Zločin u Krivoj Reci
Zločin u Krivoj Reci je ratni zločin koji su 12. i 13. oktobra 1942. godine počinili pripadnici 7. SS dobrovoljačke brdske divizije Princ Eugen i bugarskih okupacionih snaga nad srpskim stanovništvom u selu Kriva Reka.
U seoskoj crkvi Svetih Petra i Pavla, zapaljeno je preko 70 meštana Krive Reke, a ukupno je stradalo između 300 i 320 ljudi. Među žrtvama je bilo i stanovnika okolnih sela, koji su se našli u Krivoj Reci bežeći pred nemačkim snagama.
Pozadina uredi
Rasinski korpus Jugoslovenske vojske u Otadžbini pod komandom vojvode pukovnika Dragutina Keserovića je na prostoru Kopaonika, Goča i Jastrepca uspešno stvorio slobodnu teritoriju na kojoj se nalazilo oko 1.500 naoružanih pripadnika JVuO. Nemački izveštaji su ukazivali da taj broj predstavlja samo one koji se efektivno nalaze pod oružjem, ali da se u kratkom roku može mobilisati i do 10.000 ljudi, što je bilo naročito opasno za snabdevanje njihovih snaga, jer bi takva oružana sila mogla potpuno ugroziti sve saobraćajne veze i kanale komunikacije u tom prostoru i potpuno odseći rudnik Trepča u blizini Kosovske Mitrovice, čije su rude (olovo i cink) eksploatisane za potrebe nemačke vojne industrije.[1]
Uoči operacije Kopaonik, čiji je glavni cilj bio uništenje Rasinskog korpusa, na teritoriju okupirane Srbije je početkom oktobra 1942. godine, došao rajhsfirer Hajnrih Himler, zapovednik SS-a i Gestapoa. On je svojim podređenim komandantima u Srbiji saopštio da osnova svakog uspeha Trećeg rajha u istočnoj Evropi, leži u uništenju snaga generala Dragoljuba Draže Mihailovića.[2] Takođe, Himler je pred početak operacije izvršio smotru pripadnika divizije Princ Eugen. General Paul Bader, vojni komandant Srbije, pripremio je spisak sa imenima 24 visoka zapovednika JVuO koje je trebalo zarobiti.
Sa pripremama za operaciju počelo se 30. septembra. Za potrebe uništenja Keserovićevih snaga, na teren oko Kopaonika je 5. oktobra 1942. godine upućena 7. SS dobrovoljačka brdska divizija Princ Eugen, specijalna antigerilska formacija sastavljena od dunavskih Švaba, odnosno Nemaca iz Banata i Bačke. Na njenom čelu se nalazio SS-Obergruppenführer i general Vafen-SS-a Artur Fleps, nekadašnji austrougarski i rumunski oficir. Divizija je tada brojala oko 20.000 vojnika. Pridružene su im i snage 36. pešadijskog bugarskog puka sa oko 1.000 vojnika na čelu sa Petrom Panevom i oko 300 pripadnika Ruskog zaštitnog korpusa.
Napad na Krivu Reku uredi
U selu Kriva Reka kod Brusa, na padinama Kopaonika, nalazio se štab Rasinskog korpusa. Oko 2.800 pripadnika 7. SS dobrovoljačke brdske divizije Princ Eugen je počelo da opkoljava selo 11. oktobra 1942. godine. Pošto narednog dana u selu nisu zatekli niti jednog oficira ili vojnika JVuO, otpočeli su sa pretraživanjem terena, kako samog sela, tako i atara, ubijajući svakog civila na kojeg bi naišli. Ubrzo su počeli i sa paljenjem kuća u selu.
Tokom dana 12. oktobra 1942. godine, nemački i bugarski vojnici su pod prinudom naterali preko 70 meštana da uđu u seosku crkvu Svetih Petra i Pavla iz 1618. godine. Potom su u nju uneli desetine leševa već izginulih i teško ranjenih civila iz okoline, a onda su crkvu polili benzinom i zapalili. Na kraju, crkvu su i minirali.[3]
U seoskoj školi su Janko Cvetković i Momčilo Trifunović, obojica iz Krive Reke, vezani za ražanj i živi ispečeni.
Krvavi pir je nastavljen i 13. oktobra. Svi članovi seoskih porodica Janković, Nikitić, Lazarević i Đurić su pobijeni.[4]
Okružni sudija Radomir Marković iz Kruševca je već 14. oktobra 1942. godine sačinio izveštaj o zločinu i prosledio ga Vladi narodnog spasa generala Milana Nedića.
Suđenje uredi
Vojni sud Treće jugoslovenske armije su od decembra 1945. do februara 1946. godine, organizovao suđenje u Beogradu zarobljenim komandantima 7. SS dobrovoljačke brdske divizije Princ Eugen. Njima je suđeno i zbog zločina u Krivoj Reci.
Iako je krivica trebalo da bude svaljena na kapetana Kazerera (nem. Kaaserer), osuđen je i August Šmithuber, poslednji komandant 7. SS dobrovoljačke brdske divizije Princ Eugen na smrt vešanjem. Obešen je 19. februara 1946. godine u Beogradu.
Žrtve uredi
Najmlađa žrtva je bila stara svega mesec dana, a najstarija je imala 80 godina[4]:
- Milan, star 6 godina, bačen u vatru
- Damjan, star 6 godina, bačen u vatru
- Vera Trifunović, stara 1 mesec
- Vera Nikitić, stara 5 meseci
- Milanka Milinčić, stara 1 godina
- Jordan Janković, star 4 godine
- dečak Janković, star 4 godine
- ćerka Borke Simić, stara 1 godinu
- Mihailo Nikolić, star 5 godina
- Sava Nikolić, star 6 godina
- Radosav Simić, star 6 godina
- Miša Novčić, star 10 godina
- dečak Janković, star 10 godina
- devojčica Janković, stara 12 godina
- Stanko Nikolić, star 12 godina
- Borisav Nikolić, star 12 godina
- Milić Novčić, star 13 godina
- Mira Nikolić, stara 13 godina
- Vujica Novčić, star 13 godina
- Momčilo Novčić, star 14 godina
- Ljuba Novčić, stara 15 godina
- Rakina Trifunović, stara 15 godina
- Jablan Mišković, star 80 godina
- Teofan Nikitić, star 72 godine
- Ajkuna Nikolić, stara 70 godina
- Radosav Nikolić, star 67 godina
- Svetozar Rilak, star 60 godina
- Dobrosav Novčić, star 60 godina
- Vujadin Nikolić, star 60 godina
- Isidorka Milinčić, stara 56 godina
- Damjan Novčić, star 55 godina
- Ranka
- Milovoje
- Janko Cvetković, ispečen na ražnju u školi
- Momčilo Trifunović, ispečen na ražnju u školi
Svedočenja preživelih uredi
Radunka Nikolić je 12. oktobra 1942. godine, bila isprošena za Milovana Milinčića, kada su u dvorište njene porodice ušli okupatorski vojnici i počeli da ubijaju goste[3]:
Naoružani, sa psima koji su besno lajali, uleteli su u dvorište i kuću kao krovoločne zveri... Pucali su u nas, u goste, oko 40 nas je bilo. Pala sam među prvima, preko mene je palo nekoliko stradalih i to me je sačuvalo. Bila sam teško ranjena. Posle svega, kada je sve prošlo, nisam mogla da spasem ruku. Odsekli su je...
— Radunka Nikolić
Ratomir Nikolić je za vreme zločina bio star svega šest meseci.
Imao sam šest meseci kada sam preživeo streljanje, zaštitilo me je majčino telo. Našli su me dva dana kasnije - kaže za "Novosti" Nikolić. - U crkvi, koju su zločinci zapalili, izgoreo je moj deda Vujadin. U selu su od mojih stradali i stričevi Blagoje i Borisav, tetke Nada i Jerina. Svi su bili mladi. Zločinci su popalili kuće po selu, stoku su oterali... Ostavili su samo pustoš.
— Ratomir Nikolić
Tijana Novčić je imala manje od dve godine tokom masakra u kojoj su ubijeni njena majka i tri tetke. Sama je teško ranjena u rame i ostala zatrpana ispod leševa rođaka. Pronašla ju je baba nakon nekoliko dana, a otac Ranislav je potom odveo na previjanje u Kruševac. Zbog zakasnele medicinske pomoći, do kraja života je osećala sporadične bolove.[5]
Sudbine drugih učesnika uredi
Komandant 7. SS dobrovoljačke brdske divizije Princ Eugen general Artur Fleps koji je naredio operaciju Kopaonik i stajao iza zločina, slučajno je zarobljen od Crvenoarmejaca, 21. septembra 1944. godine kod Arada. Dok su ga saslušavali, usledio je nemački protivnapad, tako da su ga na brzinu streljali, ni ne shvatajući koliko je značajan čovek koga su zarobili.[6]
Pukovnik Dragutin Keserović, komandant Rasinskog korpusa, čije je hapšenje predstavljalo cilj operacije Kopaonik, zarobljen je od partizana na obali Drine kod sela Jagoštica 1945. godine. Sproveden je u Beograd. Komunističke vlasti su mu sudile na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu, zbog navodne saradnje sa nemačkim okupatorom. Osuđen je na smrtnu kaznu i streljan je 17. avgusta 1945. godine na nepoznatoj lokaciji. Mesto njegovog počivanja je ostalo nepoznato.
Pukovnik Čedomir Popović, najbliži saradnik Keserovića, koji je takođe trebalo da bude zarobljen u Krivoj Reci, zarobljen je 1947. godine kod Jošaničke Banje od strane KNOJ-a i potom streljan.
Sećanje na zločin uredi
Istoričari danas smatraju 7. SS dobrovoljačku brdsku diviziju Princ Eugen za najozloglašeniju nemačku vojnu formaciju u Drugom svetskom ratu.
Dobrica Ćosić je u svom romanu "Deobe", za koji je dobio NIN-ovu nagradu 1961. godine, motiv spaljivanja meštana u seoskoj crkvi opisao prema događajima iz Krive Reke.
Spomenik nevinim žrtvama iz Krive Reke, podignut je tek 12. oktobra 2011. godine.
Udruženje građana za zaštitu prirode i negovanje Srpskog nasleđa "Rajko od Rasine" od 2017. godine organizuje "Bruski marš", memorijalnu manifestaciju u kojoj se organizuje šetnja od centra Brusa do Krive Reke, gde se odaje počast žrtvama.[7]
Hroničar Goran Minić je 2017. godine objavio knjigu "Kazivanja o Krivoj Reci kopaoničkoj", u kojoj je objavio svedočenja preživelih.[8]
Reditelj Goran Erčević je snimio film "Plač prazne kolevke". U filmu je govorilo osmoro preživelih.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ I. Avakumović, Mihailović prema nemačkim dokumentima, Naše delo, London, 1969
- ^ „Labour History Review”. Society for the Study of Labour History. 58: 6. 1993.
- ^ a b „Nekim slučajem ostao sam živ, prekriven leševima. Svedočenje o masakru u kome su PEKLI ŽIVE LjUDE, palili čitave porodice…”. Arhivirano iz originala 29. 10. 2020. g.
- ^ a b „Kriva Reka 1942”. Zločini nad Srbima.
- ^ „POTOMCI NASTRADALIH I MEŠTANI KRIVE REKE: Stare rane bole, sad nam prave nove”. Večernje novosti. 25. 12. 2018.
- ^ Diklić, Aleksandar (2014). Beograd večiti grad. Beograd: Radio televizija Srbije. str. 435.
- ^ „Bruski marš: Zašto pohodimo krivu reku oktobra meseca”. Brus online. 6. oktobar 2020.
- ^ „Kazivanja o Krivoj Reci kopaoničkoj”. RTV Brus.