Википедија

Letopis popa Dukljanina

Za drugu upotrebu, pogledajte članak Kraljevstvo Slovena.

Letopis popa Dukljanina, odnosno Barski rodoslov ili Gesta regum Sclavorum, nazivi su za sporno istoriografsko delo o ranoj srednjovekovnoj istoriji Južnih Slovena, koje se pripisuje napoznatom autoru iz Duklje, odnosno Bara, a koje je objavljeno tokom 17. veka, u radovima Mavra Orbinija (1601) i Ivana Lučića (1666).[1][2]

U isto vreme, sredinom 17. veka, nastale su i dve rukopisne latinske varijante, čija je priroda takođe sporna, a isto se odnosi i na stariji latinski prevod srodnog teksta, koji je 1510. godine sačinio Marko Marulić (†1524), kao i na nešto pozniji starohrvatski latinički prepis iz 1546. godine, koji je načinio Jeronim Kaletić.

Iako su stariji istraživači pretpostavljali da je izvorno delo nastalo već tokom druge polovine 12. veka ili nešto kasnije, novije analize su pokazale da je geneza teksta znatno složenija. U naučnoj istoriografiji su tim povodom pokretana razna pitanja koja se odnose na recepciju starijih izvora i predanja, prvenstveno u dubrovačkoj istoriografiji, počevši od druge polovine 15. veka i tokom 16. veka, sa posebnim težištem na utvrđivanju prirode i značaja prvih pomena neimenovanog Dukljanina i njegovog dela u tadašnjoj istoriografiji, počevši od Ludovika Crijevića Tuberona (†1527) i recepcije raznih motiva u delima potonjih autora, počevši od Nikole Ranjine (†1582). Povodom kompleksnih pitanja o genezi kasnijeg Orbinijevog i Lučićevog izdanja i rukopisnih varijanti iz sredine 17. veka, u nauci je ukazano na poznu prirodu tih tvorevina, čime je otvoren put ka dodatnom preispitivanju i prepoznavanju starijih, kako poznatih tako i nepoznatih izvora, čijom je preradom došlo do nastanka poznije istoriografske kompilacije.[3][4][5]

Naziv

uredi

Pošto izvornik nije sačuvan, prvobitni naslov dela ostao je nepoznat, tako da su u istoriografiji tokom vremena predlagani razni (naknadno skovani) nazivi, koji su sadržali dve vrste odrednica. Prva se odnosila na upotrebu dukljanskih ili barskih odrednica (Dukljanski letopis, Dukljanska hronika, Barski rodoslov), koje su ukazivale na pretpostavljeno zavičajno poreklo autora ili mesto nastanka samog dela. Druga se odnosila na prirodu dela: letopis ili hronika, odnosno rodoslov ili gesta (lat. gesta). Tim povodom je u nauci ukazano na nepravilno označavanje dela kao letopisa ili hronike, pošto se događaji ne izlažu po godinama, niti se u tekstu pominju hronološke odrednice. Označavanje dela kao rodosova takođe se smatra spornim, iako je tekst obikovan oko zamišljenog kraljevskog rodoslova, ali struktura naracije je u mnogim segmentima znatno šira od po praviu sažetih kazivanja u rodoslovima. Stoga je u novijoj istoriografiji predložen naslov koji glasi: Dela slovenskih kraljeva (lat. Gesta regum Sclavorum), a koji je zasnovan na novom čitanju pojedinih elemenata iz predgovora i žanrovskom određenju sadržaja, zasnovanom na upoređivanju sa sličnim delima koja su označavana kao gesta (lat. gesta).[6]

Rukopisi, prepisi i prevodi

uredi

Izvornik ovog dela nije sačuvan. Prema navodima iz predgovora smatra se da je bio napisan na slovenskom jeziku, nakon čega je preveden na latinski, ali izvorni latinski prevod takođe nije sačuvan. Prvi podaci o rukopisima koji su bili dostupni potonjim istraživačima sačuvani su u veoma poznim izvorima, koji potiču tek iz 16. i 17. veka.

Tuberonov Dukljanin

uredi

Dubrovački istoričar Ludovik Crijević Tuberon (†1527) je početkom 16. veka u svom posedu imao izvesnu rukopisnu knjigu, koja je sadržala istorijsko delo, čijeg je nepoznatog autora Tuberon nazvao Dukljaninom (lat. Docleatem authorem, qui incolumi adhuc Doclea), naglasivši da je pomenuta knjiga veoma stara, ali ipak čitljiva (lat. Quae quidem scripta, licet essent uetustissima specie, quum ad manus meas peruenere, non tamen adeo multorum annorum tabe corrupta erant, ut legi non possent).[7][8] Tuberonove beleške o posedovanju stare rukopisne knjige sa istoriografskim spisom nepoznatog Dukljanina predstavljaju svedočantvo o postojanju nekog nesačuvanog rukopisa, koji je nastao najkasnije u 15. veku. Tim povodom, u istoriografiji su iznošene razne pretpostavke o odnosu između Tuberonovog dukljanskog spisa, pojedinih navoda u delima Ranjine i kasnijih Orbinijevih i Lučićevih izdanja.[9][10][4][11]

Krajinski Dukljanin

uredi
 
Istorijska oblast Poljica i susedne istorijske oblasti, odnosno krajine u srednjoj Dalmaciji

Iz istog perioda (prva polovina 16. veka) potiču i dodatne vesti o postojanju drugog srodnog rukopisa, koji je 1500. godine u Krajini (lat. in Craina) između Neretve i Cetine, odnosno u oblasti zvanoj Poljica, u domu Markovića (lat. in Polijca in domo Marcouich) pronašao splitski plemić Dmine (Dominik) Papalić. Sa tog predloška, pisanog slovenskim jezikom, Papalić je potom načinio i prepis. Rukopis koji je Papalić pronašao u Krajini, kao i prepis koji je načinio, nisu sačuvani. Za njihovo postojanje zna se zahvaljujući drugim prevodiocima i prepisivačima. Splitski njiževnik Marko Marulić je 1510. godine na osnovu Papalićevog rukopisa načinio latinski prevod pod naslovom: Dela kraljeva Dalmacije i Hrvatske (lat. Regum Dalmatiae et Croatiae gesta). Marulićev prevod nije sačuvan u autografu, ali postoji desetak prepisa, od kojih najstariji potiču iz 16. veka.[12][13] Na osnovu jednog od poznijih prepisa, Marulićev prevod je 1666. godine prvi objavio Ivan Lučić.[14]

U međuvremenu je 1546. godine nastao i starohrvatski prepis, koji je na osnovu Papalićevog rukopisa načinio omiški sveštenik Jeronim Kaletić. Kaletićev prepis je sačuvan u autografu i nalazi se u Vatikanskoj biblioteci. Na osnovu Marulićevog latinskog prevoda i Kaletićevog starohrvatskog prepisa, naučnici su iznosili razne zaključke i pretpostavke o prirodi starog spisa koji je Papalić pronašao u Krajini, a koji nije sadržao svih 47 glava, koliko ih ima u potonjim izdanjima, već svega 28 glava, od čega se tekstovi poklapaju do 24. glave, a delimično i do 26. glave. Poslednje dve glave predstavljaju dodatak i sadrže predanja o vladavini hrvatskog kralja Zvonimira.[15][16][17]

Orbinijev Dukljanin

uredi
 
Naslovna stranica Orbinijevog dela Kraljevstvo Slovena (1601)

Dubrovački benediktinac Mavro Orbini je 1601. godine na italijanskom jeziku objavio svoje obimno istorigrafsko delo pod naslovom Kraljevstvo Slovena (ital. Il Regno de gli Slavi) u kome je kao posebna celina objavljen i tekst koji je slovio kao italijanski prevod opširnog istorijskog dela nepoznatog autora Dukljanina.[18][19] Rukopisni predložak koji je Orbini koristio za izradu svog italijanskog prevoda nije sačuvan, tako da su u nauci iznošene brojne pretpostavke o odnosu Orbinijeve objave prema Tuberonovom Dukljaninu i starom rukopisu iz Krajine. Tim povodom je ukazivano i na mogućnost da Orbinijeva objava predstavlja ne samo prevod, već i preradu ili doradu, odnosno dopunu predloška, koji je proširen uz oslonac na dotadašnja istoriografska saznanja.[3][4][5]

Lučićev Dukljanin

uredi

Trogirski istoričar Ivan Lučić (†1679) je 1666. godine u Amsterdamu objavio delo pod naslovom De regno Dalmatiae et Croatiae, u koje je uvrstio i tekst koji je slovio kao istorijsko delo nepoznatog autora Dukljanina, davši mu naslov Prezvitera dukljanskog Kraljevstvo Slovena (lat. Presbyteri Diocleatis Regnum Slavorum).[20] Lučić je svoje izdanje priredio na osnovu latinskog predloška koji nije sačuvan. Na osnovu tog predloška nastao je oko 1650. godine latinski prepis, koji je Lučić pohranio u Vatikanskoj biblioteci, gde je i sačuvan.

Rukopisi iz 17. veka

uredi

Najstariji poznati rukopisi koji sadrže celoviti tekst ovog dela potiču tek iz sredine 17. veka. Reč je o dva latinska rukopisa. Prvi je Vatikanski rukopis, koji je nastao u skriptorijumu Ivana Lučića, a čuva se u Vatikanskoj biblioteci.[21] Drugi je Beogradski rukopis, ispisan latinskim jezikom na hartiji koja je prema vodenim žigovima proizvedena tokom 1648. ili 1649. godine, a nalazi se u Narodnoj biblioteci Srbije u Beogradu. Pojedini istraživači dovode nastanak tog prepisa u vezu sa ohridskim nadbiskupom Rafaelom Levakovićem (†1650).[22][23]

Autorstvo i vreme nastanka

uredi

Povodom pitanja o autorstvu i vremenu nastanka ovog dela ne postoji saglasnost u nauci, tako da se pretpostavke o nastanku nepoznatog izvornika i potonjih (konačnih) redakcija kreću u veoma širokom vremenskom rasponu od druge polovine 12. veka do početka 17. veka.

Stariji istraživači su smatrali da je delo nastalo u drugoj polovini 12. veka. Franjo Rački je smatrao da je delo nastalo u periodu između 1143. i 1154. godine, dok su Konstantin Jireček i Ferdo Šišić verovali da je nastalo između 1160. i 1180. godine, a Vladimir Mošin je smatrao da je nastalo 1148. ili 1149. godine.[24] Neki istoričari, uključujući i Eduarda Peričića (1991), pretpostavali su da je delo napisao Grgur Barski, koji je živeo u drugoj polovini 12. veka, ali ta pretpostavka nije naišla na šire prihvatanje u naučnoj zajednici.

Srpski istoričar Tibor Živković (2009) je ukazao na mogućnost da su glavni delovi nastali oko 1300. godine, u gradu Baru u tadašnjoj Kraljevini Srbiji. Prema njegovim pretpostavkama, autor je bio tadašnji barski nadbiskup Ruđer, koji je je verovatno bio češkog porekla. Tim povodom je ukazano jer se granice Bosne u ovom delu pominju na način koji se poklapa sa anonimnim tekstom Anonymi Descriptio Europae Orientalis, koji datira iz 1308. godine.[25]

Istoričar Slavko Mijušković (1967) je smatrao da je ovo velo izmišljeni književni rad, koji pripada kraju 14. ili početku 15. veka. Novija istraživanja su pokazala da su konačne redakcije, koje se pojavljuju u izdanjima Orbinija (1601) i Lučića (1666) oblikovane u vremenima koja su bliska pojavi tih izdanja (16. i 17. vek).

Verodostojnost

uredi

Autor dela u uvodu navodi, da je ovaj spis preveo sa „slovenskog” na latinski postojeći „Spis o Gotima” (Libellum Gothorum), koji se „na latinskom prevodi kao” Regnum Sclavorum, očigledno da ima jednakosti između naziva Goti i Sloveni. Postoji i podatak da je postojao tekst pre toga i na slovenskom jeziku, ali autor taj jezik ne naziva gotskim.

Poglavlja 1—33. hronike zasnovana su na usmenim tradicijama i konstrukcijama njenih autora; njih istoričari uglavnom odbacuju. Međutim, sljedeća tri poglavlja posjeduju neprocjenljive istorijske podatke o ovom vremenskom periodu. Uprkos svojoj hagiografskoj prirodi, poglavlje 36 (o Svetom Jovanu Vladimiru), rezime stare hagiografije iz 1075—1089. (kada je dinastija Vojislavljević nastojala da od pape dobije kraljevske insignije i da Barsku biskupiju uzdigne u rang nadbiskupije), sadrži značajne istorijske podatke za koje utvrdilo da su pouzdani. Poglavlje 34 i 35, koja se bave Vladimirovim ocem i ujacima, zasnovana su na prologu ove hagiografije iz 11. vijeka.

Srbin katolik Luko Zore u knjizi "Dubrovčani su Srbi", na 15. strani piše: "Za ovaj ljetopis Rački kaže... nema baš nikakve vrijednosti niti u materijalnom niti u formalnom obziru. Sime Ljubić veli, da bi trebalo da se taj ljetopis "spali na lomači", a i I. Kukuljević otprilike isto tako misli. Po ovome... bistro se vidi, kakva oslona ima historijsko državno pravo na srpske zemlje između Cetine i Bojane, pošto se ono osniva jedino na tijem podacima i vijestima. Ime "Crvena Hrvatska" spominje se samo u ovom izvoru (u prevodu je izostavljeno), pa u tome jedino nalaze hrane jadna razmahivanja i sanjarije nekojih zanesenjaka. Eto dakle na čemu su!" Na prethodnoj stranici navodi: "Nadalje je akademik (Lj. Jovanović) dokazao, da je hrvatski ljetopis napisan u XV vijeku u sjevernoj Dalmaciji..."

Pitanje o jeziku i pismu izvornika i potonjih redakcija takođe je dovelo do nastanka različitih pretpostavki. U konačnoj redakciji iz izdanja Orbinija i Lučića, jezik izvornika se naziva slovenskim. Prilikom prevođenja Papalićevog rukopisa na latinski jezik, Marko Marulić je 1510. godine naglasio da je prevod načinjen sa "dalmatinskog" jezika, koji takođe naziva i "našim govornim" jezikom, što znači da je predložak bio slovenski (Marulićevo svedočanstvo je 1666. godine objavio Lučić):[26]

Commentariolium a te in Craina nuper repertum inter vetustissimas gentis illius Scripturas, Dalmatico idiomate compositum, tuo rogatu latinum feci, Croatiae Dalmatiaeque Regum gesta continentem; Res certe digna relatu, & quam non solum nostrae vernacualae linguae gnari, sed etiam Latini intelligant.

U završnoj napomeni nakon prevoda, Marulić je jezik predloška ponovo označio kao jezik "govorni roda našeg" (lat. vernaculo gentis nostrae).[27] Beogradski prepis (1648-1649) Marulićevog dela sadrži belešku u kojoj se kaže da je predložak bio napisan "slovima i jezikom ilirskim" (lat. Caractere, ac lingua Illyrica).[28] U međuvremenu, Jeronim Kaletić je 1546. godine kao prepisivač Papalićevog rukopisa napomenuo da je taj rukopis bio napisan "hrvatskim pismom" (hrv. haruacchom pismom) što je takođe izazvalo različita tumačenja (ćirilica ili glagoljica).[29][30]

Istoričari o letopisu

uredi

Delo se od strane novijih istoričara sagledava kritički i smatra se poznim i počesto nepouzdanim izvorom. Hrvatski istoričar Ferdo Šišić već u prvoj rečenici Dukljanovog spisa otkriva probleme konstatujući da papa Gelasije II živi u 12. veku i nije bio savremenik cara Atanasija, kome je savremenik papa Gelasije I. Time na samom početku diskredituje Dukljaninovu ozbiljnost, pošto sebi vremenski bliskog papu premešta u više od sedam vekova dublju prošlost. Ova Šišićeva analiza bila je predmet studije autentičnosti tog navoda u originalnom rukopisu, izvedena od strane priređivača novijeg Prosvetinog izdanja.

Najnovije uporedno izdanje „Letopisa popa Dukljanina” na srpskom jeziku, pod nazivom „Gesta regum Sslavorum”, objavljeno je 2009. godine.[6] Uporedni tekst dva latinska izvora, kao i hrvatski i srpski prevod, pružaju istraživaču mogućnost za ozbiljno upoređivanje pojedinih iskaza. Komentari nisu obojeni omalovažavanjem ovog izvora. Tako je ispravno konstatovano ime pape Gelazija, uz opasku da se greška javlja u starim latinskim prepisima, a posebno je analiziran rad hrvatskog istoričara Ferda Šišića i ukazano je na njegova pogrešna ukazivanja na falsifikate, kao i previše truda oko dokazivanja da „Letopis” potiče iz 12. veka. U sklopu analize izvora, Tibor Živković je pokušao da dokaže da danas poznata verzija potiče sa početka 14. veka i da je delo barskog arhiepiskopa Rudgera, koji je bio češkog porekla.[25]

Istim povodom, Pol Stivenson (Paul Stephenson) je ranije naglasio da je spis iz ugla verodostojnosti „često bio odbacivan od strane istoričara” ("has often been dismissed out of hand by historians") pošto je bio „sačuvan samo u poznim i veoma različitim verzijama” ("preserved only in late and wildly divergent versions").[31]

Istorijska geografija

uredi
 
Kraljevstvo Slovena, prema popu Dukljaninu

Delo ima poseban značaj za istorijsku geografiju južnoslovenskih zemalja, pošto sadrži mnoštvo podataka o nazivima raznih oblasti, župa, gradova, sela, planina i reka, a posebnu zanimljivost predstavlja anahrona upotreba pojedinih termina, koji su izmeštani u stariju prošlost.

U delu se pominju i fiktivni pojmovi, među kojima je i sporni termin Crvena Hrvatska (lat. Croatia Rubea), koja se navodno nalazila u zaleđu južne Damacije, na tlu današnje Crne Gore, Hercegovine i Dubrovačkog primorja. Prema kazivanju Letopisa, na izmišljenom državnom saboru u Dalmi, kraljevstvo Svetopeleka se deli tako da su zemlje kroz koje teku reke sa planina u more nazvane "Maritima" (Primorske zemlje), a zemlje kroz koje teku reke što se ulivaju u Dunav nazvane su "Surbia" (Srbija) ili "Transmontana" (Zagorske zemlje). Ove dve velike oblasti ponovo se dele, primorski deo na Belu Hrvatsku ili Donju Dalmaciju (od Dalme do Vinodola, sa Splitom kao sedištem arhiepiskopije) i na Crvenu Hrvatsku ili Gornju Dalmaciju (od Dalme do Drača, sa Dukljom kao sedištem arhiepiskopije), a Srbija ili zagorski deo na Bosnu od Drine na zapad i na Rašku od Drine na istok.

Hrvatski istoričar crnogorskog porekla Savić Marković Štedimlija je 1937. godine na osnovu pomena "Crvene Hrvatske" pokušao da iskonstruiše tezu o navodnom hrvatskom poreklu stanovništva Crne Gore.[32] Takve konstrukcije nisu naišle na prihvatanje u naučnim krugovima.

Reference

uredi
  1. ^ Orbini 1601, str. 204-241.
  2. ^ Lucius 1666, str. 287-309.
  3. ^ a b Bujan 2008, str. 5-38.
  4. ^ a b v Bujan 2011, str. 65-80.
  5. ^ a b Komatina 2020, str. 189-226.
  6. ^ a b Kunčer 2009.
  7. ^ Rezar 2001a, str. 87.
  8. ^ Rezar 2001b, str. XXXVII-XXXVIII.
  9. ^ Rezar 1999, str. 69, 75.
  10. ^ Živković 2006, str. 145-164.
  11. ^ Komatina 2020, str. 191-208.
  12. ^ Jovanović 2009, str. 5-24.
  13. ^ Jovanović 2011, str. 125-168.
  14. ^ Lucius 1666, str. 303-309.
  15. ^ Črnčić 1874.
  16. ^ Mošin 1950.
  17. ^ Mužić 2011.
  18. ^ Orbini 1601, str. 205-239.
  19. ^ Orbin 1968.
  20. ^ Lucius 1666, str. 287-302.
  21. ^ Kurelac 1969, str. 155-168.
  22. ^ Kurelac 1971, str. 651-656.
  23. ^ Živković 1998, str. 21-22.
  24. ^ Mošin 1950, str. 23-27.
  25. ^ a b Živković 2009.
  26. ^ Lucius 1666, str. 303.
  27. ^ Lucius 1666, str. 309.
  28. ^ Kurelac 1971, str. 652.
  29. ^ Črnčić 1874, str. X.
  30. ^ Mužić 2011, str. 204-205.
  31. ^ Paul Stephenson
  32. ^ Marković-Štedimlija 1937.

Izvori i literatura

uredi

Izvori

uredi

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Летопис_попа_Дукљанина&oldid=27881653”