Википедија

Spor o tri poglavlja

Spor o tri poglavlja je jedna od etapa crkvenog spora koji je uslijedio poslije Halkidonskog sabora, a koji je bio rezultat pokušaja vizantijskog cara Justinijana I (527—565) da pomiri nehalkidonite Sirije (koji su pripadali Sirijskog crkvi[a]) i Egipta sa pravoslavnimhalkidonitima. Prethodni pokušaji cara Zenona (474—475), povezani s objavljivanjem pomirljive vjeroispovijedne formule Enotikon 482, završio se neuspjehom.

Zapravo „pitanje” se sastojalo u prijedlogu da se zbog optužbi za nestorijanstvo anatemišu ličnost i djela bogoslova Teodora Mopseustijskog, neka djela Tedorita Kirskog i jedno od pisama Iva Edeskog. Pod „poglavljima” (stgrč. κεφάλαια) u ovom slučaju podrazumijevaju se i pisane izjave u formi anatemazizma,[2] kao i sami predmeti osude.[3] Prvobitno izraženi u formi carskog edikta sredinom četrdesetih godina 6. vijeka, anatematizam je potom odobrio Drugi carigradski sabor 553. godine. Njihovo usvajanje izazvalo je živu polemiku i hrišćanske crkve su ih uglavnom primile sa neodobravanjem. Pošto su svi osuđeni crkveni poglavari u vrijeme događaja, s jedne strane, već odavno mrtvi, a s druge, poštovani u pojedinim pomjesnim crkvama, zadiranje u sjećanje na njih dovelo je do burnih događaja u životu crkve. Protivrječna uloga pape rimskog Vigilija (537—555) u događajima značajno je potkopala prestiž apostolskog prijestola.

Razlike između različitih hrišćanskih crkava, izazvane sporom o tri poglavlja, do danas nisu prevaziđene. Tako je, na primjer, u kominikeu usvojenom nakon konsultacija [fr] crkava sirijske tradicije u julu 1997, preporučeno da preispitaju odluke Drugog carigradskog sabora vezane za osudu ličnosti i djela Teodora Mopseustijskog.[4]

Spor o dogmatskom autoritetu Halkidonskog sabora

uredi
Glavni članak: Monofizitski spor

Početak sukoba

uredi
Glavni članak: Halkidonski sabor
 
Nakon čitanja Tomosa na Halkidonskom saboru, većina episkopa je u naletu oduševljenja uzvikivala: „Apostol Petar govori kroz usta Lava! Ipak, Sveti Oci saborski provjeriše ovu poslanicu, i nađoše da se ona slaže sa učenjem svetog Kirila Aleksandrijskog.” Apostol Petar i papa rimski Lav na fresci u crkvi Svetog Nikole u stjenovitim naseljima Motole.

Halkidonski simbol vjere usvojen je 451, koji potvrđuje dvije prirode (stgrč. φύσις) u Hristu, božansku i čovječiju. [5] Zagovornici ove formule željeli su da utvrde ideju da je Hristos u potpunosti i Bog i čovjek, dok su kritičari ovog simbola to protumačili kao netačnu tvrdnju da je termin „Hristos” postao oznaka dvije različite prirode koje su na neki način povezane. Iako je formulacija bila zasnovana na stavovima Kirila Aleksandrijskog (um. 444), Halkidonski sabor nije prihvatio njegovu teoriju da je onaj koji je stradao na krstu bio Bog Sin, a ne čovjek sjedinjen s Bogom. Protivnici Halkidonskog sabora, zvani monofiziti[b] tvrdili su da je sabor slijedio učenje Nestorija, kojeg je Efeski sabor 431. osudio zbog podjele božanstva i čovječanstva Hristovog na dvije različite ličnosti. Oni su tvrdili da u Hristu ne postoje dvije prirode, nego jedna, shvatajući njegovo čovječanstvo kao skup nekih dodatnih svojstava koje prihvata ovaploćeni Logos. Pored toga, odbacili su tzv. Tomos Flavijanu pape rimskog Lava I (440—461) — njegovo pismo patrijarhu carigradskom Flavijanu (447—449), saslušano je i odobreno na Halkidonskom saboru, u kojem je razlika između dvije prirode za neke episkope istočnog dijela Vizantije imalo nestorijanski prizvuk.[6] Štaviše, ovaj sabor je vratio na svoje katedre Teodorita Kirskog i Iva Edeskog, poznate protivnike Kirila Aleksandrijskog i pristalice Nestorija.[7]

Posebno uporno protivljenje saboru bilo je na Istoku — u Egiptu, Palestini, a zatim u Siriji. Savremeni istraživači primjećuju nedostatak entuzijazma u podršci odlukama donetim u Halkidonu. Kada se car Lav (457—474) savjetovao sa istočnim episkopima 457, naišao je na široku podršku saboru, sačuvanu u zbirci njihovih pismenih odgovora Codex encyclius, koja je, međutim, izazvana šokom zbog ubistva halkidonitskog pape i patrijarha aleksandrijskog Proterija.[8] Njihova podrška je kombinovana sa minimalističkim tumačenjem saborskih odluka, kao ništa drugo do potvrđivanje Prvog vaseljenskog sabora iz 325. i odbrana vjere od određenih jeresi, a u samoj Codex encyclius izjava „dvije prirode i jedan ipostas” nije pronađena.[9]

U pokušaju da obnovi crkveno jedinstvo, patrijarh carigradski Akakije (472—489), sastavio je, a car Zenon (474—491), objavio je Enotikon 482. godine. Ovaj dokument, zasnovan na „Dvanaest glava” Kirila Aleksandrijskog, ignorisan je, s jedne strane, od Halidonskog sabora[v] i, s druge strane, priznajući dvije prirode Isusa Hrista, pridavao je poseban značaj Nikejskom saboru i prilično nejasno govorio o Halkidonskom saboru, kao o periodu kada su postojale izvjesne jeresi koje je trebalo osuditi. Definitivno su anatemisani samo Nestorije i Evtihije, osuđeni Halkidonskim saborom. Time je značaj Četvrtog vaseljenskog sabora sveden na uspostavljanje disciplinskih kanona, a njegov dogmatski sadržaj je odbačen. Ako je na Istoku Enotikon, zbog činjenice da su u njemu prihvaćena oba aspekta učenja Kirila Aleksandrijskog, ostavio povoljan utisak i doprinjeo uspostavljanju mira u crkvi, na Zapadu pokušaj podrivanja autoriteta Halkidonskog sabora nije podržan. Kao ishod toga, Rim je prekinuo crkveno opštenje sa Akakijem i njegovim pristalicama, što je označilo početak Akakijevog raskola (484—519).[11]

Za vrijeme vladavine cara Anastasija (491—518) Enotikon je ostao osvova religijske politike carstva, koja se promijenila tek pod carem Justinom (518—527). Enotikon, koji nije ispunio svoj zadatak ujedinjenja, otkazan je 519, a zajednica sa Rimom je obnovljena nakon što je patrijarh Jovan II potpisao Libellus Hormisdae. Međutim, ubrzo se, u vezi sa raspravom o teopashističkoj formuli koji su pokrenuli skitski monasi, ponovo postavilo pitanje dovoljnosti halkidonskog vjeroispovijedanja u borbi sa nestorijanstvom.[12]

Osnovne crkvene frakcije

uredi

Cjelokupno vrijeme krajnju halkidonsku poziciju, negirajući Enotikon i dobijajući da opšti s onima koji su s njim saglasni, zauzimao je Zapad, predvođen papstvom i nizom monaških organizacija, od kojih su najznačajnije zajednice „neuspavanih” u Carigradu i manastirima Palestine. Iako su patrijarsi na Istoku bili prinuđeni, kao uslov za stupanje na dužnost, da potpišu Enotikon, uglavnom su se protivili miafizitima kada su pokušali da ga iskoriste protiv Halkidonskog sabora. S druge strane, nehalkidoniti su tražili priznanje Enotikona i dijelili se se na one koji su tražili dodatnu osudu Halkidonskog sabora i one koji to nisu zahtijevali.[13]

Bogoslovski, halkidoniti su bili podijeljeni u dvije osnovne grupe. Prva, „strogi diofiziti”, čiji je najistaknutiji predstavnik bio Teodorit Kirski, u svojim hristološkim pogledima isticali su razliku između Hristovog božanstva i čovječanstva, njegovog stvaranja i nestvaranja tokom ovaploćenja. Ova grupa je Halkidonski sabor tumačila u smislu stavova Antiohijske škole. Druga grupa, neohalkidonita, dopuštala je mogućnost ispravljanja terminologije Kirila Aleksandrijskog, smatrajući to ne odbacivanjem njegovog učenja, nego načinom da se postigne sporazume između njega, pape Lava i Halkidona.[14]

Svaki patrijarh je razvio svoj lični stav prema ovom sukobu. U Aleksandrijskoj patrijaršiji, pod patrijarhom Petrom Monžom (482—489) i njegovim nasljednicima, Enotikon i Halkidonski sabor su bili priznati u odnosima sa drugim patrijaršijama, dok su unutar Egipta i sabor i papa Lav bili anatemisani. Međutim, patrijarh Jovan Nikije (505—516), u svom govoru povodom njegovog izbora, tumačio je Enotikon u smislu odobravanja monofizitstva i osude sabora. Ovom dvojstvu u Egiptu se opirao vatreni halkidonit patrijarh carigradski Jevtimije (490—496), sve dok ga nije svrgnuo Anastasije.[g] Njegov nasljednik Makedonije II (496—511) zauzeo je umjereni halkidonitski stav, priznavajući Enotikon, ali uskraćujući pričešće onima koji su se držali krajnjih antihalkidonskih tumačenja. U Antiohiji se patrijarh Paladije (490—498), u svom halkidonizmu, uzdržavao od krajnosti Evtimija, ali je pod njegovim nasljednikom Flavijanom (498—512) prekinuo opštenje sa Aleksandrijom. U Jerusalimu je patrijarh Martirije (478—486) za vrijeme vladavine Zenona izdao svoj dokument, sličan Enotikonu, u kome je pokušao da pomiri protivnike i pristalice Halkdionskog sabora, ali je pod patrijarhom Ilijom (494—516) zauzeo strogo halkidonitski stav. Iako ga je Anastasije svrgnuo, njegov nasljednik Jovan (516—524) bio je takođe halkidonit.[16]

Postavljanje pitanja o tri poglavlja

uredi

Teodor Mopsuestijski

uredi

Episkop mosuestijski Teodor (um. 428)[17] bio je predstavnika Antiohijske bogoslovske škole. U njegovoj ličnosti racionalističko i istorijsko-gramatičko učenje smjera škole dovedeno je do krajnjih granica. Plašeći se izraza „ovaploćenje Boga”, on je umjesto toga upotrijebio riječ „useljenje” (stgrč. ἐνοίκμσις) Logosa u ličnost i, tako, jednog Hrista podijelio na dvoje — čovjeka i Logosa koji ga je nastanio. Hristos se, prema Teodorovom učenju, nije razlikovao od običnog čovjeka, osim možda u višku blagodati; kao običnog čovjeka odlikovali su strast i moralni preokreti. Logos ga je stradanjem učinio savršenim, a postepenim usavršavanjem Hristos je postao neporočan. Tek poslije ovog došlo je do usinovljenja Hrista Bogu Ocu po blagodati. Teodor je smatrao da Bogorodica Marija nije rodila Boga i izbjegavao je da je nazove Bogorodicom.[d] Njegovi stavovi o starozavjetnim proročanstvima o Hristu i sastavu Starog zavjeta, takođe su bili daleko od pravoslavnih. Međutim, za života niti je osuđen niti izopšten, a njegova učenja su bila izuzetno popularna na istoku carstva.[19]

Poslije osude Nestorija na Efeskom saboru 431. i ukaza cara Teodosija II (408—450) da se njegove knjige „traže i javno spaljuju”, sljedbenici jeresijarha počeli su prevoditi njegova djela na sirijski, jermenski i persijski, što se lako može protumačiti u nestorijanskom smislu. Da bi pokazali da Nestorije nije unio ništa novo u učenje crkve, njegovi sljedbenici su često koristili djela Diodora Tarsijskog i njegovog učenika Teodora Mopseustijskog.[20] Episkop edeski Rabula (412—436) koji je saznao za to 435,[21] anatemisao je i Teodora i one koji su čitali njegove spise i nisu ih donijeli na spaljivanje. Svoje otkriće o Teodoru, Rabula je takođe saopštio arhiepiskopu aleksandrijskom Kirilu i, zajedno sa episkopom melitinskim Akakijem, napisao pismo jermenskim episkopima. Oni su okupili sabor, koji je odlučio da se obrati arhiepiskopu carigradskom Proklu (434—446), koji je trebao da presudi čije učenje treba da slijede — Teodora ili Rabule i Akakija.[22]

Prokl je, ne imenujući Teodora po imenu, osudio neke odlomke iz njegovih spisa, u kojima je vidio „judejsku zlobu”. Prije nego što je poslao svoj odgovor Jermenima, prvo je poslao u Aleksandriju i Antiohiju. Kiril je Jermenima potpisao knjigu Prokla, ali je patrijarh antiohijski Jovan (429—441) odbio da osudi pokajnika, prema kome za života nije bilo nikakvih dogmatskih pretenzija. Ističući da pojedinačne izjave izazvane Teodorovom borbom sa jeresima ne znače da je mislio upravo onako kako njegovi protivnici na osnovu ovih izraza žele da misle, oni su kategorički odbili da osude Teodora.[23]

Nastavljajući da insistira na osudi Teodora, Kiril je napisao tri knjige protiv njega i Diodora Tarsijskog. U ovim djelima, kao i u brojnom pismima, razvio je ideju po kojoj je Teodor poučavao na isti način kao i Nestorije, a njegovo učenje je još opasnije.[23] Postepeno, retorika protiv Teodorovog učenja postala je sve oštrija i počeli su da se čuju zahtjevi, uključujući i na dvoru, da se osudi ne samo njegovo učenje, već i on lično. Kada se to pročulo na Istoku, pokazalo se da Teodor tamo i dalje uživa neupitan autoritet. U isto vrijeme, jermenski monasi su počeli da napadaju pravovjerne izjave Teodora.[21] Plašeći se nemira izazvanih ovom prilikom, arhiepiskop aleksandrijski Kiril je napisao umjereniju poruku Proklu o Teodoru, uz napomenu da je Teodor, uprkos prethodnim greškama, preminuo u miru i slozi sa pravoslavnom crkvom i da nije mogao biti anatemisan. Usljed toga je Teodosije izdao ukaz o zabrani osuđivanja mrtvih u miru s crkvom.[24]

Ukaz je postigao svoj cilj i dugo skoro niko, osim pristalica monofizitskog jeresijarha Evtihija, nije zahtijevao osudu Teodora i Diodora. Na Halkidonskom saboru 451. ovo pitanje praktično nije razmatrano. Bez osude, na 10. sesiji sabora, pročitano je pismo Ive Edeskog, u kome je Rabula nazvan tiraninom, koji progoni čak i mrtve.[25] Za vrijeme cara Anastasija, patrijarh antiohijski Flavijan, kojeg je episkop jerapoljski Filoksen optužio za nestorijanstvo, počeo je s anatemisanjem Nestorija. Međutim, Filoksentu je to bilo nedovoljno, pa je zahtijevao anatemisanje Teodora, Teodorita Kirskog i niza drugih. U ovim zahtjevima su mu se pridružile pristalice Dioskora Aleksandrijskog i Evtihija. Anastasije je 499. sazvao sabor u Carigradu, na kome je pozvao Flavijana da ispuni ove zahtjeve. Nakon dugog oklijevanja, 508. ili 509. Flavijan i patrijarh jerusalimski Ilija su se potčinili.[26]

Krajem tridesetih 6. vijeka, papa rimski Vigilije, tražeći rimski prijesto, obećao je carici Teodori, poznatoj po svojim simpatijama prema monofizitima, osudu Teodora Mopsuestijskog. On je to učinio nešto kasnije u pismu carigradskom, aleksandrijskom i antiohijskom patrijarhu, tražeći da ovo pismo čuvaju u tajnosti.[27]

Iva Edeski

uredi

Iva (436—449, um. 457), koji je smijenio 436. Rabulu na mjestu episkopa edeskog, pripadao je pristalicama Teodora Mopsuetijskog. Odmah nakon njegovog stupanja na katedru, počele su pritužbe na njegovu privrženost nestorijanstvu i na činjenicu da je Teodorova djela prevodio na sirijski jezik. Žalbe arhiepiskopa carigradskog Prokla mitrpopolitu antiohijskom Jovanu nisu donijele nikakav rezultat. Sljedeći napad na Ivu izvršio je Jovanov nasljednik, Domne II (442—449). Četiri tužioca koji su optuživali Ivu za pohlepu oko 447. izopšteni su iz crkve. Zatim su se obratili Domnu, ali je mitropolit antiohijski počeo da odugovlači sa rješenjem pitanja, zadržavajući žalioce u Antiohiji. Dvojica su ipak uspjela da odu u Carigrad. Tamo su se složili sa episkopom imerijskim Uranijem, prijateljom svrgnutog Evtihija, i podnijeli žalbu Carigradskom saboru, dopunivši prethodne optužbe nepravoslavnim.[28]

Proklov nasljednik Flavijan (447—449) imenovao je komisiju za istraživanje, koju su činili Uranije, Fotije Tirski i Evstafije Beritski. Nakon traženja odgovarajućih mjesta, postupak je počeo 449. u Tiru. Iznijeti su iskazi očevidaca o neprikladnim govorima episkopa edeskog, u kojima je rekao da „ne zavisi Hristu”, a arhiepiskopa aleksandrijskog Kirila je nazvao jeretikom, u dokaz za šta je pročitano pismo Persijancu Mariju.[29][đ] Iva je sve poricao, a nakon što je usmeno i pismeno osudio Nestorija, slučaj je zatvoren. Nezadovoljni ovim ishodom, neki od tužitelja otišli su u Carigrad, dok su drugi počeli da dižu narod u Edesi protiv Ive. Postupajući na ovaj način, aprila 449.[31] mogli su da započnu novi proces u Edesi, u kojem je Iva optužen za nove izjave i ponovo pročitano njegovo pismo Mariju. Suđenje je proteklo uz ogorčenje mase koja je tražila da se osudi Iva, a njegove pristalice i sudije koje su ga oslobodile su prognane. Optužbe su prijavljene Teodosiju, a on je u uputstvima Drugom efeskom saboru (avgust 449) predložio je da Iva liši katedre.[32] Sabor pod rukovodstvom patrijarha aleksandrijskog Diskora, razmotrio je optužbe na drugom zasjedanju 22. avgusta 449, proglasio Ivu krivim, smijenio ga i izopštio.[33]

Smatrajući takvo suđene nepravednim, Iva se obratio sa žalom caru Markijanu (450—457), koji je slučaj proslijedio Halkidonskom saboru. Sabor, uzimajući u obzir da je slučaj Ive razmatran u njegovom odsustvu, a zbog neslaganja o valjanosti, priznao je Ivu dostojanstvo episkopskog zvanja, pošto je anatemisao Nestorija i Evtihija.[34]

Sljedeći put su pokušali da osude Ivu tek krajem 5. vijeka pod carem Anastasijem (491—518) — pomenuti Filoksen Jerusalimski pokušao je, na osnovu razmatranja Ivinog slučaja, da dovede u pitanje autoritet Halkidonskog sabora. Tada je Anastasije zahtijevao osudu Ive od Carigradskog sabora koji je sazvao 499. godine. Na sastancima halkidonita sa sevirjanima koje je oragnizovao Justinija 533, ponovo se postavlja pitanje da li je Halkidonski sabor priznao Ivu i Teodorita za pravovjerne. Dato im je zadovoljavajuće objašnjenje i stvar je riješena. U ovom slučaju, pokazalo se važnim što je pismo Ive Mariju sadržalo i definiciju vjere, koja je postala osnova za pomirenje između Kirila i istočnih crkava, utvrđujući jedinstvo Boga u dvije prirode.[35]

Teodorit Kirski

uredi

Poput Iva Edeskog, episkop kirski Teodorit (um. ne prije 460)[36] bio je proganjan za svog života. Kao prijatelj Nestorija, branio ga je na Efeskom saboru 431. godine.[37] Braneći Nestorija, koga je nazvao „prepodobnim i svetim episkopom”, Teodorit je napao svog glavnog protivnika Kirila Aleksandrijskog.[38] Kada je počeo spor oko Teodora Mopseustijskog, Teodorit je stao na njegovu stranu i pisao odgovore na Kirilove polemične spise,[39] a takođe je pozitivno govorio o njemu u svojoj „Crkvenoj istoriji”.[40] Takođe, Teodoritovi spisi su sadržali izraze koji bi se mogli tumačiti u nestorijanskom smislu.[41]

Kada je Teodosija saznao za nesuglasice između Teodorita i Kirila, izdao je ukaz kojim ga je lišio katedre, ali je Teodorit uspio da se pomiri i ukaz nije stupio na snagu.[42] Krajem 447. ili početkom 448, car je naredio episkopu kirskom da ne napušta svoju eparhiju, s obzirom na njegovu sklonost da se miješa u tuđe stvari i ugovara previše sabora. Ubrzo je izdat dekret, kojim je naređeno uništavanje djela „koja nisu u skladu sa pravoslavnom vjerom, koju je iznio sveti sabor svetih otaca u Nikeji i Efesu i blaženoposvećeni Kiril, bivši episkop velikog grada Aleksandrije”. Iako se ime Teodorita nije pominjalo, njegovi spisi bi se lako mogli podvesti pod ovu definiciju.[43] Kada je sazvan Drugi efeski sabor 449, car je naredio Teodoritu da saboru prisustvuje samo ukoliko bude pozvan. Na istom zasjedanju sabora, koji je slučaj Iva Edeskog, čule su se žalbe na Teodorita, zbog čega je Diodor odlučio da svrgne i izopšti episkopa kirskog.[44] Ovu odluku su potvrdili okupljeni episkopi, a potom odbio car, ali je Teodosije ubrzo preminuo. Teodorit se obratio papi zahtjevajući da njegov slučaj razmotri sabor. Pod Markijanom, Teodorit je pušten pod uslovom da konačnu odluku donese Halkdionski sabor.[45]

Izazvavši slučajno iznenađenje, pojavio se na Halkidonskom saboru organizovanom uglavnom zahvaljujući njegovoj inicijativi nakon smrti njegovog rođaka i prijatelja Nestorija, iako je smrt Nestorija pred sabor, kao i smrt Arija u sličnoj situaciji, viđena kao Božija volja da ne dopusti konačno pomirenje Nestorija sa pravoslavnom crkvom, uprkos osudi njegovog protivnik Evtihija. Nakon što je Teodorit, na zahtjev mnogih učesnik Halkidonskog sabora, nevoljno anatemisao Nestorija i njegove stavove, dobio je nazad svoju katedru. Pitanje Teodoritovih spisa nije razmatrano.[46] Otprilike u isto vrijeme, Marije Merkator je ukazao na nestorijanski karakter nekih Teodoritovih spisa. Tada se ponovo prisjećaju Teodorita, kao i u slučaju Teodora i Ive, pod Anastasijem 499. i na početku vladavine Justinijana 533. godine.[47]

Istorijski i dogmatski aspekti problema

uredi

Napomene

uredi
  1. ^ Znaci crkvene organizacije (nezavisna crkvena jerarhija, sopstveno bogosluženje itd.) pojavili su se u Sirijskoj crkvi prije 530. godine.[1]
  2. ^ Danas se termin „monofizit” smatra uvrjedljivim i netačnim, a umjesto njega se koristi riječ „miafizit”.
  3. ^ Kirilova poslanica Nestoriju sa 12 anatematizama.[10]
  4. ^ Dodatni razlog da se patrijarsi carigradski pridružavaju odluk Halkidonskog sabora bio je njegov 28. kanon, koji je obezbjedio prvenstvo carigradske katedre poslije rimske.[15]
  5. ^ Najranija upotreba riječi „Bogorodica” pripisuje se Origenu. Zatim su ga koristili kapadokijci, Jovan Zlatousti, što potvrđuje široku upotrebu na Istoku već u 4. vijeku. Na Zapadu se može pratili još od Tertulijana.[18]
  6. ^ Prema nekim istraživanjima, „Persijanac Marij” je bio rezultat greške ili namjernog izvrtanja činjenica, a pravi adresat ovog pisma bio je Jovan, iguman carigradskog manastira Nespavanih, uticajan u prijestonici.[30]

Reference

uredi
  1. ^ Menze 2008, str. 191—192.
  2. ^ Hefele 1909, str. 6.
  3. ^ Hefele 1909, str. 7.
  4. ^ „Third Pro Oriente Syriac Consultation”. syriacorthodoxresources.org (na jeziku: engleski). Chicago: Syriac Orthodox Resources. 11. 7. 1997. Pristupljeno 30. 12. 2022. 
  5. ^ Brilliantov 2007, str. 390—392.
  6. ^ Brilliantov 2007, str. 401.
  7. ^ Price 2009, str. 1.
  8. ^ Bolotov 1918, str. 326.
  9. ^ Price 2009, str. 2.
  10. ^ Brilliantov 2007, str. 436.
  11. ^ Price 2009, str. 3.
  12. ^ Price 2009, str. 9.
  13. ^ Price 2009, str. 3–4.
  14. ^ Grillmeier & Hainthaler 2013, str. 357.
  15. ^ Bolotov 1918, str. 310.
  16. ^ Price 2009, str. 4–5.
  17. ^ Quasten 1986, str. 401–423.
  18. ^ Pavouris 2001, str. 12.
  19. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 19—20.
  20. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 21.
  21. ^ a b Hefele & Leclerq 1909, str. 8.
  22. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 22.
  23. ^ a b Dobroklonskiй 1880, str. 24.
  24. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 27.
  25. ^ Hefele & Leclerq 1909, str. 9.
  26. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 29.
  27. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 30.
  28. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 36.
  29. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 37—38.
  30. ^ Grillmeier 1995, str. 416.
  31. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 39.
  32. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 42.
  33. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 43; Amann 1946, str. 1880; Brilliantov 2007, str. 375.
  34. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 43; Bolotov 1918, str. 299.
  35. ^ Hefele & Leclerq 1909, str. 12.
  36. ^ Price 2009, str. 76, note 1.
  37. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 51.
  38. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 52—54.
  39. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 54.
  40. ^ Feodorit Kirskiй 1993.
  41. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 55.
  42. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 56.
  43. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 57.
  44. ^ Amann 1946, str. 1881.
  45. ^ Hefele & Leclerq 1909, str. 10.
  46. ^ Bolotov 1918, str. 297.
  47. ^ Dobroklonskiй 1880, str. 59.

Literatura

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Спор_о_три_поглавља&oldid=27013491”