Slovački narodni preporod

Slovački narodni preporod (slč. „Slovenské národné obrodenie“) je naziv pokreta koji je doveo do oblikovanja nacionalne svesti Slovaka i do formiranja savremene slovačke nacije. Trajao je od 1780. do 1848. a pojedini istoričari smatraju da je trajao sve do 1867. godine. Slovačka je u to vreme bila sastavni deo Kraljevine Ugarske, odnosno Habzburške monarhije.

Spomenik Antonu Bernolaku u Trnavi.

Preduslovi za nastanak pokreta

Ideje prosvetiteljstva, koje su se u drugoj polovini 18. veka brzo širile u intelektualnim krugovima Habzburške monarhije, kao i reformistička stremljenja cara Josifa II u osamdesetim godinama 18. veka, dali su snažan podstrek nacionalnom buđenju Slovaka. Ovaj proces je bio određen pre svega, činjenicom da su Slovaci dugo bili pod mađarskom vlašću, koja je kočila razvoj njihove nacionalne kulture i ometala korišćenje njihovog jezika.

U 17. i 18. veku se na području današnje Slovačke uz latinski, koji je bio liturgijski jezik katoličke crkve i državni jezik Ugarske, koristio i češki jezik, ali i zapadnoslovački i srednjoslovački dijalekt kao književni jezik.

Sprečavani od strane mađarskih vlasti u svojim nastojanjima da standardizuju svoj jezik i pišu na njemu, Slovaci su od 15. veka, preciznije nakon Husitskih ratova i prvog prevoda Biblije na češki — Kraličke biblije (češ. „Bible kralická“) pribegavali korišćenju njima bliskog češkog jezika. Do pokušaja da se ustanove pismenost i književnost na slovačkom jeziku došlo je u 17. veku, ali ti pokušaji nisu bili dovoljno snažni, tako da su tek krajem 18. veka napisani prva gramatika i prvi rečnik slovačkog jezika.

Razvoj pokreta

Aktivnosti slovačkih intelektualaca, aktera nacionalnog preporoda (sveštenika, književnika, filologa, kulturnih poslanika) odnosile su se pre svega na kulturu i prosvetu, ali je pokret imao i snažnu političku dimenziju. Osnivana su nacionalna udruženja i vođena je borba za nacionalna prava. Značajne aktivnosti odnosile su se na kodifikaciju i standardizaciju slovačkog književnog jezika. Trebalo je uspostaviti jezičku normu prihvatljivu za sve Slovake, bez obzira na veroispovest i razumljivu za sve, bez obzira na lokalni dijalekt, kojim su govorili.

Proces nacionalnog buđenja Slovaka komplikovala je jezička podvojenost, zasnovana na konfesionalnoj podeli na katolike i protestante (evangelike). Protestanti su koristili češki prevod Biblije, pa su se i u liturgiji služili češkim jezikom. U ovaj liturgijski jezik je postepeno ušlo dosta slovačkih elemenata, čime je nastao tzv. slovakizirani češki. Protestantski intelektualci su smatrali da svi Slovaci treba da usvoje slovakizirani češki kao svoj književni jezik. Oni su zauzeli stav, da su Slovaci i Česi dva dela jednog istog „čehoslovačkog“ naroda i dugo nisu videli potrebu za zasebnim slovačkim književnim jezikom. Za razliku od protestanata, slovački katolici su u liturgiji koristili isključivo latinski. U vreme nacionalnog buđenja se kod dela katoličkog sveštenstva i intelektualaca javlja želja, da se Biblija učini dostupnom vernicima na jeziku, koji bi oni razumeli. Ipak, katolici nisu želeli da poput protestanata prihvate češki prevod Biblije i od samog početka su težili kodifikaciji slovačkog književnog jezika.

Nacionalni preporod Slovaka se deli na tri razvojna perioda. U prvom je došlo do pokušaja kodifikacije književnog jezika, za drugi je karakteristična saradnja sa drugim Slovenima a u trećem je izvršena uspešna, opšteprihvaćena kodifikacija književnog jezika i intenzivirana je politička borba za nacionalna prava Slovaka u Austrijskom carstvu.

Prvi period (1780—1820)

U prvom periodu nacionalnog preporoda slovačka inteligencija se uglavnom bavila osnivanjem nacionalnih institucija, izdavanjem knjiga i prosvetnim aktivnostima u narodu. Prva istorija slovačkog naroda objavljena je 1780. godine, a 1783. počinju da izlaze prve slovačke novine — Požunske novine (slč. „Prešpurské niviny“).

Prve pokušaje da se slovački jezik standardizuje učinio je 1763. godine Romuald Hadbavni, a kasnije, 1781. i Jozef Ignac Bajza, da bi tek Anton Bernolak sproveo 1787. prvu relativno uspešnu kodifikaciju. On je normu slovačkog književnog jezika zasnovao pretežno na zapadnoslovačkom dijalektu, koji se koristio na Univerzitetu u Trnavi, tadašnjem kulturnom centru slovačkih katolika. Većina katolika je prihvatila ovi jezičku normu i koristila je do 1851. godine. U Trnavi su 1792. godine Bernolak i njegovi sledbenici (posebno Juraj Fandli) osnovali Slovačko učeno društvo (slč. „Slovenské učené tovarišstvo“) sa ispostavama po celoj Slovačkoj. Ovo društvo se bavilo izdavaštvom na Bernolakovoj varijanti slovačkog književnog jezika, a imalo je za cilj širenje književnosti, kulture i prosvećenosti na tom jeziku. Slična udruženja nicala su tada i u drugim slovačkim mestima a osnivali su ih intelektualci obe veroispovesti.

Protestantski intelektualci nisu prihvatili ovako standardizovan jezik i nastavili su da koriste slovakiziranu varijantu češkog. Godine 1785. osnovano je Slovensko društvo (lat. „Societas Slavica“), koje je ujedinilo nacionalno osvešćene protestantske intelektualce, ali je nakon godinu dana prestalo sa radom. Protestanti su 1803. godine na Evangeličkom liceju u Požunu (današnja Bratislava) osnovali Ustav jezika i književnosti češko—slovačke (slč. „Ústav reči a literatúry českoslovanskej“) gde se izučavao i „čehoslovački jezik i književnost“ pod vođstvom profesora Juraja Palkoviča.

Drugi period (1820—1835)

Druga generacija preporoditelja morala je u prvom redu da se bori protiv pritisaka mađarizacije, nametnute od tadašnjih ugarskih vlasti. U tom smislu se saradnja sa ostalim slovenskim narodima pokazala kao dobar put odbrane pred širenjem mađarskog uticaja.

Najznačajniji protestantski predstavnici drugog razdoblja preporoda bili su Jan Kolar (1793—1852) i jedan od osnivača savremene slavistike Pavel Jozef Šafarik (1795—1861). Šafarik je u najboljim svojim godinama bio direktor i profesor Srpske velike pravoslavne gimnazije u Novom Sadu a kasnije direktor Univerzitetske biblioteke u Pragu. Obojica su studirala u Nemačkoj, gde su se nadahnjivali idejama pokreta za nemačko ujedinjenje, te su kasnije imali panslavistička ubeđenja. Kao i većina panslavista tog vremena, smatrali su da su svi Sloveni jedan narod. Bili su pristalice češko—slovačkog jezičkog jedinstva, kao i protestantski intelektualci iz prvog razdoblja preporoda.

Među katolicima najvažniji predstavnik nacionalnog preporoda toga doba bio je nadbiskup Aleksander Rudnaj. Katolici i protestanti su pokušali da se ujedine u borbi protiv mađarizacije, pa su osnivali zajednička udruženja. Godine 1826. je u Pešti osnovano Slovačko čitalačko društvo (slč. „Slovanský čitateľský spolok“) a kasnije, u Budimu 1834. godine pod vođstvom protestanta Jana Kolara i katolika Martina Hamulijaka Društvo ljubitelja slovačkog jezika i književnosti (slč. „Spolok milovníkov reči a literatúry slovenskej“). Ovo društvo je izdavalo kako spise na Bernolakovom slovačkom, tako i na slovakiziranom češkom. Veliki broj tekstova, koji su se bavili problemom mađarizacije nisu mogli da prođu strogu cenzuru ugarskih vlasti, pa su objavljivani u inostranstvu kao anonimni spisi.

U ovo razdoblje smešta se i početak slovačkog pozorišta i drame, obzirom da je 1830. godine osnovano prvo slovačko amatersko pozorište u mestu Liptovski Mikulaš.

Treći period (1835—1848)

Novija zgrada Evangeličkog liceja u Bratislavi. Spomen ploča na uglu sadrži 67 imena najznačajnijih studenata. Među njima su Ljudovit Štur, Jozef Miloslav Hurban, ali i Svetozar Miletić, koji je ovde studirao od 1844. do 1848. godine.

Treća generacija preporoditelja zvana još i mladoslovaci uspela je da konačno ujedini dve suprotstavljene struje i izvrši kodifikaciju slovačkog književnog jezika. Na njihove stavove je naročito uticala borba između Poljaka i Rusa odnosno poljski ustanak protiv ruske vlasti 1830—1831, što ih je dovelo do zaključka da ne postoji jedinstvena slovenska nacija, kako su verovali panslavisti. Time se definitivno odustalo od ideje panslavizma u njenom ekstremnom obliku i ona je zamenjena znatno blažom idejom slovenske uzajamnosti.

Središte mladoslovaka bio je Evangelički licej u Požunu, na kome se polovinom tridesetih godina 19. veka formirala nova generacija preporoditelja. Godine 1829. je na ovom liceju osnovano Češko—slovačko društvo (slč. „Spoločnosť česko—slovanská“) kao autodidaktičko društvo, budući da je u Ugarskoj bilo zabranjeno političko udruživanje. Na čelu Društva bio je najpre Juraj Palkovič, a od 1835. godine Ljudovit Štur, koji je bio zamenik profesora Palkoviča na katedri češko—slovačkog jezika i književnosti.

U duhu tadašnjih naprednih evropskih političkih ideja Štur i njegovi saradnici odbacili su sistem Svete alijanse, feudalizam, apsolutizam, privilegije plemstva i mađarizaciju. Zahtevali su suverenitet naroda i princip ustavnosti. Uspostavljali su kontakte sa podjednako radikalno orijentisanim studentskim kružocima u drugim slovenskim sredinama. Veliku pažnju posvetili su narodnoj kulturi i životu neprivilegovanih klasa, kojima su se obraćali. Među zadacima koje je Društvo sebi dodelilo, bili su prosvetni rad u slovačkom narodu i izdavačka delatnost. Šturovi sledbenici su osnivali večernje škole, ali i kreditne zadruge, kako bi mogli da pomognu slovačkom narodu ne samo u kulturno—obrazovnom, već i u materijalnom pogledu. Godine 1837. vlasti zabranjuju rad Češko—slovačkog društva, a radikalni Slovaci osnivaju društvo Uzajamnost (slč. „Vzájomnosť“), koje je za svoj cilj imalo sprovođenje građanske revolucije i federalizaciju Ugarske.

Krajem tridesetih godina 19. veka pojačana su nastojanja ugarskih vlasti oko mađarizacije, posebno u protestantskim područjima. Šturovi sledbenici su na to reagovali dvema peticijama upućenim caru (1842. i 1844. godine) ali bez većeg uspeha. Šturu je zbog toga na zahtev ugarskih vlasti, crkvena uprava Evangeličkog liceja oduzela pravo da predaje. Mnogi studenti su tada iz protesta napustili školu a veći deo njih je prešao u Ljevoču. Među studentima, koji su napustili licej bio je i Janko Matuška, koji je tom prilikom napisao tekst današnje slovačke državne himne Iznad Tatri seva (slč. „Nad Tatrou sa blýska“).

Šturova kodifikacija jezika

Pritisak mađarizacije je u konačnom rezultirao shvatanjem protestantskih intelektualaca predvođenih Šturom, da je neophodno ujedinjenje slovačkog narodnog pokreta. Oni napuštaju ideju jedinstvenog čehoslovačkog naroda i prihvataju stav katoličkih preporoditelja, da Slovaci čine etničku grupu različitu od Čeha i da kao takvi imaju potrebu za svojim zasebnim književnim jezikom.

Godine 1843. Ljudovit Štur sa svojim pristalicama kodifikuje novi slovački književni jezik. Zasnovan je na srednjoslovačkom dijalektu i zamenio je dotadašnju dvojnu upotrebu slovakiziranog češkog i Bernolakove varijante slovačkog. Srednjoslovačko narečje je za osnov izabrano pre svega zbog njegove rasprostranjenosti, izvornosti i razumljivosti. 11. jula 1843. godine Štur posećuje evangeličkog sveštenika Jozefa Miloslava Hurbana u njegovom parohijskom domu u mestu Hlboke. Tamo je dogovoren pravopis i postupak uvođenja nove jezičke norme u praksu. Dana 17. jula iste godine u Dobroj Vodi oni posećuju Jana Holog, katoličkog sveštenika, pisca i prevodioca, značajnog predstavnika Bernolakove jezičke norme. Ovaj veliki autoritet daje blagoslov za uvođenje novog jezičkog standarda. Sa druge strane veliki broj Bernolakovih sledbenika u početku ne prihvata ovaj dogovor. Ipak, 1847. će se i oni pridružiti sporazumu, a 1851. će to učiniti i stariji naraštaj protestantskih preporoditelja.

Događaji posle kodifikacije

Godine 1844. osnovano je prvo nadkonfesionalno slovačko društvo Tatrin (slč. „Tatrín“). Imalo je za cilj širenje novoustanovljenog književnog jezika. U avgustu te godine zasedala je osnivačka skupština društva u Liptovskom Mikulašu, na kojoj je Štur izabran za člana predsedništva. Godinu dana kasnije on posle višegodišnjih napora uspeva da dobije saglasnost bečkog dvora za izdavanje Slovačkih narodnih novina (slč. „Slovenskje národňje novini“) sa književnim dodatkom Orao tatranski (slč. „Orol tatránski“). Svojim sadržajem novine su bile usmerene na prosvetnu delatnost i socijalna prava, informisale su čitaoce o kulturnom stvaralaštvu Slovaka i ostalih Slovena a donosile su i aktuelne članke o političkoj situaciji u zemlji i inostranstvu. Novine su bile cenzurisane od strane državnog cenzora.

Godine 1846. Štur je napisao gramatiku slovačkog jezika i više filoloških radova o slovačkim govorima, pravopisu i drugim pitanjima slovakistike. Na novom književnom jeziku počinju da se objavljuju knjige, novine i časopisi. Godine 1852. izlazi gramatika slovačkog jezika Martina Hatale, napisana prema strožim naučnim kriterijumima. Ova gramatika biće uzimana kao obrazac gramatičke norme slovačkog jezika sve do pojave modernih normativnih gramatika, pravopisa i rečnika u 20. veku.

Krajem 1847. godine Štur je izabran za poslanika Ugarskog zemaljskog sabora u Požunu za grad Zvoljen. Tamo je po prvi put predstavio slovački politički program, koji je objavljen i u Slovačkim narodnim novinama. Tražio je ukidanje kmetstva, ravnopravnost pred zakonom i garanciju osnovnih nacionalnih prava za Slovake.

U revolucionarnu 1848. Slovaci su ušli ujedinjeni, sa celovitim i naprednim političkim programom. Ovaj program je pod nazivom Zahtevi slovačkog naroda (slč. „Žiadosti slovenského národa“) objavljen 11. maja 1848. u Liptovskom Mikulašu. Upućen je ugarskoj vladi i skupštini. U njemu su ponovljeni raniji zahtevi za rešenje nacionalnog pitanja, ali i zahtevi za demokratizaciju zemlje i socijalnu pravdu. Traženo je da Ugarska bude država ravnopravnih naroda, koji bi bili ravnomerno zastupljeni u parlamentu. Istaknuti su i zahtevi za rešenje pitanja školstva i službene upotrebe jezika, za ukidanje kmetstva, sprovođenje agrarne reforme i uvođenje opšteg biračkog prava. Tražene su sloboda okupljanja i sloboda štampe. Zbog otpora mađarskih vladajućih krugova, zahtevi nisu ispunjeni.

Situacija posle preporoda (1848—1918)

Nakon neuspele revolucije 1848—1849. u Habzburškoj monarhiji stupa na snagu (od 1851. godine) Bahov apsolutizam sa svojom politikom centralizacije i germanizacije. Ovaj period završio se 1860. donošenjem Oktobarske diplome, kojom je car Franc Jozef objavio novi ustav austrijske carevine i označio početak razdoblja ustavnih reformi. Slovačka kulturna i politička elita iskoristila je nastupajući period popuštanja bečkog dvora i trenutnu oslabljenost mađarskih vlasti, da promoviše svoje nacionalne ciljeve.

Grad Martin postaje novi centar slovačkog nacionalnog pokreta. Ovde je 1861. proglašen Memorandum slovačkog naroda (slč. „Memorandum národa slovenského“). To je programski dokument slovačkih kulturno—političkih zahteva, usvojen na Slovačkom narodnom saboru (slč. „Slovenské národné zhromaždenie“) održanom od 6. do 7. juna 1861. u Martinu, na kome je bilo prisutno 5 do 6 hiljada ljudi — poslanika iz svih krajeva Slovačke. Memorandumom su traženi ustavni zakoni, koji bi omogućili priznavanje Slovaka za konstitutivan narod Ugarske. Istaknuti su zahtevi da se Slovacima dozvole građanska prava, teritorijalna autonomija, mogućnost upotrebe slovačkog jezika kao službenog u administraciji, sudstvu i školstvu. Traženo je i da se dozvoli osnivanje Matice slovačke. Memorandum je upućen ugarskom parlamentu a nakon što ga je ovaj odbacio upućen je direktno bečkom dvoru. Ni car nije prihvatio zahteve Memoranduma, ali je ipak kasnije dozoljeno osnivanje Matice slovačke (osnovana 1863. godine) i tri slovačke gimnazije.

Godine 1867. dolazi do Austro—ugarske nagodbe i uspostavljanja dvojne monarhije Austrougarske. Od tada je u Ugarskoj pritisak mađarizacije naročito intenziviran. Mađarski jezik je proglašen za službeni a 1868. je njegovo izučavanje postalo obavezno u svim školama. Godine 1875. je od strane mađarskih vlasti zatvorena Matica slovačka a njenu zgradu i sav imetak konfiskovala je mađarska vlada. Pre toga su ukinute sve slovačke gimnazije. Nakon toga pretnje mađarizacije su nastavljene i sprovođene na razne načine sve do kraja Prvog svetskog rata i osnivanja Čehoslovačke. Naročito teška situacija bila je posle donošenja Aponijevih školskih zakona (lat. „Lex Apponyi“) 1907. godine. Ovi zakoni su sveli izučavanje slovačkog jezika u narodnim i crkvenim školama na maksimalno dozvoljen jedan čas nedeljno a nastavni jezik ostalih predmeta je morao da bude mađarski. Bile su to dvojezične tzv. mađarsko—slovačke škole, a čisto slovačkih škola nije bilo. Ali i broj dvojezičnih škola je bio u stalnom opadanju u korist čisto mađarskih škola. Godine 1907. bilo je 437 dvojezičnih škola, dok je do 1918. ovaj broj opao na svega 276.

Vidi još

• Istorija Slovačke