Perlez
Perlez (mađ. Perlasz) je naselje grada Zrenjanina u Srednjobanatskom okrugu. Prema popisu iz 2022. bilo je 2.916 stanovnika. Do 1965. godine je ovo naselje sedište komune Opštine Perlez koju su činila naseljena mesta: Botoš, Knićanin, Orlovat, Perlez, Tomaševac, Farkaždin i Čenta. Posle ukidanja statusa opštine u celini pripojena teritorija opštini Zrenjanin.
Perlez | |
|---|---|
 | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Srednjobanatski |
| Grad | Zrenjanin |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  3.383 |
| — gustina | 33/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 12′ 23″ S; 20° 22′ 56″ I / 45.206337° S; 20.382102° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 63 m |
| Površina | 100,3 km2 |
.svg)  Perlez Perlez na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 23260 |
| Pozivni broj | 023 |
| Registarska oznaka | ZR |
Istorija uredi
Na mestu područja današnjeg Perleza, postojalo je naselje još u doba glačanog kamena. Još u tursko vreme na prostoru naspram Titela, pored reke Begeja nalaze se dva mala naselja. Iako su u Banatu, sa leve strane Tise, oni zajedno sa Čentom i još nekim mestima pripadaju Segedinskom sandžaku i Titelskoj nahiji. Proizilazi da je pojam Siga mnogo stariji od "Perleza". Ta mesta su popisana u jednom turskom defteru, koji se datira u vreme 1541—1552. godinu.[1] Selo Gornja Siga ima 10 kuća, u kojima živi nekoliko Turaka, ali i Bogota kaluđer (mada je oženjen), pop Teodor i drugi Srbi. Selo Donja Siga ima 12 kuća, u kojima stanuju samo Srbi. Uz Donju Sigu popisano je obližnje selo "mezra" Čevza (koje više ne postoji, ni u predanju), koje je kao zapušteno uzeo pod tapiju izvesni Turčin, Alija - tobdžija tvrđave Titel.
Kasnije 1666. godine postojalo je srpsko selo Batka, blizu reke Begeja, negde na pola puta između Perleza i Ečke. Tu su navratili kaluđeri srpskog manastira Pećke patrijaršije. Kmetovi su skupili i doneli prilog. A jeromonah Jefrem je dao posebno za sebe.[2]
Na mestu Perleza, i 1717. godine nalazilo se selo Siga sa 30 kuća. Nekoliko godina kasnije, pored Sige podignuto je utvrđenje koje se zvalo Šanac. Godine 1752, grof Perlas, predsednik državne blagajne za pokrajinu Temišvar, podigao je novo selo, ispod Šanca koje po njemu dobija ime Perlasvaroš. Prvi stanovnici su bili Srbi sa ukinute Potiske i Pomoriški granice. "Sige" su 1764. godine pravoslavna parohija u Bečkerečkom protoprezviteratu.[3] Siga je kao Šanac Siga poslednji put pomenuta u matrikulama 1791. godine.
Prema statističkim podacima koje pominje (S. Pecinjački) 1773. godine Siga je imala 137 srpskih, a Perlez-varoš 66 srpskih i 36 rimokatoličkih domaćinstava. Godine 1777, u već spojenom Perlezu registrovano je 203 srpske, a 1778/1779. 345 graničarskih kuća ukupno, a 1811. godine 364 domaćinstava. Najveći broj nesrba otpada na Nemce, a znatno manje na Šokce i Hrvate. Moguće da je u selu već u to vreme postojala i koja mađarska porodica. Katolička parohija u Perlezvarošu je formirana 1770. godine. Po nekim statističkim podacima perlesko domaćinstvo je 1791. godine u proseku imalo skoro 9, 1797. godine oko 6, a 1802/1803. godine nešto manje od 5,8 članova. To je prosečna veličina srpske, ali se ni ostale porodice u tom pogledu nisu razlikovale. Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir Temišvarske eparhije u "Perlez-varoši" su tri sveštenika. Bili su to parosi, pop Jovan Nedeljković (rukop. 1782. rodom iz Orlovata), pop Vasilije Kanurski (1787) i Marko Petrović (1788).[4]
Po Erleru carskom revizoru Banata 1774. godine "Perlezvaroš" je graničarsko naselje u Tamiškom okrugu. U njemu je carinarnica, a stanovništvo je većinski srpsko pravoslavno. Susedno manje srpsko mesto "Sige" je takođe militarskog statusa.[5]
Ne zna se tačno kako su izgledale graničarske kuće Perleza u to vreme, ali se može pretpostaviti da su u većini bile sagrađene od naboja i pletera, a pokrivene rogozom i trskom. Bolje nisu izgledala ni javna zdanja-prema jednom opisu iz 1758. god. crkva u Šancu je bila sagrađena od busenja, a pokrivena trskom, a u Perlez-varoši od ćerpiča, pokrivena čamove šindrom. Prva je bila ograđena koljem, a druga prućem. Godine 1797, Perleska crkva — sad već jedna bila je „huda, mala i slaba, ukraj sela“.
Crkva i škola uredi
Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano i crkvene matice se vode od 1779. godine. U varoši su 1846. godine bila 2723 pravoslavca, a postoje tri pravoslavne parohije, a sveštenstvo čine: Jakov Hercegovac, Simeon Jovanović i Konstantin Konstantinović, dok je kapelan Jovan Hercegovac.[6] Godine 1789, Perlez je imao 345 graničarskih kuća, a od javnih zdanja samo pravoslavnu i katoličku crkvu. Park, koji postoji i danas, imao površinu od 2 kj i 1.129 kvadratnih hvati. Godine 1853. proslavljen je Sv. Sava u Perlezu, svečano kao nikada pre. Kapetan Papić komandant mesta naredio je da se zorom, top triput oglasi. Na liturgiji u pravoslavnoj crkvi bili su svi graničarski oficiri sa kapetanom.[7]
Koliko je zasad poznato u Perlezu su postojale dve škole: srpsko — pravoslavna i četno — trivijalna, ali je starija ona prva koja je s početka pripadala Sigi. Neizvesno je kada je otvorena srpska škola, ali se zna da je postojala 1768. godine. U Sigi je ona postojala i 1772. ali nije imala svoju zgradu već je bila smeštena ili u crkvenoj ili kakvoj iznajmljenoj kući. Ta škola je bila registrovana i 1777. godine opet bez svog doma, što znači da je radila u kakvoj nenamenskoj prostoriji. Međutim, 1797. godine se pominju i učitelj i škola, koju deca „prilježno“ pohađaju, pa je verovatno ista u međuvremenu podignuta verovatno od naboja. Godine 1810, Nestorović je konstatovao da je ta škola „vrlo loša“, ali nije rekao da li pri tome misli na njenu zgradu ili pak samo na učenje. Školski inspektor XVII puka je 1813. zabeležio da je zgrada srpske škole u dobrom stanju. U školskoj 1802/1803. godini škola je imala 29 đaka, a 1813. godine 59 dečaka i 1 devojčicu, od kojih je njih 15 retko pohađalo nastavu. Prvi učitelj kojem se zna ime je bio Vasilije Jovanović (1802), dok je 1813. učitelj bio Jeftimije Jerković, te iste godine katiheta je bio pop Grigorije Martinov, a školski nadzornik oberlajtnant Nojman. Po podacima iz 1846. godine u mestu je bilo 210 učenika, koja se odvojena po polu. Mušku decu uči Jelisije Dimitrijević a ženskoj predaje učitelj Jovan Jeftić. U Perlezu je izvesno vreme postojala i posebna škola za decu, grupe mesnih trgovaca i zanatlija Jevreja.
Perleska pravoslavna crkva je bila dugo ukrašavana, i neposredno pred mađarsku bunu završena. Taj ikonostas je uradio 1844—1847. ikonopisac Živko Petrović iz Zemuna. Posle propasti srpskog perleskog vojnog logora, obesni Mađari su iako Hrišćani spalili crkvu i selo. Rad na obnovi hrama je decenijama zatim trajao. Krenuli su Perležani 1870. godine da rešavaju pitanje novog ikonostasa; tada su 21. maja sazvali slikare da donesu svoje ponude.[8] Novi ikonostas je izradio Orlovaćanin, akademski slikar Uroš Predić tek 1894-1898. godine. U oltaru su se nalazile dve veće ikone "Sv. Lazar" i "Sv. Uroš", rad Živka Petrovića. U crkvenom tornju bila su 1905. godine četiri zvona: najmanje iz 1760. godine (sa natpisom "šanca Sige"), drugo iz 1862. godine, treće iz 1827. godine i tada i četvrto. Selo je od starih vremena imala dve pravoslavne parohije, sa najmanje dva pripadajuća paroha. U mestu je još jedna pravoslavna crkvica - kapela zvana "manastir", kao i rimokatolička crkva. Postoje 1905. godine dva groblja "Šiško" (Po Sigi - Siško)[9] i "Šanačko".
Kulturni život uredi
Još 1844. godine Srbi Perležani iako militarci znaju za balove. "Rodoljubivi Srbi" iz Perleza su tokom bala koji su priredili, prihod od 7 f. 20 kr. priložili za Fond Matice srpske u Pešti. Trgovac Jovan Ilić je zasebno priložio 2 f.[10] U vreme održavanja treće skupštine Omladine srpske u Velikom Bečkereku 1868. godine, u Perlezu su Srbi radili na otvaranju Srpske čitaonice.[11] Selo je bilo oduvek stecište bogatih i kulturnih ljudi, raznih nacija i veroispovesti. Njihove kulturne potrebe su zadovoljavale i brojne putujuće pozorišne družine, koje su često po više nedelja - nastupa izvodile. Zanimljivo je oglašavanje u novinama iz avgusta 1874. godine, jednog pozorišnog upravnika. Malo poznati Svetozar Biberović je za svoju pozorišnu družinu tokom dužeg bavljenja u Perlezu, tražio "više muških i dva ženska člana" (više od pola trupe!), kojima je obećao "pristojnu platu".[12] Nije slučajno što su u Perlezu mladi osnovali 1883. godine svoju Diletantsku družinu, koja je izvela nekoliko predstava.[13]
U Perlezu koji je bio kulturni centar u okolini, rođena su dva značajna ikonopisca: poznatiji, stariji Arsa Teodorović i mlađi, manje poznati Adam Stefanović. Teodorović je imao obiman ikonopisački opus, radeći u mnogo hramova, a skrasio se u Novom Sadu. U njegovoj umetničkoj radionici su se formirali mnogi slikari, od kojih je najvredniji Konstantin Danil. Stefanović je bio bolešljiv, poživeo kratko, delovao u okolini rodnog mesta, i bio poznat je po jednoj seriji slika, sa srpskim nacionalnim motivima. U mestu su često gostovale pozorišne trupe, pre svega SNP iz Novog Sada, tokom redovnih godišnjih turneja. Selo je bilo i veliki pretplatnički centar za kupovinu knjiga i novina, za šta su zaslužni kulturno napredni sveštenici i trgovci, među kojima se naročito istakao preduzimljivi dobrotvor Maksim Evgenijević, poreklom Užičanin. Velike zasluge za crkvu (ktitori) i selo imala je stara trgovačka porodica Ilić, sa tradicijom u poslovanju dužoj od jednog veka.
Privreda uredi
Srpska zemljoradnička zadruga je osnovana u Perlezu 1899. godine. Njen prvi predsednik je bio pop Lazar Nešković. Tu je već postojalo nemačko poljoprivredno udruženje "Bauernverein", u koje su bili uključeni i Srbi. Sada će ti Srbi preći u zemljoradničku zadrugu.[14] Stanovništvo se osim ratarstvom bavilo i stočarstvom. Godine 1910, Perlez je tada veliko selo pored Begeja sa 979 kuća i 6.190 stanovnika, gde dominiraju tri nacionalnosti: Srbi, Nemci i Hrvati. Selo ima poštu i telegraf, Sreski sud, katastar, Sreski štedionicu, štednu zadrugu, ispostavu Pančevačke narodne banke, ispostavu južno-Mađarske privredne banke i parni mlin. Još 1794. godine Opština Perlez je stekla status vašarišta, gde se uvek dobro trgovalo. Njegov vašar je 1822. godine bio nadomak Tise, na pristaništu pored žitarskih magacina, odakle se izvozila hrana lađama i prelazilo skelom u Bačku. Godine 1827. držani su godišnji vašari u Perlezu, dvaput, 27. juna i 19. novembra. Revolucionarne 1848. godine termini (neodržanih) vašara bili su malo pomereni tj. o prazniku Kneza Lazara (15. juna) i na Vračeve (1. novembra).
Raspisan je maja 1873. godine oglas za prijem prvog perleskog lekara, čije je mesto tada ustanovljeno.[15]
"Perleska sreska štedionica dd u Perlezu" osnovana je 1893. godine sa deoničkom glavnicom od 100.000 k, a čist prihod za 1907. godinu iznosio je 16.987 k. Upravu zavoda činili su 1905. godine: upravitelj Koča Popović i knjigovođa Petar Popadić.[16] u mestu je u to vreme delovala i Srpska zemljoradnička zadruga sa kapitalom od 4584 k. Na njenom čelu bili su: predsednik Koča Popović i poslovođa Kosta Rakić.
Dvadeseti vek uredi
Po podacima iz 1905. godine, Perlez je velika opština u Velikobečkerečkom srezu. Tu živi 5120 stanovnika u 944 doma. U nacionalnom pogledu najviše je Srba pravoslavaca kojih ima 3597 (ili 70%) sa 794 kuće. Slede Nemci - 936, Mađari - 264 i Hrvati - 280 duša. U opštini su dve crkve - pravoslavna i katolička, tri pravoslavne kapele, jedna komunalna škola sa deset razreda, jedno srpsko veroispovedno zabavište i jedno komunalno zabavište. PTT komunikacije su sve instalirane u Perlezu. U mestu su dve srpske pravoslavne parohije sa dva paroha i jednim kapelanom, dva parohijska doma i dve parohijske zemljišne sesije. Parosi su bili tada: pop Marko Radosavljević, rodom iz Velikog Bečkereka, koji je tu od 1857. godine; njegov kapelan Silvester Perić, rodom iz Novog Sada; pop Petar Maksin, rodom iz Borče, u mestu od 1897. godine[16]
Po završetku Prvog svetskog rata, Perlez pripada Kraljevini SHS kao i druga naseljena mesta ovog dela Banata, ali u razvoju znatno zaostaje za jakim regionalnim centrom Zrenjaninom, tadašnji Bečkerek. Godine 1925. Perlez je povezan železničkom prugom preko Titela za Novi Sad i preko Orlovata sa Bečkerekom i Pančevom. Sledeće godine opština dovodi električnu struju iz Titela.[17]
U Drugom svetskom ratu Perlez je oslobođen 4. oktobra 1944. godine. Kolonizacija Perleza je počela s proleća 1945. godine kada su kolonisti počeli da pristižu u grupama, a najveća grupa je stigla u aprilu 1945. godine. Prilikom naseljavanja kolonista u Perlez je došlo 123 porodica. Neki su se vratili u stari kraj, tako da je ostalo 118 domaćinstva. Kolonisti Perleza potiču iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske.
Demografija uredi
U naselju Perlez živi 3108 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 41,3 godina (39,7 kod muškaraca i 42,9 kod žena). U naselju ima 1284 domaćinstva, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,97.
Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
|
| ||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 10 | 8 | ||
| 80+ | 33 | 53 | ||
| 75—79 | 54 | 90 | ||
| 70—74 | 97 | 131 | ||
| 65—69 | 104 | 148 | ||
| 60—64 | 108 | 123 | ||
| 55—59 | 101 | 105 | ||
| 50—54 | 145 | 147 | ||
| 45—49 | 176 | 153 | ||
| 40—44 | 134 | 135 | ||
| 35—39 | 110 | 114 | ||
| 30—34 | 116 | 85 | ||
| 25—29 | 121 | 125 | ||
| 20—24 | 156 | 110 | ||
| 15—19 | 136 | 113 | ||
| 10—14 | 95 | 105 | ||
| 5—9 | 100 | 105 | ||
| 0—4 | 89 | 83 | ||
| Prosek : | 39,7 | 42,9 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 1.601 | 484 | 966 | 98 | 49 | 4 |
| Ženski | 1.640 | 256 | 960 | 352 | 69 | 3 |
| UKUPNO | 3.241 | 740 | 1.926 | 450 | 118 | 7 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 757 | 265 | 2 | 0 | 205 |
| Ženski | 383 | 131 | 0 | 0 | 73 |
| UKUPNO | 1.140 | 396 | 2 | 0 | 278 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 11 | 84 | 49 | 12 | 52 |
| Ženski | 0 | 2 | 64 | 10 | 10 |
| UKUPNO | 11 | 86 | 113 | 22 | 62 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 2 | 2 | 28 | 13 | 7 |
| Ženski | 3 | 3 | 10 | 38 | 34 |
| UKUPNO | 5 | 5 | 38 | 51 | 41 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 13 | 0 | 0 | 12 | |
| Ženski | 3 | 0 | 0 | 2 | |
| UKUPNO | 16 | 0 | 0 | 14 | |
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Olga Zirojević: "Opširni defter za Segedinski, Hatvanski i Novigradski sandžak", Beograd, 1988. godine
- ^ Dušan Popović, S. Matić: "O Banatu i stanovništvu Banata u 17. veku", Sremski Karlovci 1931.
- ^ "Srpski sion", Sremski Karlovci 1905.
- ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 9/2017.
- ^ J.J. Erler: "Banat", reprint, Pančevo 2003. godine
- ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1853. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1870. godine
- ^ "Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu", Novi Sad 1937.
- ^ "Pregled celoga sčetovodnoga sostojanija književnoga sodružestva Matice srpske s koncem godine 1844.", Pešta 1845.
- ^ "Matica", Novi Sad 1868. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1874. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1883. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1899. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1873.
- ^ a b Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ Monografija Podunavske oblasti, Napredak Pančevo, 1927. godine
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
