Grbalj

Grbalj je župa u Crnoj Gori između Budve i poluostrva Luštica. Sa istoka okružena planinom Lovćen, a na zapadu niska pobrđa je odvajaju od Jadranskog mora. Uz istočnu granicu polja razvilo se desetak naselja, koja se kolektivno nazivaju Gornji Grbalj. Donji Grbalj čine sela na zapadnoj ivici polja. Zaselak Bigova u istoimenoj uvali jedino mjesto na obali.

Sela koja se nalaze u Gornjem Grblju su: Dub, Sutvara, Pelinovo, Nalježići, Šišići, Prijeradi, Bratešići, Gorovići, Lastva Grbaljska. Zaseoci: Kraljev Do u selu Gorovići.

Sela koja se nalaze u Donjem Grblju su: Krimovice, Višnjeva, Zagora, Glavati, Kubasi, Glavatičići, Pobrđe, Vranovići, Lješevići. Zaseoci: Trešnjica, Ukropci i Bigova.

Između Gornjeg i Donjeg Grblja Na Jadranskoj magistrali nalazi se naselje Radanovići koje pripada i Donjem i Gornjem Grblju. Djelovi Radanovića su Kovačko polje, Glavatske kuće i Donja Sutvara. Radanovići su nastali nakon razornog zemljotresa 1979. godine.

Regija je značajna poljoprivredna oblast. Južni dio polja čine voćnjaci, vinogradi i povrtnjaci. Ovaj dio polja završava sa plažom Jaz. U sjevernom dijelu Grbaljskog polja, smještena je industrijska zona Kotora.

Ilarion Ruvarac u knjizi „Montenegrina” na 79. strani pominje od Grblja Grbljanića Zana. On je pripadnik poznate Kotorske porodice Bolica. Nepoznato je da li je to prezime dobio po mestu odakle potiče, možda iz Grblja.

Kroz svoju istoriju Grbljani su veoma njegovali čistotu srpskog jezika i ćiriličnog pisma.

U Grblju se nalazi manastir Srpske pravoslavne crkve Podlastva. Grbalj je i sjedište istoimene crkvene opštine. U Grblju vijekovima postoji predanje da je Lazar Hrebeljanović zapravio bio Grbljanović i da je porijeklom iz Grblja. Andrija Kačić Miošić navodi srpsko porijeklo današnje dvije poznate alkarske porodice, Grabovac i Vučković. Grabovci su, po tim starim dalmatinskim porodičnim predanjima, potomci srpskog kneza Lazara Grabljanovića (Hrebeljanovića). Simeon Piščević je u svojoj Istoriji srpskog naroda iz 1795. o Grblju zapisao da u toj oblasti takođe živi srpski živalj. Lazara Hrebeljanovića navodi kao Grebeljanovića.

Istorija

Srednjovjekovna župa i okruženje

Grbalj u srednjovjekovnoj oblasti Donja Zeta (naselja sa kraja 15. vijeka)

Župe Grbalj (Gripuli) i Kukovo (Cuceva)

Najzapadnija srednjovjekovna dukljanska župa Grbalj (Gripuli, Grupuli) dobila je ime od antičkog grada Agruvij (Agruvium, Acruvium). Naseljena srpskim rodovima, protezala se u pravcu sjeverozapad-jugoistok, od polja u zaleđu Budve, do polja uz more (u dnu Tivatskog zaliva, koje se i danas zove Župa). Imala je više plodnih središta. U donjem Grblju, među planinama, nalaze se plodni dolovi, a posebno oko današnjeg Bigova (zaliv Trašte). Postoji vjerovatnoća da se tu nalazio rimski Agruvij, zbog arheoloških ostataka iz antičke epohe. Na sjeverozapadu je oblast brda, a na jugoistoku Mrčevo polje (kod Budve). U centru župe, pored crkve Sv. Stevana (u današnjem selu Vraćenovići) nađeni su ostaci preromanske plastike. Sa crkve je i latinski natpis (ktitora Huroga i Dane) iz IX vijeka. Put Budva— Kotor (sa odvajanjem za Tivat, na prevoju Trojica) prolazio je i tada kroz ovu župu. U Grblju je, kao i u drugim primorskim oblastima, još u VII vijeku Vizantijski zemljoradnički zakon obratio veliku pažnju na vinogradarstvo. Župi Grbalj bilo je blisko naselje Tivat (Theudo, Thedo, Teodo) koji se prvi put pominje na donatorskom zapisu (đakona Albelina) sa crkve sv. Srđa, Nikole i Dimitrija (Đurđevo brdo, iznad Tivta) iz druge polovine IX vijeka.

Dukljanski period

U XI vijeku stanovnici su se već bavili tkačkim zanatom. U pojedinim istorijskim momentima, ova župa se vezivala za susjednu župu Kukovo i grad Budvu (Stari grad). Kao najzapadnija u Duklji, bila je vezana i za Travuniju i njene župe (Risenu, Dračevicu i Konavle). To se vidi iz podjele (nakon smrti kralja Vojislava) kada su Gojislavu i Predomiru ostavljeni: Travunija i Grbalj. Ka Grblju su gravitirala tri mala ostrva u Tivatskom zalivu: Otok, Prevlaka (Traiectus) i Gabrio (Stradioti, Sv. Marko). Na Prevlaci se nekada (vjerovatno u X vijeku) nalazila preromanska crkva sa bogatim kamenim crkvenim namještajem, sačuvanim u nekim djelovima. Srednjovjekovna benediktinska opatija sv, Arhanđela Mihaila (Tumba sancti Archangeli) na istom ostrvu, prvi put se pominje 1124. godine. Kasnije je na tom mjestu osnovana zetska pravoslavna episkopija. Crkva u kojoj je poginuo kralj Dragomir, na ostrvu Gabrio, nosila je ime sv. Gavrila (postoje tragovi crkve: zapisi o njoj, na starijim kartama Boka kotorske).

Župa u doba Nemanjića i Balšića

Župa se nalazila u srednjovjekovnoj državi Srbiji od vremena Stefana Nemanje a njom su sa titulom velikog župana, ali i počasnom titulom „kralja” Dioklitije, Dalmacije, Trebinja, Toplice i Hvosna (između ostalog i po Vukanovom natpisu sa crkve sv. Luke, u Kotoru, iz 1195. godine) upravljali Vukan Nemanjić, sin vrhovnog vladara i velikog župana, Stefana Nemanje kao i Đorđe Nemanjić (sin Vukana Nemanjića), u državi vrhovnog vladara Stefana Vladislava I Nemanjića. Ova župa je bila u sastavu oblasti kojima su pod srpskim kraljevima neposredno upravljali: Stefan Vukanović Nemanjić, Jelena (majka kralja Milutina) i srpski prestolonaslednici („ mladi kraljevi”) Stefan i Dušan. Grbalj se spominje u pismu cara Dušana iz Prištine 1351. godine.

Grbaljski zakonik

Grbaljski zakonik je napisan 1427. godine u svetoj obitelji Podlastva. Ima 126 člana i 42 potpisnika. Njime se uređuje tadašnji društveni život.

Grbljani i Crnogorci

Sava Petrović Njegoš izvještava mletačkog providura Vinćenca Gritija da su pisali Grbljanima da ne zovu Peraštane u kmetove, jer su u krvi (neprijateljstvu) s Paštrovićima. Odgovorili su da ih neće zvati, no traže od providura da im dopusti da zovu Crnogorce. Crnogorci su prijatelji i Paštrovićima i Grbljanima (pismo 158.). Iz navedenog se vidi da tada ni Grbljani ni Paštovići nisu Crnogorci, no su Crnogorci prijatelji i jednima i drugima. Opominje providura da su Grbljani nezadovoljni i da se dvoume da li da bježe u Turke. Navodi da je providur njihov princip i gospodar njihovih tijela, a on ot duše, aludirajući na svjetovnu i crkvenu vlast (pp. 226.). Grbljani Šišići su zlo nanijeli Mirčanima (pp. 232.).

Grbaljske bune u XV vijeku

Sava Nakićenović u monografiji "Boka" 1913. godine piše (reprint CID, 1999, str 114), da u Grblju ima 48 starinačkih bratstava među kojima navodi i bratstva Ercegoviće i Ćekliće. Navodi se da je Grbalj naselilo 7 bratstava (plemena) Hercegovaca, iz stare Crne Gore je 57 bratstava, i iz Boke je 19 bratstava. (str 118)

Poznati Grbljani

• Maksim Tujković
• Džafer aga Tujković
• Svetozar Marović
• Mitrofan Ban
• Lazo M. Kostić
• Ilija Sindik
• Stevan Vukotić
• Đorđe Mihailović
• Ivica Kralj
• Milan Tičić

Literatura

• Piščević, Simeon (2018). Istorija srpskog naroda. Novi Sad i Šid: Akademska knjiga i Narodna knjižnica Simeon Piščević Šid. ISBN 978-86-6263-214-2. 
• Apolonovič Rovinski, Pavel (1998). Etnografija Crne Gore, tom II. CID - Podgorica. 
• Blagojević, Miloš (2004). „Meropsi i otroci - baštinici i posadnici u Grbaljskom rukopisu Dušanovog zakonika”. Glas SANU. 396 (12): 21—60. 
• Blagojević, Miloš (2005). „Baštinici i posadnici u Grblju u XIV i XV veku”. Grbalj kroz vjekove. Grbalj: Društvo za obnovu Manastira Podlastva. str. 147—156. 
• Božić, Ivan (1970). „Doba Balšića (drugi deo)” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (2). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 49—133. 
• Božić, Ivan (1970). „Zeta u Despotovini” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (2). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 135—275. 
• Božić, Ivan (1970). „Vladavina Crnojevića” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (2). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 277—370. 
• Božić, Ivan (1979). Nemirno Pomorje XV veka. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Božić, Ivan (1982). „Raspad mletačkog sistema u Primorju”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 403—413. 
• Kovačević, Jovan (1967). „Od dolaska Slovena do kraja XII vijeka” (PDF). Istorija Crne Gore. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 279—444. 
• Sindik, Ilija (1951). „Dušanovo zakonodavstvo u Paštrovićima i Grblju”. Zbornik u čast šeste stogodišnjice Zakonika Cara Dušana. Beograd: Srpska akademija nauka. str. 119—182. 
• Sindik, Ilija (1957). „Odnos grada Budve prema vladarima iz dinastije Nemanjića”. Istoriski časopis. 7: 23—36. 
• Spremić, Momčilo (2005). „Grbalj i Srpska despotovina (1421—1459)”. Grbalj kroz vjekove. Grbalj: Društvo za obnovu Manastira Podlastva. str. 193—213. 
• Ćirković, Sima (1970). „Zeta u državi Nemanjića” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (1). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—93. 
• Ćirković, Sima (1970). „Doba Balšića (prvi deo)” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (2). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—48.