Bošnjačko-hrvatski rat
Ovaj članak sadrži spisak literature, srodne pisane izvore ili spoljašnje veze, ali njegovi izvori ostaju nejasni, jer nisu uneti u sam tekst. |
Neutralna tačka gledišta ovog članka je osporena. |
Muslimansko-hrvatski sukob je bio oružani sukob za vreme rata u Bosni i Hercegovini između muslimanskih snaga predvođenih Armijom Republike Bosne i Hercegovine i hrvatskih snaga predvođenih HVO-om i potpomognutih regularnom vojskom Republike Hrvatske, koji je trajao od 18. oktobra 1991. do 23. februara 1994,[1] kada je zaključen prekid vatre koji je bio uvod za stvaranje muslimansko-hrvatske federacije u okviru Bosne i Hercegovine potpisivanjem Vašingtonskog sporazuma.
| Muslimansko-hrvatski sukob | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo rata u Bosni i Hercegovini i ratova u Jugoslaviji | |||||||||
 Ruševine posle rata | |||||||||
| |||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||
 Republika Bosna i Hercegovina |
 Herceg-Bosna  Hrvatska | ||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||
 Alija Izetbegović (Predsednik RBiH) Sefer Halilović (Komandant Armije BiH 1992—1993) Rasim Delić (Komandant armije BiH 1993—1995) Arif Pašalić |
 Franjo Tuđman (predsednik Hrvatske) Mate Boban (Predsednik Hrvatske Republike Herceg-Bosne) Milivoj Petković (Komandant HVO) Dario Kordić (Predsednik Hrvata Centralne Bosne) | ||||||||
| Jačina | |||||||||
|
100.000—120.000 (1993) |
Herceg-Bosna Hrvatska 40.000—50.000 (1993) | ||||||||
Zbog umešanosti vojske Republike Hrvatske ovaj sukob je u presudama Međunarodnog tribunala za ratne zločine u Hagu okarakterisan kao međunarodni konflikt.
Situacija pre sukoba uredi
Među Hrvatima u BiH su postojale dve frakcije. Veća frakcija je zastupala ideju Franje Tuđmana o etničkoj podeli Bosne i Hercegovine, dok je manja frakcija bila za jedinstvenu Bosnu i Hercegovinu. Prva frakcija je imala svoje uporište u Hercegovini, osim grupe ljudi oko Blaža Kraljevića u Ljubuškom, koji se zalagao za jedinstvenu Bosnu i Hercegovinu i za savezništvo Muslimana i Hrvata. Od dva hrvatska predstavnika u Predsedništvu Republike Bosne i Hercegovine, Franjo Boras je pripadao hercegovačkoj frakciji, a Stjepan Kljuić probosanskoj. Franjo Tuđman je od samog početka, protežirao ovog prvog.
Hrvati su bili veoma podozrivi u vezi sa ulogom Muslimana u hrvatskom ratu, optuživši mnoge da su ostali u JNA tokom cele 1991. i većeg dela 1992. godine. Hrvatska propaganda optužila je komandanta bosanske TO, Sefera Halilovića, da je aktivno učestvovao u razaranju Vukovara, što se kasnije pokazalo neistinitim.
Tuđman je zahtevao međunarodno priznanje Hrvatske u okviru njenih postojećih granica, a nastojao je da podeli Bosnu i Hercegovinu. Dok je Ustavom sopstvene Republike Hrvatske Srbima uskratio status konstitutivnog naroda, on je ipak zahtevao taj status za Hrvate u BiH.
HVO je dobijao naoružanje i druge potrepštine iz Zagreba, preko HDZ-a Hercegovine. Mate Boban, pod Tuđmanovim pokroviteljstvom je postao de facto vođa Hrvata u BiH, ubrzo odbacivši njihove dotadašnje predstavnike, Kljujića i Borasa.
Na dane 13. i 20. juna 1991. godine Franjo Tuđman, je održao sastanak sa predstavnicima HDZ-a iz Bosne i Hercegovine, tačnije sa predstavnicima Hercegovačke i Travničke hrvatske regionalne zajednice. Novembra 1991. Hercegovačka i Travnička regionalna zajednica su u Grudama postigli dogovor o ciljevima hrvatskog naroda, što je rezultovalo dokumentom kojeg su potpisali članovi HDZ-a BiH Mate Boban, Dario Kordić, Ivan Bender, Božo Raić, Jozo Marić i dr. U dokumentu je navedeno da je trajno opredeljenje Hrvata u BiH, zajednička hrvatska država. Boban je proglasio hrvatsku državu u zapadnoj Hercegovini 18. novembra 1991. godine pod imenom Hrvatska zajednica Herceg-Bosna sa vlastitim oružanim snagama, koja je kasnije, 28. avgusta 1993. preimenovana u Hrvatsku republiku Herceg-Bosnu.
Dana 17. juna 1992. hrvatske snage su porazile srpsku vojsku u Mostaru i zauzele pojas hercegovačke teritorije duž istočne obale reke Neretve.
Mate Boban je zaveo hrvatski sistem lokalne uprave, hrvatski školski sistem, i hrvatski je postao „zvanični jezik“. Hrvatski dinar je već 1991. godine zamenio jugoslovensku valutu. Hrvatska policija je često šikanirala mostarski studio Radija BiH, a s vremena na vreme ga je i zatvarala. Policija je postavila barikade po celom gradu. Bošnjacima nije bilo dozvoljeno da se slobodno kreću.
Boban nije nikad eksplicitno definisao šta smatra granicama svoje države. Njegov zamenik u Srednjoj Bosni, danas osuđeni ratni zločinac Dario Kordić bio je eksplicitniji u svom uverenju da Bosna pripada Hrvatskoj. On je oformio štab u Novom Travniku. Izjavio je da su gradovi Srednje Bosne, Travnik i Vitez, te gradovi na severu Hercegovine Jablanica i Konjic, deo Herceg-Bosne. U tri od navedena četiri grada Bošnjaci su bili većina. Kordić je tvrdio da „Muslimani ne predstavljaju poseban narod. Oni su Hrvati islamske vere“.
Armija RBiH je do avgusta 1992. godine izvršila punu mobilizaciju i imala 168.500 vojnika, bez snaga HVO-a i MUP-a RBiH. Najveći problemi bili su odnosi s HVO-om. Dok je HVO, kao što je rečeno u izjavi prilikom osnivanja, zabranjivao postojanje bilo kakvih jedinica na području koje je smatrao da pripada Herceg-Bosni, na teritoriji pod kontrolom Armije RBiH jedinice HVO-a su prihvaćene kao deo oružanih snaga RBiH.
Prema navodima oficira Armije RBiH, HVO je od početka rata zaustavljao konvoje sa oružjem i logistikom. Glavni problem bilo je uspostavljanje jedinstvene komande koja bi objedinjavala i koordinirala vojna delovanja protiv srpske vojske. Taj problem biće izražen do kraja rata, iako su sva iskustva rata govorila da su vojni uspesi mogući tamo gde postoji koordinirano delovanje.
Zapovednik HOS-a Hercegovine, pukovnik Blaž Kraljević koji se stavio pod komandu Predsedništva Republike Bosne i Hercegovine (na čelu sa Alijom Izetbegovićem), 9. maja 1992. izdaje proglas protiv podele Bosne i Hercegovine. Dana 20. juna 1992. godine HVO napada Gornji Vakuf i Novi Travnik. Nakon što je HOS bez saglasnosti HVO-a 6. avgusta zauzeo delove opštine Trebinje, Mate Boban je pozvao Blaža Kraljevića na sastanak u Mostaru, dana 9. avgusta 1992. Danas osuđeni ratni zločinac Vinko Martinović Štela odveo je generala Kraljevića na mesto sastanka. Sastanku je navodno prisustvovao i ministar odbrane Hrvatske Republike Herceg-Bosne.
Pri povratku sa sastanka Blaž Kraljević je sa osam zamenika Hrvatskih odbrambenih snaga upao u unapred postavljenu klopku Hrvatskog vijeća odbrane. Kraljevićeva pratnja je zaustavljena vatrom iz automatskih pušaka. Vođstvo Hrvatskih odbrambenih snaga bilo je likvidirano, a samim tim i deo hrvatske frakcije koji je bio pod komandom Alije Izetbegovića.
Do novog sukoba između Armije RBiH i HVO-a dolazi 23. oktobra 1992, kada snage HVO-a ulaze u Prozor, do tada pod nadzorom Armije RBiH, i zauzimaju ga, a pri tome etnički čiste Muslimane sa područja opštine (sela Here, Šćipe, Kute, Varvara, kao i grad Prozor). Izbeglice iz Prozora dolaze u Gornji Vakuf, nakon čega HVO ponovo pokušava da osvoji Gornji Vakuf radi vojno-strateškog značaja, kojim se povezuje Hercegovina sa Srednjom Bosnom.
Nekoliko dana kasnije, 29. oktobra 1992, srpske snage zauzimaju Jajce, što je njihov poslednji veći teritorijalni dobitak do 1995. godine. Jajce je palo zahvaljujući uspešnoj ofanzivi srpske vojske ali i zbog loše koordinacije Hrvata i Muslimana u samom gradu. Srbi su ušli u Jajce dok je oko 40.000 muslimanskih i hrvatskih građana Jajca bježalo od njih prema Travniku.
U Kiseljaku, gradu sa hrvatskom većinom na zapadnom obodu Sarajeva, tvrdokorni nacionalisti na čelu sa ratnim zločincem Ivicom Rajićem, lojalni hercegovačkim Hrvatima, preuzeli su kontrolu nad lokalnom vladom i HVO. Oni su sarađivali sa Srbima, koji su držali Sarajevo pod blokadom. Takva situacija je odgovarala hrvatskoj vlasti u Kiseljaku, jer su razvili sistem kartela održavajući veštački visoke cene robe na crnom tržištu u Sarajevu, na način da su robu kupovali od Srba i preprodavali je po znatno višim cenama švercerima u blokiranom Sarajevu, što je za obične građane grada bilo pogubno.
U decembru mesecu 1992. godine dolazi do velikog priliva pripadnika HVO-a i HV u Gornji Vakuf, pretežno iz zapadne Hercegovine, pod izgovorom da se spremaju za ratišta na Kupresu i Bugojnu.
Dana 13. januara 1993. pukovnik HVO-a, Željko Šiljeg postavlja ultimatum Armiji RBiH u Gornjem Vakufu, da se razoruža i stavi pod kontrolu HVO-a, pozivajući se na „Odluku HVO-a o ustrojstvu provincija“. Armija RBiH nije prihvatila ultimatum. Polovinom januara 1993. godine hrvatske jedinice krenule su u otvoreni napad na Gornji Vakuf i započele su sa etničkim čišćenjem gradskih delova u kojima su Hrvati bili većina. Nešto ranije, isti scenario je sproveden u selima Uzričje, Hrasnica i Duša. Nakon ovih događanja Gornji Vakuf se našao u opsadnom stanju sve do marta 1993. godine, te je izložen konstantnoj artiljerijskoj i snajperskoj vatri po stambenim objektima. U martu je potpisano primirje.
Eskalacija sukoba uredi
Krajem aprila 1993, sukob između Muslimana i Hrvata eskalirao je u totalni rat međunarodnog karaktera. Vesti o porazu u Srebrenici izazvale su za Hrvate uznemirujuće glasine, koje su se proširile Srednjom Bosnom da će na desetine hiljada muslimanskih izbjeglica stići za nekoliko dana. U Kiseljaku i Vitezu, dva džepa naseljena Hrvatima severno i zapadno od Sarajeva, hrvatske milicije u saradnji sa HVO krenule su u preventivnu akciju.
Ušle su u muslimansko selo Ahmići, koje je bilo okruženo selima sa hrvatskim stanovništvom, i žive spalile 117 civila zatvorenih u jednoj kući u selu, uključujući žene, decu i stare, što je bio i najveći zločin muslimansko-hrvatskog rata. Usledio je talas prinudnih iseljenja, ubistava i silovanja. Muslimani su bežali iz Viteza uputivši se ka Travniku ili Zenici, tvrdeći da su im hrvatski vojnici dali tri sata da napuste grad ili da budu ubijeni. Pored puta su nađena tela dvojice muslimanskih lekara, koji su putovali iz Zenice u Vitez, prostreljenih glava.
U to vreme u Travniku je HVO zahtevao da se muslimanska armija razoruža i raspusti, pozivajući se na Vens-Ovenov plan, prema kome je Travnik stavljen u „hrvatsku pokrajinu“. HVO je zahtevao povlačenje svih nehrvatskih snaga iz te pokrajine.
Na samoj granici sukobom zahvaćene teritorije nalazio se Vareš, prije rata podjednako naseljen Muslimanima i Hrvatima uz popriličnu srpsku manjinu, koja je već početkom rata izbegla ili bila etnički očišćena. Muslimani i Hrvati su uspevali da se odupru sukobu celo leto 1993. godine, kada na scenu stupa podeljenost unutar hrvatskog naroda. Lokalno rukovodstvo je bilo za dalju saradnju sa Muslimanima zastupajući interes probosanske struje, ali situacija se pogoršala dolaskom jedinice HVO-a iz Kiseljaka oktobra 1993. Lokalni hrvatski načelnik i šef policije su kraće vreme zatvoreni, a potom smenjeni sa funkcija. Doveden je čovek sa strane i postavljen za načelnika.
Muslimanski muškarci su odvedeni u zarobljeništvo, izvršen je upad u kuće Muslimana i one su poharane. Hrvati nisu mogli niti hteli da brane Vareš, pre svega jer im se nije uklapao u teritorijalne planove. Istog časa kada su stekli kontrolu nad gradom počele su pripreme za evakuaciju stanovništva u Hercegovinu. Postojala su dva puta za beg, oba preko srpske teritorije.
Evakuacija preko srpske teritorije nije predstavljala problem s obzirom na saradnju kiseljačkog HVO-a sa Srbima, ali muslimansko selo Stupni Do, dva kilometra udaljeno od Vareša, je predstavljalo problem. U to vreme Franjo Tuđman 22. oktobra 1993. saziva sastanak u Predsedničkim dvorima uz prisustvo Janka Bobetka, Imre Agotića, Josipa Lucića i Gojka Šuška u kojem iznosi teritorijalnu viziju Herceg-Bosne na liniji Novi Travnik—Vitez—Busovača uz rešavanje pitanja Mostara i Gornjeg Vakufa.
U noći 23. oktobra 1993, nakon neprestanog celodnevnog bombardovanja sela Stupni Do, pripadnici hrvatskih jedinica upadaju u selo nakon čega čine masakr nad stanovništvom. Orgijanje nad civilima i imovinom je trajalo danima, sve do sitnih sati 3. novembra 1993. kada hrvatski načelnik naređuje hrvatskom stanovništvu da se do zore spreme za evakuaciju i okupe na gradskim ulicama, pozivajući ih preko megafona. Rekao im je da se „muslimanska armija približava gradu sa severa, zapada i juga“. Preko 10.000 ljudi izbeglo je u jednoj noći.
Sporazum uredi
Kako je rat trajao, vlada SAD počela je da vrši pritisak na Zagreb. Klinton je imenovao svog izaslanika Čarlsa Redmana koji je imao zadatak da uveri Tuđmana da zaboravi na pretenzije prema BiH.
Amerikanci su izneli stav da ukoliko se to ne desi, Hrvatska će izgubiti podršku za oslobađanje trećine svoje teritorije pod srpskom kontrolom. Inicijativu o prestanku sukoba je podržala i Nemačka, od ranije naklonjena Hrvatskoj. Savet bezbednosti je 3. februara 1994. postavio Hrvatskoj rok od dve nedelje da izvuče trupe svoje regularne vojske iz BiH ili da se suoči sa posledicama. Hrvatskoj je zaprećeno da će proći kao i Srbija pod sankcijama ukoliko ne ispoštuje ultimatum.
U narednih nekoliko dana muslimanska i hrvatska delegacija su došle u Vašington. Sporazum o Muslimansko-hrvatskoj federaciji je bio potpisan, a Hrvatskoj je zauzvrat obećana vojna i ekonomska pomoć.
Reference uredi
- ^ „Bosnian War European history [1992–1995]”. Britannica (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 14. 11. 2021. g. Pristupljeno 16. 11. 2021.
Literatura uredi
- Antić, Čedomir; Kecmanović, Nenad (2015). Istorija Republike Srpske (1 izd.). Beograd: SAS Intelligence, Srpska književna zadruga.
- Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (1999). The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention. Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe.
- Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press.
- Kapetanović, Darel (2015). Memorizacija ratnih događaja putem narativa i njen utjecaj na polarizaciju stanovništva u sukobima Hrvata i Muslimana (Bošnjaka) u Hercegovini (PDF). Sarajevo: Friedrich-Ebert-Stiftung.
- Ramet, Sabrina P. (2010). Central and Southeast European Politics since 1989. Cambridge University Press.
- Crnobrnja, Mihailo (1996) [1994]. The Yugoslav Drama (2. izd.). Montreal: McGill-Quenn's University Press.
