Saborna crkva u Nišu

Saborna crkva u Nišu
Saborna crkva u Nišu
Opšte informacije
Mesto	Niš, Srbija
Opština	Medijana
Vreme nastanka	1878.
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture
Vlasnik	Eparhija niška
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš

Saborna crkva
Saborna crkva
Osnovni podaci
Eparhija	Eparhija niška
Osnivanje	1878.
Reosnovan	2006.
Mesto	Gradska opština Medijana, Niš

Saborna crkva u Nišu je hram Srpske pravoslavne crkve u Nišu, u Srbiji. Posvećena je silasku Svetog duha — Svetoj Trojici. Posle Hrama Svetog Save i crkve svetog Marka u Beogradu, Saborna crkva u Nišu je najveća u Srbiji.^[1]

Crkva predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture.

Niška Saborna crkva, kako svojom arhitekturom, tako i ikonama koje su rađene za njen ikonostas, zauzima značajno mesto u srpskoj istoriji umetnosti. Na crkvi su prisutni različiti stilski motivi: srpsko-vizantijska, romansko-vizantijska i islamska arhitektura, ali i renesansa i zapadni barok. Takva koncepcija obeležila je prekretnicu u istoriji srpske arhitekture, koja se ogledala u napuštanju klasičnih koncepcija i stvaranju nacionalnih obeležja.

Saborna crkva u Nišu teško je stradala u savezničkom bombardovanju 1944. i u požaru 2001. godine.

Izgradnja crkve uredi

Panorama Niša iz 1876. godine na kojoj Saborna crkva dominira u odnosu na druge objekte

Prvobitni izgled Sabornog hrama

Crkva je započeta da se gradi 1856. godine, u trenutku kada je u Nišu živelo 12.000^[2] pravoslavnih Srba. Samoj izgradnji hrama prethodio je Pariski mir 1856. godine kojim je Turska, na insistiranje ostalih potpisnica, priznala ravnopravnost muslimana i hrišćana, što je praktično značilo i da se dozvoljava zidanje novih i obnova starih crkava, kao i otvaranje škola. Hram je završen tek 1872. godine bez neobaroknog zvonika koji je bio osmišljen po prvobitnom planu. Veliku zaslugu u podizanju hrama odigrao je episkop Janićije. 18. oktobra 1856. godine Episkop niški Janićije dao je veću sumu novca i pozvao imućnije Nišlije da se pridruže u davanju sredstava za početak gradnje. Sledeće godine, tačnije 12. maja 1857. opština je sklopila ugovor sa protomajstorom, projektantom i neimarom Andrijom Damjanovićem iz Velesa o gradnji trobrodne bazilike sa pet kubeta. Predstavnici opštine od Damjanovića su izričito zahtevali da njihova crkva bude nalik Gračanici ili Visokim Dečanima.^[3]

Položaj crkve je blizu današnjeg centra grada Niša ali je polovinom devetnaestog veka to bio deo Niša gde su živeli uglavnom Srbi. Svečano osvećenje obavljeno tek nakon oslobođenja Niša 13. februara 1878. godine na dan Sv. Simeona Mirotočivog, a tu su prisustvovali mitropolit beogradski Mihailo i knez Milan Obrenović.

Saborni hram iz vazduha slikan 1936. godine u toku dozidivanja prednjeg zvonika

U požaru koji je izbio 12. oktobra 2001. godine Saborna crkva je izgorela ali ikonostas nije izgoreo

Saborni hram, jesen 2023.

1880. godine crkva je dobila pet zvona, jedno je bilo poklon kneza Milana, drugo je izliveno od zaplenjenih turskih topova, a ostala tri zvona su darivale Nišlije.

Na gornjoj galeriji sa severne strane nalazi se kapela posvećena Svetom Jovanu Krstitelju, dok se sa južne strane galerije nalazi kapela posvećena Svetom Simeonu Mirotočivom. Živopisanje hrama preduzeto je tridesetih godina 20. veka, a radove je izvodio Vladimir Predojević, akademski slikar iz Beograda. Rad je ocenjen kao veoma uspešan sa velikom tehničkom i kolorističkom savremenošću i jasnoćom sadržaja.

1913. godine ruski car Nikolaj II skupocene sasude, a Ivan Vasiljević je 1902. godine pokloni veliki krst sa ruskm i srpskim svecima i ikonu Bogorodice koja je otpčena čistim zlatom. Posebnu dragocenost ove crkve predstavljaju delovi mošti Svetog Velikomučenika Artemija. Veliku vrednost ima i plaštanica sa početka ovog veka rađena belom srmom i zlatnim žicama, optočena čipkom. Na zvoniku je veliki časovnik i 5 ogromnih zvona livenih u Vršcu od 1877. do 1881. godine. Najznačajniju vrednost Sabornog hrama u Nišu imao je ikonostas koji se sastojao od 54 ikone.

Način na koji je crkva građena prouzrokovao je puno problema, pa je hram, samo dvadesetak godina nakon izgradnje, morao biti popravljan više puta. S obzirom da je građena u vreme turske okupacije, po tadašnjim pravilima, zvonik nije smeo da bude viši od krova crkve. Zvonik sa satom dozidan je tek 1937. godine sa drugačijim izgledom nego što je zamišljeno po prvobitnom planu iz 1856. Novi zvonik je dostigao visinu srednjeg kubeta. Dorada je urađena po projektu niškog arhitekte Aleksandra Medvedeva.

U crkvi su 4. septembra 1921. sahranjeni ostaci sveštenika koje su bugarski vojnici ubili najesen 1915. kod Jelašnice, Kremenice i Jankine Padine.^[4]

Ikonostas uredi

Od svog nastanka hram je darivan značajnim kulturnim i religijskim stvarima velike vrednosti. Tu se izdvajaju 20 ikona velikog srpskog slikara Đorđa Krstića, zatim ikone Pavla Čortanovića, Milutina Markovića i Steve Todorovića. Dimenzije ikonostasa su 19 puta 12 metara i izrađena je u pet zona, dok je armatura urađena u duborezu sa pozlatom. Najviše ikona uradio je, posle 1897. godine, slikar Milutin Marković, nastavnik gimnazije u Nišu.

Izrada ikonostasa za ovu crkvu bila je prekretnica u srpskom crkvenom slikarstvu. Ikonostas je urađen u do tada novom stilu, akademskom realizmu, razvijenom u minhenskoj slikarskoj školi. Prva završena ikona Đorđa Krstića pod nazivom „Smrt Kneza Lazara“ izazvala je pravi potres u srpskoj javnosti i raspravu koja je poznata pod imenom „polemika o pravoslavnosti“. Ikona je izrađena u realističkom stilu i predstavlja svetog kneza Lazara na umoru, sa anđelom koji sleće po njegovu dušu.

Bombardovanje 1944. godine uredi

Tokom savezničkog bombardovanja 4. aprila 1944. godine, teško je oštećen hram. Saveznici su bili obavešteni da su Nemci u porti držali benzin, a u dvorištu parkirali automobile. Da li je to uticalo na to da se bombarduje ovaj deo grada, nije poznato ali je tada srušen severoistočni zid crkve, a potpuno je uništena galerija hrama kapela posvećena sv. Jovanu Krstitelju i kapela sv. Apostola Nikanora. Nije ostao pošteđen ni glavni brod hrama koji je bio teško pogođen na severnoj strani. Zahvaljujući donacijama crkva je brzo sanirana i osposobljena za bogosluženja već u junu 1945. godine.

Požar 2001. godine uredi

Episkop niški Irinej na čelu litije, tokom obnove Hrama 2006. godine

Spomen ploča sa imenima sahranjenih Episkopa u hramu

Godine 2001. hram je izgoreo u požaru. Vatra je zahvatila hram u rano jutro 12. oktobra 2001.^[5] godine a prvi znaci plamena bili su prijavljeni oko 4:00 časova. Usled neadekvatnih uslova za prilazak vatrogasnih kola, radova u samoj okolini crkve, parkiranih vozila ispred crkve, velikoj količini lakozapaljivih materijala vatrogasci nisu bili u mogućnosti da priđu i ugase požar tako da je hram dobrim delom uništen. Požar je obuzdan tek nešto posle 9:00. Od Saborne crkve ostale su samo zidine.

Uzrok požara još uvek nije razjašnjen ali se nagađa da je u pitanju nepažnja, jer su se duže od godinu dana izvodili radovi na postavljanju podnog grejanja,^[6] koje je finansirano donacijama iz Grčke. Određene stvari, sumnje jednog dela Nišlija i pojedini grafiti u okolini i u dvorištu crkve izazivali su sumnju da se radilo o podmetanju požara, međutim nema nikakvih dokaza za tako nešto.

U požaru je izgoreo kompletan ikonostas, koji je gotovo u celini, naslikao poznati srpski slikar Đorđe Krstić. U plamenu su nestale i Carske dveri, najdekorativniji deo niškog ikonostasa. Plamen je progutao i kompletan ikonostas koji je uradio beogradski duborezac Luj Kapelnik, dok su uništene freske, manjeg značaja, rad beogradskog slikara Vladimira Predojevića. Sačuvana je jedino freska Sv. Trojice, koju je 1999. godine obnovio niški fresko slikar Milorad Cvetković.^[7]

Ubrzo nakon požara 2001. godine Episkop niški Irinej pokrenuo je obnovu hrama. Mnogi dobrotvori, Vlada Republike Srbije, privatne firme, Nišlije pritekli su u pomoć. Hram je u potpunosti obnovljen i osveštan 8. oktobra 2006. godine.^[8] Crkvu je osveštao Mitropolit zagrebačko-ljubljanski Jovan, sa arhijerejima Srpske pravoslavne crkve.

U hramu je 7. avgusta 2011. od strane patrijarha srpskog Irineja ustoličen episkop niški Jovan.^[9]

U porti hrama je aprila 2023. godine podignut spomenik Patrijarhu srpskom Irineju.^[10]

Muzej crkvenih starina uredi

U aprilu 2021. Patrijarh srpski Porfirije otvorio je Muzej crkvenih starina. Muzej sadrži 264 eksponata kao što su su umetničke slike, stare i retke knjige, fotografije, zbirka bogoslužbenih predmeta od tkanine i metala i druge predmete koji potiču sa prostora Niške mitropolije.^[11]^[12]