Википедија

Zemljano utvrđenje

Zemljana utvrda (engl. Еarthfort, nem. Erdwerk, hol. mottekasteel, rus. Город, mađ. földvár) je tip gradine, koju u našem narodu često nazivaju i „gradom“ ili „gradištem“ termin iz kojeg potiču brojna imena današnjih naselja (Soko grad, Velika gradiška itd.). Tipičan primer nekadašnjeg takvog utvrđenja je Bačko Gradište (mađ. Bácsföldvár), a rimsko utvrđenje Pinkum (lat. Pincum) preteča Velikog Gradišta bilo je najtipičnija zemljana utvrda.[1] Pošto gradišta potiču iz ranih perioda istorije bez mnogo pisanih izvora, najčešće su evidentirana kao arheološki lokaliteti od velikog značaja, i širom sveta teži se njihovom sačuvanju.

Ostaci zemljanog utvrđenja u Šomođžitfa (mađ. Somogyzsitfa), zapadna Mađarska
"Nevestin Zamak" (engl. Maiden Castle) u Dorset, Engleska je jedna od najvećih zamljanih gradina Evrope

Za zemljana utvrđenja izraz "gradište" se koristi više provizorno, jer razlikujemo još i kamena gradišta ili gradine. Gradišta, kao i gradine u fortifikacijskoj arhitekturi predstavljaju primitivniju prethodnicu klasičnih zamkova. Gradine su pretežno nastajale u brdsko-planinskim oblastima i konstruisane su od kamena. Njihovih ostataka ima po celom Balkanu[2], a naročito ih je mnogo u Bosni.[3] Imale su značaj odbrane u svim periodima istorije, sve do Turskog perioda (XV. vek). Za razliku od njih nizinske gradine su načinjene od zemljanog materijala (lesa i peska) pošto tu nije bilo kamena na raspolaganju. Zemljane utvrde su na našim prostorima postojale do XI-XII. veka. Tipičan primer su keltski opidum "Čarnok" kod Vrbasa, Galad grad u Banatu ili avarske palisadne fortifikacije, u arheologiji poznate kao mistični "hringovi". Značajno gradište nalazi se i kod Horgoša, a arheološko nalazište koje i sâmo nosi taj naziv nalazi se u Iđošu kod Kikinde. Gradina na Bosutu mada nosi taj naziv je više humka tipa tel (višeslojno naselje), iako ga okružuju odbrambeni rovovi izgrađeni u nekom od kasnijih perioda.

Karakteritike i istorija uredi

Kod velikog broja drevnih naroda naselje je radi zaštite bilo i utvrđeno zemljanim bedemom i rovom. Na primer velik broj rimskih utvrđenja (kastruma i kasteluma) bilo je radi zaštite okruženo mnogobrojnim šančevima – praksa i tradicija koja je kasnije usavršena pri gradnji klasičnih srednjevekovnih zamaka. Ovi gradovi bili su dodatno utvrđeni drvenim ili delimično i kamenim zidovima (najčešće samo kule i kapije). U kasnijem, nakon-antičkom periodu nizinske gradine su tipično građene u vidu velike humke okružene šancem, namenjene ekskluzivno nekom gospodaru i njegovoj pratnji i vojsci.

 
Rimsko utvrđenje ojačano sa tri zemljana bedema i šanca

Zemljane utvrde su obično kružnog ili elipsoidnog oblika, ali su ih graditelji često i prilagođavali reljefnim odlikama prostora, tako da ih ima i mnogougaonih. Po strukturi gradnje mogu biti linijski otvorene ili zatvorene. Obično su podignute na najvišu tačku u predelu ili su pravljene na veštački breg - humku. U svakom slučaju od njih je zavisila zaštita zajednice, te su pravljene na strateška mesta, na obale reka, na mesta sa dobrim položajem za osmatranje itd. Osim naselja koje može biti pored ili unutar bedema, zemljane gradine su već od neolitskog perioda postojale kao utvrđena mesta u koje je bila smeštena stalna vojna postava radi nadzora šireg prostora, ili skladišta nekog zajednici važnog resursa. Mogu se naći širom sveta, a njihovo strateško svojstvo ih bez obzira na različitu kulturu i epohu čini sličnim.

Obično je središnjem delu prostor koji izgleda kao trg, da se pretpostaviti da je tu bilo i samo naselje okruženo palisadnim zidinama i šančevima. Arheološka istraživanja gradišta intentivnija su od XIX. veka i obično su to višeslojna nalaziššta, jer su ih koristili mnogi nadolazeći narodi, jedni za drugim ih dorađujući i prilagodeći ih svojim potrebama. Na primer unutar utvrde Vaškapu kod Horgoša otkrivena je i hunska i avarska nekropola, kao i slovenska, u relativnoj blizini jedno drugih, što ukazuje na to da su tu predstavnici sva tri naroda nezavisno obitavali.[4]

 
Vazdušni snimak zemljanog utvrđenja u mestu Sabolč (mađ. Szabolcs), severositočna Mađarska

Podela uredi

Arheolozi razlikuju različite tipove zemljane utvrde u zavisnosti od porekla (kulture koja ih je gradila), namene i istorijskog perioda. Postoje keltske, vikingške, avarske, rimske, turske, mađarske i druge utvrde. Opidumi, keltski tip zemljanih utvrđenja karakteristični su za Podunavlje i Panonsku niziju tokom II. i I. veka p. n. e.. Gorod je tip utvrde koja je ponovo izgrađena na osnovi već ranije podignute zemljane utvrde. U mađarskom folkloru zemljana utvrđenja imaju značajno mesto, kojih se procenjuje da ima u Panonskoj niziji nekoliko stotina. Čak postoji i naziv mesta Šarvar (mađ. Sárvár), t.j. blatna tvrđava.

Hringovi su palisadi i zemljani radovi prstenastog oblika, a naziv potiče od njihovih prvih opisivača, germanskih osvajača Avarske zemlje na kraju VIII. veka. U Franačkim Hronikama čitamo o mističnim kružnim građevinama (iz nemačkog "ring" ili prsten)[5] koje su za svog kratkog boravka u ovim prostorima avari, ovaj tursko-mongolski narod ostavili za sobom.

U određenim periodima svog širenja i Rimsko carstvo je gradilo utvrđenja opasana zemljanim palisadima, naročito na mestima gde je do kamena teško bilo doći. Neka od zemljanih utvrđenja na strateškim mestima su u kasnijem periodu unapređena u kamena, često u više građevinskih faza, uz različite obnove i adaptacije tokom proširivanja sa izgradnjom novih objekata.[6]

Avarska enigma uredi

O avarima postoji obimna literatura. Ipak, o nekim pitanjima, u koje spadaju i njihove gradine, postoje samo pretpostavke. Avarska utvrđenja su građena nešto nalik na kružne zigurate. Neka od njih – avarske kule – bile su humke okružene vodenim jarkom. Međutim, postojali su pisani izveštaji – u kontekstu avarskih ratova VIII. i IX. veka – o velikim utvrđenim gradovima u obliku prstena[a] o kakvima su pisali svojevremeni arheolozi i za Vojvodinu[7][8], ali lokaliteti nisu potvđeni, stoga ostaju mistična strana zemljanih radova iz ovog perioda (lokalitet Čarnok kod Vrbasa arheolozi sa kraja 19. veka, koji su ga otkrili i delimično iskopali pogrešno su smatrali avarskim prstenom, danas znamo da je iz znatno ranijeg perioda).

Na vazdušnim (ortofoto) snimcima vidi se velik broj krugova u blizini avarskih nekropola, ali oni nisu izučavani, i verovatno su najčešće prirodnog porekla (taloženje, rad vode i sl.). Ostali značajniji zemljani radovi su iz ranijeg perioda, od neolitikuma do antike, te su njih avari koristili. Kao na primer Rimski šančevi, za koje neki tvrde da su avarski, ali bez uspeha da u ovu teoriju uklope njihovu ogromnu dužinu i rad koji je bio potraban za njihovu izgradnju[9], kao i pitanje zašto i protiv koga bi ih avari stotinama kilometara uzduž povlačili? Postoji sumnja da su neki polukružni reljefni oblici u Panonskoj niziji (npr. u mestima Binja (mađ. Bény), Slovačka i Kišitke (mađ. Kissitke) u severozapadnoj Mađarskoj, a naročito neki u Vojvodini, na primer ostrvasta formacija uz Tisu kod Čente) možda poveće avarske utvrde, ali autori navode da su istraživanja veoma skupa i nije se mnogo napredovalo u dokazivanju te pretpostavke.[10]

Pošto arheologija još nije locirala nijedan inicijelno avarski "hring" smatra se da su Avari kao fortifikacije koristili preuređene rimske utvrde iz prethodnog perioda.[11]

Zanimljivosti uredi

  • Poznatu Nišku tvrđavu su turci izgradili na ostacima antičkog rimskog i srednjovekovnog slovenskog utvrđenja. Nakon što je više puta razarana i konačno 1454. godine od strane srpsko-ugarske vojske i srušena, turci tvrđavu više nisu obnavljali. Umesto toga su, nakon gubitka Beograda 1717. godine pored nje izgradili drugo, zemljano utvrđenje "Hisar". Bilo je trouglastog oblika i većih dimenzija od današnje Tvrđave a posedovalo je sedam bastiona. Duž bedema protezao se širok rov napajan vodom iz Nišave, a ulazilo se na tri kapije. Hisar nije ostao sačuvan ali o njemu znamo sa tzv. Italijanskog plana iz 1719. godine.
 
Ostaci Kovinske tvrđave
  • Bečej je 1091. godine bio zemljana utvrda na tiskom ostrvu, a kasnije u XV veku tvrđava (Castrum Beche). Bečejska tvrđava je nakon opsade pala u turske ruke septembra 1551. godine, a kompleks je u duhu Karlovačkog mira srušen. Da se o ovom nekadašnjem jakom utvrđenju danas malo zna doprinela je i regulacija Tise, jer su izgradnjom brane i preživeli skromni ostaci poplavljeni.[12]
  • Singidunum keltsko-rimska predača Beograda bio je kastrum u početku opasan zemljanim nasipima, a tek kasnije utvrđen kamenim zidovima. Odbrambeni rov prvobitnog zemljano-palisadnog utvrđenja za koje se smatra da je bilo površine 200 m x 400 m nalazio se na prostoru današnje Knez Mihailove ulice.
  • Kao i Beogradska tvrđava i Petrovaradinska ima svoju "zemljanu" prošlost. Zemljana fortifikacija u njoj bila je u upotrebi sve do turskog perioda. U pripremi na napad turske rečne flotile iz pravca Beograda 1694, izgrađena su dva zaštitna pojasa šančeva na južnoj strani tvrđave. Ovaj element poljske fortifikacije igrao je značajnu ulogu pri zaštiti od opsade, terajući tursku artiljeriju da troši vatru na nju. Takođe su, pored ostalih manevara, u pravcu zemljanih šančeva Turci kopali sape u nadi da se približe braniocima. Ovi zemljani bedemi iako oštećeni ostali su u funkciji sve do XVIII veka.
  • Kovin je originalno nastao u blizini zemljanog pa tek kasnije kamenog utvrđenja izgrađenog uz Dunav. Utvrđenje je stajalo uz grad sve do XVI. veka, kroz ceo period ugarskih i turskih vladara. Danas se mogu videti skromni ostaci tvrđave.

Vidi još uredi

Beleške uredi

  1. ^ Na primer 800. godine n. e. bugarski kan Krum u napadu koji je poznat kao "Druga opsada Avarskog Hringa" razbija snagu poslednjeg avarskog kaganata pod kaganom Avramom

Reference uredi

  1. ^ Opština Veliko Gradište – Istorija Pristupljeno 09. 09. 2015.
  2. ^ Projekat Rastko – Srbija od 7. do 12. veka
  3. ^ Drevna Bosna i Hercegovina
  4. ^ Istoričar Zoltan Nađerđ (mađ. Nagygyörgy Zoltán), viva voce
  5. ^ Turko-Mongol Rulers, Cities and City Life. BRILL. 13. 09. 2013. str. 39—. ISBN 978-90-04-25700-9.  (jezik: engleski)
  6. ^ Utvrđenje Dijana kod Kladova Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. novembar 2016), Aktuelna arheološka istraživanja Narodnog muzeja
  7. ^ Velika Monografija Bač-Bodroške županije izašla 1896. godine u Somboru (mađ. Bács-Bodrogh vármegye egyetemes monográfiája, Bittermann Nándor és fia könyv- és kőnyomdája. Zombor, 1896) p.57-58
  8. ^ mađ. Magyarország vármegyéi és városai (szerk. Borovszky Samu) - Bács-Bodrog vármegye, Országos Monografia Társaság, Budapest, 1909; p.14
  9. ^ Laslo Sekereš: mađ. Adalékok a Kis-római-sánc kérdéséhez, Híd, 1986 04 07, pp.518-527
  10. ^ Dénes József: Avar táborok a Kárpát-medencében? Vasi szemle 2009. LXIII. évf. 1.sz. (jezik: mađarski)
  11. ^ David Nicolle (1990). Attila and the Nomad Hordes. Osprey Publishing. str. 28—. ISBN 978-0-85045-996-8. [mrtva veza] (jezik: engleski)
  12. ^ Bečej – Graditeljsko nasleđe, Protego Subotica Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. novembar 2015) Pristupljeno 09. 09. 2015.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Zemljano utvrđenje na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Земљано_утврђење&oldid=26885976”