.[11] Od stvaranja nezavisnosti SAD, Američka mornarica konstantno jača, da bi iz Svetskih ratova SAD definitivno izašle kao najveća pomorska sila na Atlantiku.[12][13] To je još više pojačano stvaranjem NATO-a i združenih pomorskih sila Alijanse.

Čarls Lindberg je prvi preleteo Atlantik 1927. godine.[14]

Obale uredi

Na Atlantiku se sreću tipični oblici fluvijalnih, glacijalnih i eolskih oblika obala, u erozivnom ili akumulativnom vidu. Najčešće su obale normalnog fluvijalnog reljefa koje razgrađuju mnogobrojne pritoke. Rijasi su tipski razvijeni u zapadnoj Irskoj, jugozapadu Velike Britanije, u Bretanji i na severozapadu Španije. Na američkoj strani česti su u podgorju Apalačkih planina. Obale sa estuarima zastupljene su u Francuskoj, na ušću Žironde, Loare, Sene i Some, u Engleskoj na ušću Severna i Temze. Delte su najrazvijenije na ušću Misisipija, Amazona i Nigera. Glacijalnih, erozivnih i akumulativnih oblika ima u polarnim oblastima, a fosilnih u nižim širinama. Fjordovi su zastupljeni na obalama Norveške, severozapadne Škotske, Islanda, Grenlanda, Bafingovog Ostrva i Labradora. Na južnoj hemisferi fjordova ima na Ognjenoj Zemlji i na ostrvima Antarktika. Obale zapadne Afrike, Biskajskog Zaliva, Jilanda i atlantske obale Floride su eolskog porekla.

Neki primorski krajevi su nabrani u arhajsko i paleozojsko doba. Radom spoljašnjih sila ove oblasti su kasnije toliko snižene da je u njih prodrlo more i nataložilo marinske sedimente, ili su, pak, prosečene rasedima duž kojih su stvoreni horstovi i kotline. Takve oblike nalazimo u južnoj Engleskoj, Irskoj, južnoj Norveškoj, Bretanji i Portugalu, a sličnog su karaktera obale Afrike, Južne Amerike i jugoistočnog dela Severne Amerike. Brazilska obala je naročito ispresecana rasedima.

Dno uredi

Atlantik se odlikuje izrazitom razvijenošću reljefa. Širina i nagib kontinentalne padine je različita.[15] Pred severnoameričkom obalom je strma, dubine se naglo povećavaju do 3000 m. Ponegde dosežu i 4000 m. Slično je sa obalama Pirinejskog poluostrva, Afrike, severoistočnog dela Brazila, a u pribrežju severozapadne Evrope kontinentalna padina se spušta postepeno.

Sredinom Atlantskog okeana se izdiže Središnji Atlantski Greben koji deli Atlantsku brazdu na Istočnu i Zapadnu. Dug je oko 18000 km, ima oblik venca i pruža se u obliku slova S pravcem pružanja obala. Dubine na Središnjem Atlantskom Grebenu nigde ne prelaze 4000 m, a dosta je delova gde je dubina znatno ispod 3000 m, ponegde se dešava čak da pokoji vrh izbija iz mora. Udubljenje Romanš (7370 m), skoro na samom ekvatoru, deli greben na dva dela: Severni Atlantski Greben i Južni Atlantski, ili, Čalendžerov Greben. Severni Atlantski Greben se sastoji od dva, a Južni od tri uporedna venca, svi su rastavljeni kanjonskim dolinama.[16]

Od Središnjeg Atlantskog Grebena izdvajaju se pojedini manji grebeni deleći Atlantsku uvalu (brazdu) u manje uvale. Greben Para, koji je u ekvatorijalnom delu paralelan sa Atlantskim Grebenom i obalom Brazila, deli zapadnu polovinu Atlantske uvale u severni i južni deo. Severozapadno od grebena Para, nalazi se Gvijanska uvala (6035m), a između Antilskih Ostrva i obala Severne Amerike se nalazi Severnoamerička Uvala sa tačkom Nares na dubini od 6995 m. Južni obod ove uvale čini uski Portorikanski Rov sa najvećom dubinom 8605 m, što je ujedno i najveća dubina Okeana. Prema severu dubine postepeno opadaju do Telegrafskog Platoa (tako nazvanog jer je po njemu položena većina transatlantskih kablova) i retko gde prelaze dubinu od 4000 m.

Uz obale dno je prekriveno terigenim muljem spranim sa obala rečnim tokovima ili donesenim morskim strujama i plovnim ledom. Pokriva oko 25% celokupne površine dna. Crvena glina preovlađuje u dubinama i na dnu većih uvala. Određene količine koralnih naslaga postoje u tropskim predelima. Strme padine i neravan teren dna ukazuju na jaku seizmičku i vulkansku aktivnost. Pod morem ima dosta ugašenih vulkanskih kupa, a postoje i magmatski tokovi. Neka ostrva su vulkanskog porekla kao npr. Azorska, Tristan de Kunja i ostrva Gvinejskog Zaliva. Seizmička zona sa obe strane ekvatora zahvata prostor između 15° i 35° zapadne dužine, tj. oko 700.000 km². U okolini uvale Romanš registrovano je preko 90 podvodnih zemljotresa.

Reference uredi

  1. ^ a b NOAA: How big is the Atlantic Ocean?
  2. ^ a b „Atlantic Ocean”. Encyclopædia Britannica. Arhivirano iz originala 15. 2. 2017. g. Pristupljeno 20. 12. 2016. 
  3. ^ Mangas et al. 1998, str. 283
  4. ^ Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 80. ISBN 86-331-2075-5. 
  5. ^ a b v Eakins & Sharman 2010
  6. ^ CIA World Factbook: Atlantic Ocean
  7. ^ 1 Ἀ. θάλασσα "la mar Atlántida" (the Atlantis sea)..., DGE Dictionary, CSIC, 2006. Arhivirano 2018-01-01 na sajtu Wayback Machine
  8. ^ Steele 1986, str. 14
  9. ^ Dugmore, Keller & McGovern 2007, Introduction. pp. 12–13; The Norse in The North Atlantic. pp. 13–14
  10. ^ Chambliss 1989, Piracy. pp. 184–188
  11. ^ Acemoglu, Johnson & Robinson 2005, Abstract; pp. 546–551
  12. ^ Lovejoy 1982, Abstract
  13. ^ Bravo 2007, The Trans-Atlantic Slave Trade. pp. 213–215
  14. ^ Svet na dlanu, broj 12.
  15. ^ Hamilton 1992
  16. ^ Levin & Gooday 2003, Seafloor topography and physiography. pp. 113–114

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Атлантски_океан&oldid=27680467”