Zeta u sastavu Srpske despotovine

Zeta u sastavu Srpske despotovine je istoriografski naziv za srpsku srednjovekovnu oblast Zete za vreme vladavine srpskih despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, od 1421. do 1456. godine. Tokom tog razdoblja, Zeta je obuhvatala središnje i južne delove današnje Crne Gore, kao i deo današnje severne Albanije. Zeta je 1421. godine, nakon izumiranja dinastije Balšića, ušla u sastav Srpske despotovine. Za vreme vladavine Stefana Lazarevića (1421—1427) i njegovog naslednika Đurđa Brankovića (1427—1456), na širem području Zete su vođene česte borbe sa Mletačkom republikom na jednoj i Osmanskim carstvom na drugoj strani. Tokom vremena, Mlečani su uspeli da uspostave svoju vlast u primorskim gradvima, a Turci su 1456. godine preuzeli tvrđavu Medun, poslednje uporište Srpske despotovine u Zeti. U međuvremenu, na zetskom području je stvorena nova oblasna država Zeta pod vlašću dinastije Crnojevića.

Zeta u sastavu Srpske despotovine
Grb
Zeta u sastavu Srpske despotovine
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkan
Prestonica		Podgorica, Medun
Društvo
Religija		pravoslavlje, katolicizam
Istorija
Istorijsko doba		pozni srednji vek
— Osnivanje		1421.
— Ukidanje		1456.
Zemlje prethodnice i naslednice Zete u sastavu Srpske despotovine
Prethodnice:		Naslednice:
	Zeta u doba Balšića	Zeta u doba Crnojevića

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Zeta.

Istorija

Do 1421. godine, Zetom je vladao Balša III Balšić, čija je mati Jelena bila sestra despota Stefana Lazarevića. Jelena se 1411. godine preudala za velikog vojvodu Sandelja Hranića Kosaču, koji je bio jedan od najmoćnijih velikaša Kraljevine Bosne. Nastavila je da pruža podršku sinu, koji je do kraja vladavine vodio stalnu borbu Mlečanima oko vlasti nad primorskim gradovima. Naime, koristeći raspad Srpskog carstva, Venecija se polako širila na obalama Zete. Najprije je posjela Drač i Lješ, a od 1396. godine i Skadar, Drivast i Sv. Srđ na Bojani. Balša je nastojao da im se odupre i povrati izgubljene gradove i oblasti u primorju (Prvi i Drugi skadarski rat). Međutim, Venecija je ipak uspjela da od 1405. do 1412. godine u svojim rukama drži gradove: Bar, Budvu i Ulcinj. Da bude pod mletačkom vlašću težio je grad Kotor, što je i ostvareno 1420. godine. Ulcinj je potpao pod vlast Venecije 1421. godine, a Budva privremeno, od 1420. do 1426. godine. Mlečani su privremeno zaposjedali i gubili i Lušticu, Grbalj i Paštroviće.

Zeta u doba Stefana Lazarevića

Srpski despoti iz XV vijeka: Stefan Lazarević (1377—1427) i Đurađ Branković (1375—1456)

Despotovina Stefana Lazarevića 1422. godine i granice mletačkih posjeda u Zeti

Balša III je umro 28. aprila 1421. godine i sa njim se ugasila dinastija Balšića. Poslednjom voljom Balše III, Zeta je pripala njegovom ujaku Stefanu Lazareviću i pripojena je Srpskoj despotovini. Ne mareći za to, novonastalu situaciju su pokušali da iskoriste Mlečani, posjedajući gradove Balšića u Donjoj Zeti (Drivast, 10. maja 1421. i Ulcinj, 15. maja 1421. godine). Đurađ i Lješ Đurašević uzimaju više Balšinih sela. Vojvoda bosanski, Sandelj Hranić (u to vrijeme zet despota Stefana Lazarevića) bez uspjeha želi iskoristiti pometnju u Zeti, tražeći od Mlečana ustupanje Gornje Zete i gradova Bara i Budve u Donjoj Zeti. Stefan Balšić Marmonte se nije najbolje snašao u ovim događajima ili na njega niko nije obraćao pažnju. U avgustu 1421. godine srpski despot Stefan Lazarević stiže sa vojskom u Zetu, uz sigurno zaleđe novog sultana, Murata II. Zauzeo je Drivast, a zatim Bar, sredinom novembra 1421. godine. Mlečani su zadržali Skadar, Ulcinj i Budvu (do 1426), lišeni svake vlasti u najvećem dijelu područja van gradskih zidina. Despotove vojvode (Lješ i Đurađ Đurašević) zauzimaju područje Svetomiholjske metohije i Grbalj. Čvrsta despotova vlast u Zeti je uzdrmana neposredno pred njegovu smrt pošto je turski sultan Murat ugovor despota Stefana Lazarevića sa ugarskim kraljem Žigmundom protumačio kao nevjerstvo i sa trupama upao iz Bugarske u Srbiju.

Despot Stefan Lazarević (1377—1427) vladao je Zetom od 1421. do 1427. godine. Sin kneza Lazara i ujak posljednjeg vladara iz dinastije Balšića, najpre je, od 1389. do 1402. godine, vladao Srbijom kao knez i vazal turskog sultana Bajazita Prvog. Za račun ovog sultana je sa svojim odredima učestvovao u turskim osvajačkim pohodima. Vizantijski car Ivan VII Paleolog proglasio ga je za despota Srbije poslije turskog poraza u bici kod Angore (1402). Godine 1403. stupa u vazalni odnos prema Ugarskoj. Stefan Lazarević je bio vješt diplomata i dobar vojskovođa, što su cijenili kako Turci, tako i Ugri. Od Hrvatsko-ugarskog kralja, Žigmunda, dobio je u posjed Beograd, Golubac, grad i rudnik Srebrenicu u Bosni, kao i mnoge feudalne posjede u Ugarskoj. Od turskog sultana Mehmeda II je dobio nekoliko gradova i predela. Po smrti svog sestrića, posljednjeg vladara iz dinastije Balšića, voljom Balše III dobio je 1421. godine i Zetu. Iste godine stigao je sa vojskom u zetsko primorje. Ovim se Stefanova država po obimu smatrala jednakom Srbiji u doba prije kralja Milutina. Stefan je imao nesuglasica sa novim sultanom Muratom II. Novi gospodar Zete je preko poslanika pokušao voditi pregovore u Veneciji, pa potom nastavio ranije sukobe Balšića sa Mlečanima oko gradova u primorju. Na području Zete, naročito od početka XV vijeka, primjetan je uspon tzv. ratničkih družina. Ratničke družine nisu bile velike: od 20 do 50 boraca. Kao takve, prepuštene samo sebi, teško bi dugo opstajale. Međutim, udruživanjem bi se stvarale značajne vojne snage. O njih su se otimali međusobno zaraćeni feudalci i gradovi, pa i strani osvajači (Mlečani) nagrađujući ih za ratničke poduhvate. Samim tim, ove ratničke družine su imale značajnu ulogu u političkom životu Zete.

Mirovni ugovori sa Venecijom

Kula bedema Starog grada (Budva)

Godine 1423. borbu u Zeti prepušta svom sestriću Đurđu Brankoviću (čiji su se posjedi graničili sa ranijim posjedima Balšića). Odnosi između Srpske despotovine i Mlečana su ostavili zategnuti i poslije sklapanja mira kod Sv. Srđa, 12. avgusta 1423. godine, obzirom da sva sporna pitanja (Budva, solane u Grbaljskom polju, Paštrovići, Luštica i dijelovi Skadarskog i Barskog distrikta) nisu bila riješena. Novi ugovor između Venecije i Đurđa Brankovića (predstavnika despota Stefana Lazarevića) sklopljen je 26. avgusta 1424. godine u kopaoničkoj Plani. Kako su i dalje ostali značajni teritorijalni sporovi, Venecija je predlagala međunarodnu arbitražu (vizantijskog cara, princepsa Aheje, ili komune Firence, Sjene, Ankone, pa i Bolonjski ili Sijenski univerzitet). Bez predlagane arbitraže, 26. aprila 1426. godine sa skadarskim kapetanom Franćeskom Kvirinom, sklopljen je treći sporazum. Despotovini je ostala Ratačka opatija, kod Bara i solane Balšića, sa podanicima, u Grbaljskom polju, a Veneciji su pored nekih utvrda pripali i Paštrovići. Nakon ovoga, despot Stefan je prepustio upravu nad Zetom sestriću, pa se Đurađ sa porodicom avgusta 1426. godine preselio u zetsko primorje. Pošto su mješovite komisije utvrdile razgraničenja, potpisan je i novi ugovor između Đurđa i predstavnika Venecije (Franćesko Kvirin) 11. novembra 1426. godine u Drivastu. Uz približavanje turske vojske, iznenadnom smrću despota Stefana (19. jula 1427. godine), propao je i pokušaj da se nezavisnost Srbije i očuva. Veličinu njegove državničke i ratničke sposobnosti prikazuje i to da je njegova smrt, po navodima savremenika, „izazvala užas u narodu“.

Zeta u doba Đurđa Brankovića

Đurađ Branković (1375—1456) knez i despot, vladao je Zetom od 1427 do 1456. godine. Smrt Stefana Lazarevića zatekla je novog gospodara u Zeti, kojom je upravljao u ime despota. Đurađ se dmah vratio u Srbiju, radi rješavanja krupnijih pitanja. Za srpskog vladara je priznat od strane turskog sultana i ugarskog kralja. Dobivši despotsku titulu od vizantijskog cara, sazidao je i prijestonicu Smederevo. U Zeti su se za njegove vlasti (koju je predstavljao vojvoda Altoman) odmetnuli vlastelini Đurađ i Lješ Đurašević, nudeći se Veneciji, ali ih je ova odbila, smatrajući da su oni još uvijek „podanici i vazali gospodina Đurđa“.

Po smrti despota Stefana, Đurađ Branković preuzima vlast u vrlo teškim okolnostima. Trogodišnje primirje sklopljeno između Žigmunda i Murata, omogućilo je Đurđu da se pomiri sa Turcima i vlada Srpskom despotovinom kao vazal. Vladajući u burnom periodu balkanske istorije, ovaj je despot doživio i to da Turci raspišu ucjenu za njegovu glavu, kao i osljepljenje svojih sinova od strane Osmanlija, 1441. godine. Iste godine, privremeno je izgubio Gornju Zetu i grad Bar u Donjoj Zeti (prodori bosanskog vojvode Stefana Vukčića Kosače). Nisu uspjeli despotovi pokušaji prodora u mletački dio Donje Zete, 1448. godine. Đurađ Branković se potpuno povukao iz Zete (osim grada Meduna) poslije sukoba sa Mlečanima i gornjozetskom vlastelom, odnosno nakon dva vojna poraza nanesena mu od mletačkog vojvode Stefana Crnojevića, 1452. godine.

Smederevski sporazum iz 1435. godine

Srpsko-mletački ugovor od 14. avgusta 1435. godine, sklopljen je u Smederevu, u teškom trenutku za Despotovinu, jer je isticao sporazum sa sultanom. Stiješnjen između dvije sile (Turske i Ugarske) što je Venecija dobro iskoristila, pregovarajući u za njega najtežem trenutku, doveo je svojim popuštanjem (odricanjem od teritorija i prava) u nezavidan položaj svoje dostojanstvenike u Zeti. Odredbama ugovora, Veneciji između ostalog pripadaju i „katuni Crne Gore“ (u to vrijeme uzak pojas planina, do vrhova masiva, uz more, a iznad Kotora, Grblja i Budve i više Paštrovića). Mlečani su uz sporazum dodali i dugačak spisak šteta koje su venecijanskim podanicima učinili vojvoda zetski Altoman, vlastela Đuraševići, Barani, Budvani, Njeguši i drugi despotovi ljudi, do najsitnijih pojedinačnih primjera (detaljisanje i preciznost su bili odlika Mlečana) što je za Srbe bilo neshvatljivo sitničarenje. Tražena je i naplata dugova samog despota Đurđa, kao i počivšeg despota Stefana Lazarevića. Mlečani nisu zauzimali velike posjede odjednom, već su dugim i strpljivim radom na terenu pridobijali „kuću po kuću“. Do 1435. godine srpskoj su despotovini, u primorju Zete, oduzeli sve, sem: Bara i Budve. Veliko vijeće, u Veneciji, 31. decembra 1435. godine, izabralo je Đurđa Brankovića, sa sinovima i naslednicima, za mletačkog građanina i plemića (svečani dokument napisan je 26. marta 1436. godine i na njega stavljen zlatni pečat Mletačke republike) čime je istovremeno srpski despot postao i član Velikog vijeća.

Borbe u Donjoj Zeti i gubitak Gornje Zete

Ratom u Zeti, uz savezništvo Stefana Crnojevića, bosanskom vojvodstvu S. V. Kosače je pripojena Gornja Zeta i osvojen grad Bar u Donjoj Zeti.

Posedi Mlečana u Donjoj Zeti 1448. godine

Pokušaj osvajanja Bara (1448). Vojvode u službi srpskog despota Đurđa Brankovića: Altoman (1.) i Stefan Crnojević (2.); Paštovići (većina) na strani srpskog despota (3.). Plaćena ratnička družina Mrkojevića, u službi Mlečana (4.)

Kada je Novo Brdo palo pod tursku vlast 1441. godine i napadi se nastavili na ostale dijelove Srbije — Đurđu Brankoviću je na upravu ostala samo Zeta. U nemilosti kod Turaka, prodorom bosanskog vojvode i turskog vazala Stefana Vukčića Kosače (uz savezništvo sa vojvodom Stefanom Crnojevićem, kojem je Kosača uzeo sina za taoca), Đurađ privremeno gubi Gornju Zetu i grad Bar (Donja Zeta) 1441. godine. Turci su upali u ostale dijelove Despotovine, izbjegavajući Zetu i namjenjujući je svom vazalu S. V. Kosači. Nakon povratka na vlast, despot povraća G. Zetu i 1448. godine vrši vojnu ofanzivu na mletačka uporišta (gradove) u Donjoj Zeti. Međutim, njegove vojvode Altoman i Stefan Crnojević, kojima se pridružuje većina Paštrovića, ne napadaju bedeme Bara. Po svemu sudeći, nasjeli su na lukavstvo Mlečana, koji su Altomanove ljude uspjeli da uvjere u izdajstvo Stefana, glasnim pozivima sa tvrđave, pronoseći glasine o savezništvu Mlečana sa gornjozetskim vojvodom i poturajući Altomanu falsifikovano pismo. Napadači pod komandom vojvode Altomana su dovedeni u zabludu, pa se u neredu povlače. mletački vojvoda iz Bara, Danilo Đurić, koristeći priliku, uz pomoć plaćene ratničke družine Mrkojevića, u potjeri nanosi veće gubitke Altomanovim odredima. Stefan Crnojević, u brdima iznad Bara (gdje je bio razmješten njegov dio vojske) uspijeva da izbjegne zarobljavanje, zahvaljujući, kako je zapisano, kaluđeru Isajiji (za kaznu, kasnije mu je od strane Mlečana oduzet vinograd) i Andriji Brisku (pod prijetnjom vješala protjeran sa svih mletačkih posjeda). Za drugi despotov pohod na primorje, nije jasno kako se odvijao. Pominje se upućivanje Đurđevih snaga na Bar, među kojima i 1000 Mađara, kao i šteta koju je despotov vojvoda Stefan Crnojević sa svojim odredima počinio u okolini Kotora: pljačkajući, paleći kuće i sjekući vinograde, sve do zidina grada. Već 1451. godine, Kotorani vode akciju za pridobijanje gornjozetskog vojvode, koji je pod komandom srpskog despota predstavljao veliku opasnost za područje Kotora. Godine 1452. despotov vojvoda Stefan Crnojević prelazi na stranu Mletačke republike. Uzima titulu mletačkog vojvode i guši pobunu u Grblju (februara iste godine) čime sprečava i bunu u Paštrovićima. To je bio razlog da reaguje despotov vojvoda iz Podgorice, Altoman, koji uz učešće turskih odreda i dijela vojnika iz Gornje Zete, pali gotovo sve kuće u selima koja su pripadala Stefanu Crnojeviću (od 590, popaljeno je 570 objekata). Nakon toga, vojvoda Altoman u svom napredovanju, na prilazima Donjoj Zeti, doživljava neočekivan poraz od vojske Stefana Crnojevića. Ni slanje nove Đurđeve vojske nije urodilo plodom. Pod komandom Toma Kantakuzina, 14. septembra 1452. godine, Đurđevi odredi doživljavaju novi poraz od Stefana Crnojevića. Despotove snage bivaju potisnute iz svih predjela Gornje Zete, osim iz tvrđave Medun. Poslednji trag despotove vlasti u Zeti vezuje se za početak 1456. godine, kada je svoju tvrđavu Medun (godinama odsječenu od ostatka Despotovine) mada je posada željela prići Mlečanima, Đurađ predao Turcima.

Brat od strica posljednjeg gospodara Zete iz dinastije Balšića, Balše III, Stefan Balšić (Dubrovčani su ga zvali Stefan de Marmonte) pokušao je od Đurđa Brankovića da povrati izgubljene oblasti u Zeti, na koje je smatrao da ima pravo. Ostao je bez podrške i ovi pokušaji iz 1429. godine nisu mu uspeli. Nakon toga Stefan Balšić je prišao Mlečanima i za njihov račun ratovao u Lombardiji i Furlaniji. Porodici Marmonte, koja je imala posjede u Apuliji, gubi se svaki trag oko 1480. godine.

Vladari

• Stefan Lazarević, 1421—1427.
• Đurađ Branković, 1427—1456.

Vidi još

• Zeta u doba Nemanjića
• Zeta u doba Balšića
• zeta u doba Crnojevića
• Zetska eparhija
• Srpske zemlje
• Srpsko primorje
• Srbi u Crnoj Gori
• Istorija Crne Gore

Literatura

• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1989). Srbija u doba Nemanjića: Od kneževine do carstva 1168-1371. Beograd: Vajat. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2004). Nemanjići i Lazarevići i srpska srednjovekovna državnost. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Božić, Ivan (1970). „Zeta u Despotovini”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 135—275. 
• Božić, Ivan (1970). „Vladavina Crnojevića”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 277—370. 
• Božić, Ivan (1979). Nemirno Pomorje XV veka. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Božić, Ivan (1982). „Potiskivanje pravoslavlja”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 278—288. 
• Veselinović, Andrija (1995). Država srpskih despota (1. izd.). Beograd: Vojska. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2002). Rodoslovi srpskih dinastija. Novi Sad: Platoneum. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008). Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik. 
• Janković, Marija (1984). „Saborne crkve Zetske episkopije i mitropolije u srednjem veku”. Istorijski časopis (31): 199—204. 
• Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku (Bishoprics and Metropolitanates of Serbian Church in Middle Ages). Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Kalić, Jovanka (1982). „Doba prividnog mira”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 205—217. 
• Kalić, Jovanka (2001). Srbi u poznom srednjem veku (2. izd.). Beograd: Istorijski institut. 
• Mišić, Siniša, ur. (2010). Leksikon gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja: Prema pisanim izvorima. Beograd: Zavod za udžbenike. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Orbini, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia. 
• Orbin, Mavro (1968). Kraljevstvo Slovena. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Spremić, Momčilo (1982a). „Pripajanje Zete Despotovini i širenje mletačke vlasti u Primorju”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—204. 
• Spremić, Momčilo (1982). „Početak vladavine Đurđa Brankovića”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 218—229. 
• Spremić, Momčilo (1982). „Prvi pad Despotovine”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 241—253. 
• Spremić, Momčilo (1982). „Duga vojna i obnova države”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 254—267. 
• Spremić, Momčilo; Kalić, Jovanka (1982). „Sultan Mehmed II Osvajač i Srbija”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 289—302. 
• Spremić, Momčilo (1982). „Propast srednjovekovne države”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 303—313. 
• Ćirković, Sima (1982). „Protivrečnosti balkanske politike”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 230—240. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge.