Википедија

Rat

организована употреба оружја и физичке силе од стране држава или других друштвених група

Rat je sukob koji uključuje organizovanu upotrebu oružja i fizičke sile od strane država ili drugih društvenih grupa.[1][2][3] Zaraćene strane obično drže teritoriju, koju mogu dobiti ili izgubiti; a svaka poseduje vodećeg pojedinca ili telo koje se može predati ili kolapsirati, te tako završiti rat. Do Drugog svetskog rata, vladao je običaj da učesnici u ratu izdaju formalne objave rata.[4]

Ancient Warfare: Stele of the Vultures, c 2500 BCMedieval Warfare: Battle of Tewkesbury, 1471
Early Modern Warfare: Retreat from Moscow, 1812Industrial Age Warfare: Battle of the Somme, 1916
Modern warfare: Into the Jaws of Death, 1944Nuclear War: Nuclear weapon test, 1954

Osnovna karakteristika rata je nasilje i oni koji počinju rat često koriste alternativne izraze za rat da ublaže i prikriju nasilje koje su počeli. U tom cilju eufemističkog izbegavanja ograničenja rata, pojavljuju se izrazi oružani sukob, neprijateljstva i policijska akcija.[5][6] Vreme kada nema formalnog rata, uprkos mogućnosti međunarodnih i unutrašnjih napetosti, se naziva mir. Međutim, neki smatraju da je definicija mira složenija. Pri tome se često citira Baruh Spinoza (1632-1677) koji je rekao da “mir nije odsustvo rata, nego vrlina, duševno stanje, odnosno sklonost dobroj volji, poverenju i pravdi.”

Ratovi se obično odvijaju u nizovima vojnih pohoda između dve zaraćene strane, a povod su im, osim drugih stvari, nesuglasice oko pitanja suvereniteta, teritorije, prirodnih resursa, religije ili ideologija. Rat koji za svrhu ima oslobođenje okupirane zemlje se naziva oslobodilački rat; rat između frakcija unutar jedne države je građanski rat.

Slični ratu su sukobi koji postoje kod zajednica životinja,[7] ali slična nasilna priroda čoveka dovela je do pravih ratova kada su ljudi razvili i počeli koristiti oružja u sukobima prvobitnih pretklasnih zajednica.[8] Pored upotrebe oružja, druga osnovna karakteristika rata je da je on organizovano nasilje među ljudskim zajednicama.[3] Osnovni sadržaj rata čini i oružana borba, ali se rat ne svodi samo na nju, on je širi, složeniji, jer uključuje i druge oblike borbe (političke, psihološke, propagandne, ekonomske, itd.) koje imaju veliko značenje za pripremu i vođenje rata.

Etika rata uredi

Rat je brutalno nasilje ljudi prema ljudima i kroz istoriju bio izvor ozbiljnih etičkih dilema. Iako su mnoge drevne države, narodi i kulture, isto kao i neke danas, na rat gledali kao plemenitu delatnost i uglavnom pozitivni društveni fenomen, s vremenom su se pojavile dileme o etičkoj opravdanosti rata.

Danas se na rat generalno gleda kao na nepoželjnu, a za neke i moralno neprihvatljivu delatnost. S druge strane mnogi veruju kako je rat, ili barem pripravnost za njega u svrhu odvraćanja, nužan za odbranu zemlje i drugih vrednosti. Pacifisti, pak, veruju da je rat po prirodi nemoralan, te da se ne bi smeo nikada voditi pod bilo kakvim okolnostima. Taj je stav strastveno propovedao indijski vođa Mahatma Gandi.

S druge strane, negativan pristup prema ratu je u istorijskom smislu tek relativno nedavno postao široko uvrežen. Pre toga su mnogi veliki mislioci, kao Henrih fon Trejčke, videli rat kao najplemenitiju delatnost čovečanstva, odnosno onu u kojoj vrline kao hrabrost i čast igraju mnogo važniju ulogu nego neke druge. Na samom početku Prvog svetskog rata je poznati pisac Tomas Man napisao, „Nije li mir ništa drugo do proces građanskog zagađenja, a rat element pročišćenja, oslobođenja i velike nade?“ Ovakav stav je bio službeno prihvaćen kod mnogih drevnih društava kao što su Sparta i Rim, a 1930-ih u fašističkim državama.

Poraz agresorskih fašističkih država i militarističkih režima u Drugom svetskom ratu, šok zbog dotada nezapamćenih razaranja i upotrebe nuklearnog oružja, te posleratni porast dužine i kvaliteta života je dosta doprineo da se stvori [Organizacija ujedinjenih nacija]] i na rat gleda kao negativnu i po čovečanstvo krajnje opasnu pojavu.

Mnogi danas smatraju da je jedino tzv. pravedni rat legitiman, odnosno veruju da se može voditi jedino kroz međunarodne organizacije poput UN koje bi trebalo da zaustave ratove i nepravednu agresiju. Drugi, pak, smatraju da su međunarodne organizacije, s obzirom na njihovu praksu poslednjih decenija, opterećene istim onim etičkim problemima kao i suverene države, pa nemaju nikakvo pravo da sude šta jeste, a šta nije pravedan rat.

Uzroci rata uredi

O uzrocima rata ne postoji konsenzus, s obzirom da se ratu kao fenomenu često pristupa iz isključivih perspektiva, bilo da je reč o jednoj jedinoj grani nauke, bilo da je reč o specifičnoj ideologiji.[9]

U literaturi se, međutim, uzroci rata najčešće dele na:

  • ekonomske - odnosno nastojanje da se dobave ili očuvaju ekonomski resursi koji se smatraju vitalnim za neku društvenu zajednicu ili državu (za što postoji bezbroj primera, od sukoba praistorijskih plemena oko lovišta do zalivskog rata koji se vodio zbog kontrole nad naftnim izvorima Kuvajta)
  • političke - odnosno nastojanje da određena država ili društvena grupa osvoji ili sačuva vlast ili uticaj na određenoj teritoriji (primer za to su dinastijski sukobi u srednjovekovnim monarhijama poput ratova ruža u Engleskoj ili francusko-pruski rat u 19. veku).
  • ideološke - koji nastaju zbog kulturne, verske ili ideološke netrpeljivosti između određenih društvenih grupa ili država (primeri za to su sukobi domorodačkih plemena s evropskim istraživačima u Doba otkrića, krstaški pohodi i Španski građanski rat).

Za detaljna objašnjenja uzroka rata s različitih stajališta pogledajte teorije o ratu.

Ograničenja načina ratovanja uredi

 
Bitka kod Vaterloa
 
Sjedinjene Države detoniraju atomsku bombu nad Nagasakijem 9. 8. 1945.

Kroz istoriju, pogotovo u ekonomski i kulturno razvijenijim društvima, spoznaja o visokoj ceni rata u ljudstvu i materijalnim bogatstvima je rezultirala pokušajima da se ta cena smanji kroz njegovu formalizaciju, odnosno da se način ratovanja ograniči običajima, zakonima i međunarodnim ugovorima.

U nekim od ranih civilizacija, te su se zabrane odnosile na tačno određeno doba godine kada se mogao voditi rat (što je zaraćenim stranama omogućavalo nesmetanu žetvu), odnosno ograničenje sudelovanja u ratu na tačno određene kategorije stanovništva (po pravilu muškarce tačno određenog doba i društvenog statusa) ili isključivo korištenje tačno određenih vrsta oružja i taktike.

Osim iz ekonomskih i političkih, nekada su ograničenja ratovanja bila motivirana verskim uvjerenjima. Jedan od primera su Asteci, čija su taktika i naoružanje imali svrhu fizičkog onesposobljavanja i zarobljavanja neprijatelja umesto njihovog ubijanja, a što je trebalo poslužiti za njihovo žrtvovanje bogovima.

Ograničenja ratovanja, što iz političkih, što iz ekonomskih, što iz verskih motiva, su ponekad dovodila do toga da ratovi imaju ritualni karakter.

Nakon što su industrijska revolucija i razvoj oružja sredinom 19. veka ukazali na dotada nezabeleženu destruktivnu mogućnost rata, pokret za ograničenje rata, odnosno načina njegovog vođenja je rezultirao nizom međunarodnih konvencija koje čine osnov savremenog ratnog prava. Od svih njih su najpoznatije Ženevske i Haške konvencije. Koncept ograničenja rata i njegovog vođenja je, međutim, predmet kritike. S jedne strane ga napadaju pacifisti, držeći kako formalizacija i ustanovljenje „pravila“ daju legitimitet ratu koji je po njima u bilo kakvoj formi apsolutno neprihvatljiv. S druge strane je koncept ograničenja rata odbacuju razni revolucionarni pokreti i zagovornici asimetričnog ratovanja koji drže da su ratna pravila ništa drugo do propagandno sredstvo kojim u klasičnom vojničkom smislu jača strana nastoji cementirati svoj superiorni položaj na račun slabije strane koja joj se ne može efikasno suprotstaviti na način dozvoljen ratnim pravom. Takvi stavovi su se u moderno doba prvi put javili u doba francuske revolucije, kada se po prvi put javlja i koncept totalnog rata kao negacije svih ograničenja ratovanja.

Poreklo, priroda i karakter rata uredi

Glavni članak: Istorija ratovanja

Po nekim mišljenjima rat, ili fenomeni slični ratu postoje od nastanka moderne ljudske vrste, odnosno od vremena nastanka organizovanih ljudskih društava, a ratovi se javljaju kao posledica nepomirljivih sukoba među ljudskim zajednicama (grupe ljudi, klase, plemena, narodi, države, savezi) za pristup potrepštinama za život (hrana, životni prostor, ...).[10] Drugi naglašavaju veze rata sa razvojem privatnog vlasništva nad proizvodnim sredstvima i podelom društva na klase uz pojavu države kao organa i oruđa vladajuće klase.[11] Postoje mišljenja da je praistorijsko ratovanje u mnogo čemu bilo slično lovu.[12] Rat je tada mogao imati oblik zaseda i prepada, odnosno pljačkaških pohoda među grupama lovaca-sakupljača, razvoj civilizacije je sa sobom doneo značajne promene u načinu njihovog vođenja. Sedilačke, odnosno poljoprivredne društvene grupe su daleko više vezane uz određenu teritoriju, a višak hrane i podela rada omogućava da se počne proizvoditi bolje oružje, odnosno dolazi do razvoja posebne društvene grupe ratnika koje će predstavljati prve organizovane vojske.[13]

Prvobitna zajednica uredi

Pre organizacije država, u prvobitnim ljudskim zajednicama bilo je vrlo brutalnih ratova među ljudskim zajednicama za teritorije, ali i lova na ljude kao hranu, a lovcu koji su obučavani da ubijaju ne samo životinje nego i ljude i oni su bili preteče naoružanih narodih vojski koje i vidimo u novovekovnim ratovima.[14] Prema nekim mišljenjima sukobi između rodova i plemena imaju neka obeležja rata, ali im je priroda sasvim različita. U tim sukobima nije bilo izdvojene organizacije za vođenje rata, svaki član roda ili plemena je bio ratnik. Ti sukobi su bili zasnovani više na zavisnosti ljudi od prirode, iz potrebe za područjima u kojim se nalazi hrana ili zbog krvne osvete, a ne na prisvajanju tuđeg vlasništva ili za pribavljanje radne snage. U tim sukobima nije bilo zarobljenika i iskorištavanja pobeđenih.[15][16]

Sa razvitkom prvih oblika državnih organizacija javlja se i vojska, kao posebna izdvojena organizacija unutar države zadužena za vođenje rata sa spoljašnjim neprijateljem ili ovladavanjem otpora unutar države.

Robovlasničko društvo uredi

U robovlasničkom društvu privreda se zasniva na iskorištavanju roba, koji je njeno osnovno oruđe, i ne može se razvijati bez stalnog priliva novih robova. Zbog toga, robovlasnička država ih nabavlja prvenstveno ratom: pokoravanjem okolnih plemena koji još nemaju državnu organizaciju, ratovima sa drugim robovlasničkim državama, kojim se u slučaju pobede pribavljaju ne samo robovi već i drugi ratni plen i proširuje teritorije (Egipat, Rimsko carstvo, pohodi Aleksandra Velikog).

Ti ratovi su često uzrokovali ustanke i pobune robova (Prvi, Drugi i Treći robovski rat). Pripadnici vladajuće klase međusobno se bore oko vlasti i moći, brže bogaćenje i uzrokuju građanske ratove. U vreme stvaranja robovlasničkih država, najveći deo čovečanstva još se uvek nalazio na niskom stepenu razvoja, pa su i vojske bile male a oružje jednostavno.

Feudalno društvo uredi

U feudalizmu države vode ratove radi porobljavanja i pljačke, teritorijalnog proširenja, sticanja novih poseda i iskorištavanja kmetova. Među najveće ratove ovog karaktera spadaju ratovi franačke države pod Karlom Velikim, turska osvajanja itd. Ciljevi tih ratova su imali i dinastičko obeležje kao npr. Stogodišnji rat.

Međusobnih ratova feudalaca ili grupa feudalaca oko prevlasti i proširivanja teritorija na račun suparnika bilo je mnogo u razdoblju ranog feudalizma kad je rascepkanost bila najveća (Italija, Francuska, Rusija). Takvi ratovi, samo krupnih razmera su obilježje i kasnijeg razdoblja, poznatog kao kasni feudalizam.

Razdoblje feudalizma su potresali i seljački ratovi. Feudalno iskorištavanje učinilo je položaj kmeta vrlo teškim i teralo ga na borbu, i to pogotovu onda kad se pojavljuju i robno-novčani odnosi, pa se kmetu i nametnu teške novčane obaveze.

Razvitak privrede i povećanja bogatstva dovodi i do pojave plaćenih vojski, koji vode rat za račun onog koji ih plaća.

Kapitalizam uredi

Buržoazija kao nosilac i pokretač novih privrednih, društvenih, socijalnih i političkih odnosa u kapitalističkom društvu vodi antifeudalne i revolucionarne ratove u cilju nadilaženja feudalne rascepkanosti, i stvaranju nacionalnih država kao novog, pogodnijeg oblika razvitka kapitalističke privrede. Najpoznatije revolucije tog do imperijalističkog razdoblja su: Holandska revolucija (Rat između Holandije i Španije 1566 - 1609. godine), Francuska revolucija, Američki rat za nezavisnost itd.

U ovom razdoblju dolazi i do čestih ratova između država ili koalicija država za hegemoniju, kao posledica neravnomernog razvitka kapitalizma u raznim zemljama i njihovih različitih interesa u borbi za trgovinsku, pomorsku, kolonijalnu i drugu premoć (između Holandije i Engleske, Holandije i Francuske, Engleske i Francuske, Sedmogodišnji rat 1756—1763. godine, Krimski rat 1853—1856. godine.).

Osim toga, vode se i ratovi za nacionalno ujedinjenje (Italija, Nemačka), ratovi za nacionalno oslobođenje (ratovi protiv Napoleona 1802—1814. godine), ratovi balkanskih naroda protiv Turske, Grčki rat za oslobođenje 1821—1829).

U 17. i 18. veku kao rezultat kolonijalnih ratova, stvaraju se ogromne kolonijalne imperije kapitalističkih evropskih država. Kolonijalni ratovi imaju krajnje reakcionarnu ulogu, jer su lišili mnoge narode političke nezavisnosti i uzrokovali su oslobodilačke ratove naroda kolonija (Indija, Indonezija, Alžir, Meksiko, Kuba, Filipini itd.). U ovom razdoblju javljaju se i prvi građanski ustanci i ratovi koje, proletarijat vodi protiv buržoazije.

Imperijalistički ratovi za kolonije su nasledili ratove predimperijalističkog razdoblja. Potreba za kolonijama i sirovinama su prerasli nacionalne okvire i pretvorili se u borbu imperijalističkih sila za podelu sveta, novih teritorija, tržišta i izvoz kapitala, što je i uzrokovalo i Prvi svetski rat, koji izbija u uslovima narušene ravnoteže među imperijalističkim državama.

Drugi svetski rat (1939-45), koji je bio najveći rat u istoriji, je počeo kao neka vrsta grabljive ekonomije za osvajanje teritorije, ili "životnog prostora" a počela ga je nacistička Nemačka, koja je postala vođa u masovnom ubijanju (posebno u ubijanju nenaoružanih muškaraca, žena i dece).[17]

Teorije o ratu uredi

Još u vreme antike, grčki filozofi idealisti, su tvrdili da je rat prirodno stanje duha (Platon) i prirodan način sticanja imovine (Aristotel). Obema tezama su se pravdali ratovi robovlasničke klase i predstavljale izraz njenih interesa.[18][19]

U srednjem veku crkva je kao najjači feudalac bila nosilac i stvaralac religiozne ideologije, prema kojoj su ratovi izraz Božje volje, natprirodne pojave pred kojim je čovek nemoćan. U to ime, crkva vodi i Krstaške ratove i time prikriva njihov pravi karakter.

Buržoasko razdoblje donosi i šira objašnjenja rata. Mnogi napredni mislioci, naučnici, filozofi i dr. su bili protivnici rata kao sredstva za postizanje cilja i borili se protiv toga, verujući da zdrav ljudski um može spriječiti rat. U ovom razdoblju se javljaju tri različite teorije posmatranja rata:

  • idealističke,
  • etičke i
  • geopolitičke.

Idealističke, Etičke i Geopolitičke. uredi

Mnogi buržoaski idealisti su objašnjavali poreklo rata biološkim uzrocima (socijaldarvinizam). Oni su upoređivali rat sa zakonitostima koji vladaju u životinjskom svetu, i smatrali da je rat uslov društvenog opstanka na isti način kao i što je borba za opstanak uslov za postojanje u prirodi.

  • Tomas Hobs je objašnjavao večnost i neizbežnost ratova samo čovekovom prirodom, a ratno stanje jedinim zakonom u odnosima država i vlada. Gotfrid Vilhelm Lajbnic, pak smatra da večni mir nije moguć na ovom svetu i da bi doveo do umrtvljavanja prirode, do neobnavljanja života i do zastoja u razvitku. Rat je urođeno stanje čoveka, jer u osnovi njegovog života, kao i u osnovi svakog drugog živog bića, je borba za opstanak i zato je čovek čoveku vuk.
  • Rasna teorija je najgrublji vid ove biološke teorije, jer uzroke rata objašnjava prirodnom nejednakošću. U ovoj rasnoj teoriji se istakao nemački ideolog najreakcionarnijeg dela nemačke buržoazije Niče, koji je isticao nadmoć arijevske rase.

Etičke teorije (Hegel, Prudon, Fuler i drugi) smatraju da je rat progresivna pojava koja pozitivno utiče na moral ljudi i naroda i bez koje se ne može ni zamisliti postojanje i razvitak društva, jer moralno stanje naroda doprinosi veličanju jakih ličnosti i nacija kojima je predodređena istorijska uloga. Rat čuva narode od truljenja i je najbolje sredstvo za lečenje naroda.

  • Engleski sveštenik Maltus je razvio teoriju da je rat neminovan za ograničavanje preteranog porasta stanovništva jer uništava suvišno stanovništvo i održava ravnotežu između sredstava za život i broja stanovnika.

U 20. veku se rađaju nove, geopolitičke teorije kao pokušaj opravdanja imperijalističkih ratova (Haushofer, Mekinder i drugi). Oni objašnjavaju poreklo rata geografskim položajem pojedinih naroda: smanjivanjem životnog prostora i borbom za prostor, nepogodnošću i potrebom promene granice i sl. Geopolitika se i danas često upotrebljava za opravdanje ratnih priprema.

Druge Teorije uredi

Osim ove tri teorije javljaju se i neki drugi pravci u objašnjavanju porekla rata kao što su subjektivizam (rat je tragedija pogrešaka), kosmopolitizam, pacifizam itd.

Ipak, u današnje vreme najviše navođeni teoretičar o ratu je Karl fon Klauzevic. Karl je napisao delo "O ratu" u kojem je objasnio svoja viđenja odnosa između politike i rata. Odredio je pojam apsolutnog rata. Po njemu se pojam borba poistovećuje s pojmom rata, gde upotreba oružanih snaga nije ništa drugo do organizacija određenog broja bojeva. Klauzevic smatra odbranu jačim vidom borbe od napada, jer po njemu rat počinje odbranom, jer ako se napadnuti ne brani ne može doći ni do rata. Tu tezu on izvodi iz taktike i prenosi je u strategiju što je bilo sasvim neobično u to vreme, pa ga mnogi i kritikuju. Moralne snage su u središtu Klauzevicove ideje o ratu, jer samo fin, prodoran razum može u toj oblasti osetiti istinu. Klauzevicova strategija vođenja rata, međutim, ne prelazi evropski kontinent i ne zahvata odnose snaga na moru iako su imali izvanredne uticaje na Napoleonove ratove

Rat i pravo uredi

Rat kao društvenu pojavu reguliše i pravo (međunarodno javno i ratno pravo). Pravni pojam rata je uži od njegovog opšteg pojma. Rat je oružani sukob između dve ili više država, uzrokovan voljom jedne od njih, uz potrebu prinudnih mera kojim svaka zaraćena snaga pokušava nametnuti svoju volju protivniku.

1928. godine rat je bio odobravan po međunarodnom ratnom pravu, jer je svaka nezavisna država imala pravo na vođenje rata. 27. avgusta 1928. godine je rat po prvi put u istoriji zabranjen Pariskim paktom, gde su se države, potpisnice tog ugovora odrekle prava na rat i obvezale da u njihovim međusobnim odnosima neće pribeći ratu. Međutim ova obveza je važila samo za potpisnice ugovora, pa je rat i dalje bio pravno dopušten. Problem ovog ugovora je to što nije jasno odredio pojam pravične samoodbrane, napada ili odbrane. Stoga je uvek postojala mogućnost da se napadački rat proglasi odbrambenim kako bi se opravdala njegova potreba. Na taj je način i Nemačka, iako potpisnica pakta, počela Drugi svetski rat.

Povelja UN iz 1945. konačno zabranjuje rat kao sredstvo rešavanja međunarodnih sporova i nacionalne politike. Članice UN su se obvezale da neće upotrebljavati silu ili pretiti silom koja bi bila usmerena protiv političke ili teritorijalne nezavisnosti bilo koje države, da će sve sporove i sukobe rešavati jedino i isključivo mirnim putom, da će pružiti pomoć svakoj napadnutoj članici, da će se uzdržati od pružanja pomoći svakoj državi protiv koje UN preuzmu neku prinudnu meru. Iako zabranjuje rat, povelja UN ipak dopušta urođeno pravo na pojedinačnu i zajedničku samoodbranu u slučaju oružanog napada protiv nekog člana Ujedinjenih nacija, dok Savet bezbednosti ne preduzme mere potrebne za očuvanje međunarodnog mira i sigurnosti.

Podela ratova uredi

Drugi oblici rata:

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Small & Singer 1982
  2. ^ Smith, David Livingstone (2009). The Most Dangerous Animal: Human Nature and the Origins of War. Macmillan. ISBN 978-0-312-53744-9. 
  3. ^ a b Logos 2022, str. 5-6. „Svaki rat je organizovani i naoružani napad najmanje jedne ljudske zajednice (grupe ljudi, plemena, naroda, države, ili saveza) protiv druge zajednice. Rat je najviši oblik nasilja protiv ljudi, koji predstavlja ubijanje ljudi, uništavanje i pljačkanje kao običnu stvar.“.
  4. ^ Sekulić, Nada (2011). „Fullerova teorija rata i promene u konceptima vođenja rata u drugoj polovini XX veka — nastanak "kreativnog" rata” (PDF). Sociologija. LIII/2. 
  5. ^ Šmihula, Daniel (2013). The Use of Force in International Relations. VEDA, Publishing House of the Slovak Academy of Sciences. str. 67. ISBN 978-80-224-1341-1. 
  6. ^ James, Paul; Friedman, Jonathan (2006). Globalization and Violence, Vol. 3: Globalizing War and Intervention. London: Sage Publications. 
  7. ^ Logos 2022, str. 5-6. „Ljudima bliski rođaci među primatima, šimpanze imaju neke brutalne bitke ("životinjski ratovi", ili "prvobitni ratovi") za teritoriju. Šimpanze žive u uređenim grupama (zajednicama) koje obično imaju od 20 do 150 pojedinaca, a odrasli mužjaci često izviđaju duž zona između zajednica (u graničnom području). Mužjaci iz jedne zajednice susreću šimpanze iz susednih zajednica u graničnom području i povremeno postoji produženi sukob do uništenja slabije zajednice ubijanjem odraslih mužjaka (i starijih ženki) iz poražene zajednice.“.
  8. ^ Logos 2022, str. 5-6. “Surove bitke među životinjskim zajednicama vođene da se dobije vlast nad teritorijom sa njihovim potrepštinama (obično hrana i sklonište) mogu biti nazvane "životinjski ratovi" (ili "prvobitni ratovi"). Bitke među životinjama za teritorije (sa pratećim potrepštinama) evoluirale su u prave ratove sa pojavljivanjem ljudi i njihovog oružja.“.
  9. ^ Blainey, Geoffrey (1988). The Causes of War (3. izd.). Free Press. ISBN 978-0-02-903591-7. 
  10. ^ Logos 2022, str. 3, 5, 7.
  11. ^ Codevilla, Angelo; Seabury, Paul (2006). Codevilla, Angelo, ur. War: Ends and Means (second izd.). Potomac Books. 
  12. ^ Logos 2022, str. 3.
  13. ^ Keegan, John (1993). A History of Warfare. Vintage Books. ISBN 978-0-679-73082-8. 
  14. ^ Logos 2022, str. 3 sa napomenama 6, 7 i 9. „… Pobednici su uhvatili mnogo žena i dece. Oni su jeli njihove žrtve nekoliko dana i ubili zatvorenu decu da nauče dečake pobednika kako da ubijaju.“.
  15. ^ Keeley, Lawrence (1996). War Before Civilization. Oxford University Press. 
  16. ^ Kelly, Raymond C. (2000). Warless Societies and the Origin of War. University of Michigan Press. 
  17. ^ Logos 2022, str. 1, 5 sa napomenom 2.
  18. ^ Lebow, Richard Ned (2008). A Cultural Theory of International Relations. Cambridge University Press. 
  19. ^ Lindemann, Thomas (2010). Causes of War. The Struggle for Recognition. Colchester: ECPR Press. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Рат&oldid=27551617”