Википедија

Italijanski guvernatorat za Crnu Goru

марионетска државна творевина

Italijanski guvernatorat za Crnu Goru ili kratkotrajno Visoki komesarijat za Crnu Goru bilo je okupirano područje pod vojnom upravom koje je tokom Drugog svjetskog rata postojalo na širem prostoru Crne Gore, a nalazilo se pod okupacijom sila Osovine. Formirano je nakon okupatorske podele Kraljevine Jugoslavije u proljeće 1941. godine. Prvobitno je bila pod kontrolom Italije (1941—1943), a potom pod okupacijom Njemačke (1943—1944). Glavni grad je bio Cetinje.

Italijanski guvernatorat za Crnu Goru

Crna Gora (1941−1944)
Geografija
Kontinent Evropa
Regija Jugoistočna Evropa
Zemlja  Kraljevina Italija
Prestonica Cetinje
Društvo
Službeni jezik srpski, italijanski, nemački
Religija Pravoslavlje
Istorija
Istorijsko doba Drugi svetski rat
 — Osnivanje 1941.
 — Ukidanje 1944.
Geografske i druge karakteristike
Valuta Italijanska lira, Nemačka rajh marka
Zemlje prethodnice i naslednice
{{{Ime_genitiv}}}
Prethodnice: Naslednice:
Zetska banovina (Kraljevina Jugoslavija) Federalna Država Crna Gora
(DF Jugoslavija)
Federalna Država Srbija
(DF Jugoslavija)

Politika Italije prema Crnoj Gori od početka okupacije 1941. je bila obeležena dilemom da li anektirati ovu teritoriju, kao što je to urađeno sa Dalmacijom i delovima Slovenije, ili uz pomoć domaćih snaga „starih patriota“, obnoviti njenu fiktivnu nezavisnost u okviru novog „Rimskog carstva“. Musolinijevom odlukom 3. oktobra 1941. uspostavljen je Guvernatorat za Crnu Goru sa sjedištem na Cetinju, a za guvernera je postavljen Pircio Biroli. Uskoro po ulasku njemačkih trupa u Crnu Goru, na Cetinju je krajem septembra 1943. godine uspostavljena Feldkomandantura, koja je predstavljala vrhovnu vojnu i civilnu vlast na okupiranom području. Na čelu Feldkomandanture nalazio se general-major Vilhelm Kajper, koji je 30. septembra objavio proglas da preuzima vlast na teritoriji bivšeg italijanskog Guvernatorata u Crnoj Gori. U periodu od 1941. do 1944. godine okupatori i domaći kvislinzi su ubili desetine hiljada nevinih civila.

Istorija

uredi

Tokom celokupnog međuratnog razdoblja (1918–1941), italijanska spoljna politika je pružala neposrednu ili posrednu podršku separatističkim snagama u Crnoj Gori, što je dobilo na značaju nakon italijanskog zaposedanja susedne Albanije (1939).[1] Tokom Aprilskog rata, kada je postalo izvesno da će Kraljevina Jugoslavija pretrpeti potpuni slom, Adolf Hitler je 12. aprila izdao Privremene smernice za podelu Jugoslavije u kojima je Crna Gora bila označena kao oblast čiji će politički položaj urediti Italija.[2] Nastupajući iz pravca Skadra, italijanske trupe su do 17. aprila okupirale najveći deo Crne Gore,[3] uključujući i Cetinje, administrativni centar Zetske banovine.

Prvi pokušaj stvaranja privremene vlade

uredi
Glavni članak: Privremeni administrativni komitet Crne Gore

Deo političkih prvaka iz redova Crnogorske federalističke stranke dočekao je okupaciju kao oslobođenje. U cilju preuzimanja zemaljske administracije iz ruku dotadašnjih vlasti, grupa prvaka na čelu sa Jovom Popovićem i Dušanom Vučinićem je formirala Privremeni upravni odbor koji je na Cetinju preuzeo bansku upravu od dotadašnjeg bana Blaža Đukanovića.[4]

Stvaranjem Privremenog upravnog odbora na Cetinju bio je učinjen prvi korak ka izgradnji novih organa vlasti. Pobornici obnove državnosti Crne Gore su neposredno po preuzimanju banske administracije pristupili reorganizaciji pomenutog tela, koje je preraslo u Privremeni administrativni komitet, sa posebnim resorima za sve oblasti državne uprave, čime je učinjen iskorak ka stvaranju svojevrsne privremene vlade. Za predsednika PAK-a izabran je Jovo Popović, koji je ujedno bio zadužen i za vođenje spoljnih poslova. Tokom narednih dana, poverenici PAK-a su širom Crne Gore sproveli preuzimanje lokalne vlasti od dotadašnjih sreskih organa.[5]

Međutim, italijanske okupacione vlasti su imale drugačije zamisli o uređenju uprave u Crnoj Gori. Po odluci komandanta italijanske okupacione vojske od 28. aprila, u Crnoj Gori je stvoren Civilni komerarijat na čelu sa Serafinom Macolinijem, koji je 30. aprila pristigao na Cetinje. Njegov glavni zadatak sastojao se u uspostavljanju potpune i neposredne italijanske kontrole nad celokupnim administrativnim aparatom. Odlukom komesara Macolinija od 5. maja raspušten je Privremeni administrativni komitet, a kolaboracionistički prvaci su 18. maja prešli u sastav novostvorenog Savjetodavnog vijeća, formalnog tela bez ikakve stvarne vlasti.[6]

Pitanje dinastičke i kraljevske vlasti

uredi
Glavni članak: Mihailo Petrović Njegoš

Odlukom Benita Musolinija od 22. maja, dotadašnji Civilni komesarijat za Crnu Goru reorganizovan je u Visoki komesarijat sa proširenim nadležnostima.[7] Upravo u to vreme, u Rimu je rešavano pitanje o obnovi monarhije u Crnoj Gori. Polazeći od sopstvenih dinastičkih interesa, italijanski kralj Viktor Emanuel III je pod uticajem svoje supruge, kraljice Jelene, ćerke bivšeg kralja Nikole, apelovao na Benita Musolinija da Crnu Goru uspostavi kao kraljevinu. Tim povodom, razmatrana su razna dinastička i personalna rešenja. Crnogorska kruna je ponuđena princu Mihailu Petroviću Njegošu, koji je ponudu odbio.[8]

U međuvremenu, italijanske vlasti su sačinile nacrt "Ustava Kraljevine Crne Gore" koji je predviđao da će državom vladati dinastija Petrovića Njegoša, kao službeni jezici su bili naznačeni "crnogorski" i italijanski, a za zastavu je određen krstaš-barjak.[9] Međutim, usled odbijanja princa Mihaila da prihvati ponuđenu krunu, pomenuti planovi su morali biti napušteni radi pronalaženja novih, ostvarivih i sprovodivih političkih rešenja. Nedugo potom, došlo je do značajnog međunarodnog preokreta koji je znatno uticao i na unutrašnje prilike u okupiranoj Crnoj Gori. Nemačka je 22. juna izvršila napad na SSSR, što je porobljenim narodima Evrope ulilo nadu u ratni preokret i poraz Nemačke i njenih saveznika.

Drugi pokušaj stvaranja privremene vlade

uredi
Glavni članci: Petrovdanski sabor (1941) i Trinaestojulski ustanak

Na Petrovdanskom saboru, koji je održan 12. jula 1941. godine na Cetinju, Sekula Drljević je inaugurisan kao budući crnogorski premijer, ali je već sutradan izbio Trinaestojulski ustanak koji je organizovala KPJ. Uporedo sa ustaničkim dejstvima protiv okupatora, došlo je i do sukoba između ustanika i domaćih saradnika okupatora, a potom i do sukoba između partizana i četnika, čime je u Crnoj Gori označen označen početak unutrašnjeg rata, koji je eskalirao krajem 1941. i početkom 1942. godine. U međusobnim sukobima učestvovali su partizani i četnici na jednoj strani boreći se protiv crnogorskih kvislinga i okupatora na drugoj, kao i između sebe. Kako je Drugi svjetski rat odmicao, sukob je poprimao sve veći obim. Između marta i juna 1942. četnici su stekli prevlast u Crnoj Gori, delimično zahvaljujući oružju i opremi koji su dobili od Italijana po sporazumu koji je sa Italijanima sklopio Bajo Stanišić, a delom i slabljenju partizana, kojem su u velikoj meri bili krivi partizanski ekscesi usled levih skretanja. Italijanima je glavni cilj sporazumevanja s četnicima bio da gubitke svojih trupa svedu na minimum. Stoga su mnogo polagali na pomoć četnika u Trećoj neprijateljskoj ofanzivi za izbacivanje partizana iz Crne Gore i istočne Hercegovine u proleće 1942.

Đukanović je kao vođa crnogorskih četnika 24. jula 1942. potpisao sporazum sa predstavnikom italijanske vojske Alesandrom Pircio Birolijem. Po tom sporazumu, crnogorski četnici su legalizovani, obavezali su se da će pomagati Italijanima u borbi protiv partizana, a zauzvrat će dobijati oružje, municiju i plate. Crna Gora je podeljena na tri zone koje su obezbeđivale četničke jedinice Baje Stanišića i Pavla Đurišića, kao i Lovćenska brigada zelenaša Krsta Zrnova Popovića.[10][11] Ovaj sporazum je Đukanovića načinio faktičkim vođom Crne Gore i on je to mesto zadržao do smrti.

Nezavisnoj Državi Crnoj Gori je priključen i najveći deo Sandžaka, iako je ona u tim granicama postojala samo na papiru, i samo mali dio njene teritorije je kontrolisala tadašnja kvislinška vlast. Boka Kotorska (mletački Kataro) biva priključena Italiji sve do septembra 1943. godine.

Unutar Crne Gore, veoma aktivan je bio Crnogorski dobrovoljački korpus pod komandom Pavla Đurišića.

Njemačka okupacija i Narodna uprava (1943−1944)

uredi

Nakon kapitulacije Italije u septembru 1943. godine, cjelokupno područje Crne Gore okupirala je njemačka vojska, nakon čega je došlo do značajnih promjena u zemaljskoj upravi. Pod okriljem njemačkih vojnih vlasti, stvorena je takozvana Narodna uprava, koja je obuhvatala cjelokupnu zemaljsku administraciju, sastavljenu od kolaboracionista. Vrhovni organ Narodne uprave bio je Narodni upravni odbor (NUO), koji je imao obilježja zemaljske vlade. Prilikom ustanovljenja Narodnog upravnog odbora u novembru 1943. godine, za predsjednika ovog tijela imenovan je Ljubomir Vuksanović. Iako je NUO pokušao da izdejstvuje formalno priznanje crnogorske državnosti od strane Njemačke, obećavajući punu saradnju u borbi protiv zajedničkih neprijatelja, tom zahtjevu nije udovoljeno, a članovima NUO je od strane njemačkih vojnih vlasti stavljeno do znanja da Crna Gora predstavlja okupirano područje, na kome je "dobrom voljom" njemačkih vlasti ustanovljena Narodna uprava na čelu sa NUO, ali isključivo radi vršenja administrativnih poslova. Takvo stanje je trajalo do kraja okupacije, a zajedno sa njemačkom vojskom iz Crne Gore se u jesen 1944. godine povukao i znatan dio članova NUO.[12]

Pretenzije NDH i Crnogorsko državno vijeće

uredi

Još u vrijeme italijanske kapitulacije (septembar 1943. godine) ustaški režim Nezavisne Države Hrvatske (NDH) pokušao je da iskoristi novonastalo stanje radi priključenja dotadašnje italijanske Kotorske provincije, koja je u okupacionom razdoblju od 1941. do 1943. godine obuhvatala širi prostor Boke Kotorske. U isto vrijeme, NDH je iskazala svoje pretenzije i nad cjelokupnom Crnom Gorom, čime se nastojao realizovati koncept Crvene Hrvatske, koji je tokom predratnih godina uobličio pohrvaćeni crnogorski publicista Savić Marković Štedimlija. Pošto Njemačka nije uvažila zahtjeve ustaškog režima, u Zagrebu je osmišljena drugačija strategija za rješavanje "crnogorskog" pitanja. Kao pouzdanik i visoki časnik ustaške vlasti, Savić Marković Štedimlija je obnovio kontakte sa nesuđenim crnogorskim "vođom" Sekulom Drljevićem, koji se potom preselio u zagreb, gdje je sredinom 1944. godine formirao Crnogorsko državno vijeće (CDV) sa sjedištem u Zagrebu. Ovo političko tijelo bilo je zamišljeno kao zamjetak buduće crnogorske vlade. Iako je dobio punu podršku od svojih ustaških pokrovitelja, Drljević nije uspio da obezbjedi neophodnu podršku njemačkih vlasti, koje su u to vrijeme još uvijek računale sa ranije formiranom Narodnom upravom u samoj Crnoj Gori. Tek nakon njemačkog povlačenja iz Crne Gore krajem 1944. godine, Drljevićeve zamisli su počele da dobijaju na značaju, i to u sklopu rada na reorganizaciji i konsolidaciji svih snaga koje su bile spremne da se bore protiv partizana i nadiruće Crvene armije. Početkom 1945. godine, Drljević je uspostavio kontakt sa zapovjednicima pojedinih četničkih jedinica, koje su se krajem prethodne godine povukle sa područja Crne Gore, prešavši u Bosnu, na područje pod kontrolom NDH. Tim jedinicama je komandovao pukovnik Pavle Đurišić, koji je nakon političkog raskida sa generalom Dražom Mihajlovićem ušao u pregovore sa Drljevićem, stavivši svoje jedinice pod njegovu komandu. Time je stvorena takozvana Crnogorska narodna vojska (CNV), kao vojna formacija Crnogorskog državnog vijeća. Materijalna pomoć za opremanje te kvislinške formacije dobijena je od ustaša i nemačke vojske. U vrijeme stvaranja CNV, jedinice koje su ušle u njen sastav bile su već uveliko u stanju unutrašnjeg rastrojstva, tako da pokušaj njihove reorganizacije nije dao očekivane rezultate. Najveći dio CNV je razbijen u završnoj fazi rata, prilikom povlačenja prema severozapadu u proleće 1945. godine.[13]

Tokom 1945. godine, postradala su oba čelnika crnogorskih paradržavnih tijela: predsjednik Narodnog upravnog odbora Ljubomir Vuksanović je nakon povlačenja sa njemačkom vojskom poginuo prilikom savezničkog bombardovanja, dok je predsjednik Crnogorskog državnog vijeća Sekula Drljević ubijen nedugo po okončanju rata, od strane nekadašnjih Đurišićevih saboraca, koji su mu presudili po pravilu krvne osvjete, smatrajući ga odgovornim za Đurišićevu pogibiju.

Okupatorski zapovjednici

uredi

S obzirom da je Crna Gora bila pod okupacijom fašističke Italije, a potom i nacističke Nemačke, na njenoj teritoriji je postojala okupaciona vlast, koju su predstavljali italijanski, odnosno nemački zapovednici:

Zanimljivosti

uredi

Postoje određene identitetske sličnosti Crne Gore pod austrougarskom okupacijom, fašističke kvislinške tvorevine Crne Gore iz 1941. i današnje Crne Gore. U sve tri Crne Gore je ukinuta trobojka, a u poslednje dve zvanična zastava Crne Gore postaje crveni ratni barjak. 1917. godine se zabranjuje upotreba srpske trobojke u Crnoj Gori.[14] Zvanična zastava Crne Gore 1941. godine postaje vojnička zastava kralja Nikole,[15] a današnja ima i žutog (zlatnog) orla, iako su sve zastave Crne Gore (sa orlom) imale uvek belog orla, koji je u crnogorskoj štampi često nazivan Dušanovim. Crnogorski sabor, koji se sastao na Petrovdan 1941. ukinuo je odluke Podgoričke skupštine,[16] a to je urađeno i 1945, 2006.[17][18] i 2018. godine.[19] I onda i danas se govorilo o okupaciji Crne Gore od strane Srbije, a danas se govori i da su Srbi okupirali Crnogorce, iako su onda Crnogorci bili etnički Srbi, a crnogorska štampa je govorila samo o Srbijancima i Crnogorcima (baš jer su svi bili Srbi). Crnogorski Sabor iz 1941. godine, uputio je telegram Adolfu Hitleru u kojem se navodi da Crna Gora, koja je u akcionoj sferi fašističke Italije, uspostavljena kao suverena i slobodna država, upućuje svoje misli Hitleru, u želji da Osovina i novi evropski poredak dostignu skoru srećnu pobedu.[20]

Reference

uredi
  1. ^ Pajović 1977, str. 35-36.
  2. ^ Pajović 1977, str. 37-38, 44.
  3. ^ Pajović 1977, str. 39.
  4. ^ Pajović 1977, str. 50-51.
  5. ^ Pajović 1977, str. 50-54.
  6. ^ Pajović 1977, str. 54-60.
  7. ^ Pajović 1977, str. 56-57.
  8. ^ Pajović 1977, str. 68-69.
  9. ^ Burzanović 2010, str. 261–278.
  10. ^ Tomasevich 1975, str. 211.
  11. ^ Pavlowitch 2008, str. 107–108.
  12. ^ Pajović 1977, str. 415-427.
  13. ^ Pajović 1971, str. 75-89.
  14. ^ Cetinjske novine, članak: Dozvoljene zastave u Crnoj Gori, br. 73 za 26. april. Cetinje. 1917. 
  15. ^ Glas Crnogorca, br. 7, članak: Nova zastava Crne Gore. Cetinje. 1941. str. 3. 
  16. ^ Glas Crnogorca, br. 9, DEKLARACIJA CRNOGORSKOG SABORA. Cetinje. 1941. str. 2. 
  17. ^ Odluke Podgoričke skupštine ukinute 1945. i 2006. 
  18. ^ Odluke Podgoričke skupštine već ukinuo referendum. 
  19. ^ Crnogorski parlament ništavnim proglasio odluku iz 1918. koja je omogućila ujedinjenje sa Srbijom. Arhivirano iz originala 13. 07. 2020. g. Pristupljeno 12. 07. 2020. 
  20. ^ Glas Crnogorca, br. 9, članak: Telegrami zahvalnosti crnogorskog Sabora. Cetinje. 1941. str. 4. 

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Италијански_гувернаторат_за_Црну_Гору&oldid=28695755”