Википедија

Stenovite planine

Stenovite planine (engl. Rocky Mountains) ili kratko Stenjak (engl. Rockies) predstavljaju planinski lanac koji se proteže meridijanskim pravcem duž zapadnih delova Severne Amerike. Pružaju se od severnih delova Britanske Kolumbije (Kanada) na severu do Novog Meksika (SAD) na jugu, u dužini od oko 4.850 km. Najviši vrhovi su Elbert (4.339 m) i Vitni (4.418 m) u SAD i Robson (3.954 m) u Kanadi. Najduže reke koje izviru ispod ovih planina su Kolumbija i Kolorado.

Stenovite planine
Rocky Mountains
Glacijalno jezero Morejn u nacionalnom parku Banf (Alberta, Kanada)
Geografske karakteristike
Najviša tačkaMaunt Elbert
Ndm. visina4.400 m
Dimenzije
Dužina4.800 km
Geografija
Države SAD
 Kanada
MasivKordiljeri
Geologija
Starost stenaprekambrijum, kreda
Mapa Stenovitih planina
Jezero Morejn

Najstariji delovi Stenjaka su metamorfne stene prekambrijske starosti i čine jezgro severnoameričkog kontinenta. Stenovite planine su inicijalno formirane pre oko 80 do 55 miliona godina tokom Laramidne orgeneze, u kojoj su brojne ploče počele da klize ispod Severnoamerička ploče. Ugao subdukcije bio je mali, što je rezultiralo u širokom pojasu planina koje su prostiru duž zapadne Severne Amerike. Od tada, dalja tektonska aktivnost i erozija ledenika skulptirali su Stenovite planine u dramatične vrhove i doline. Na kraju poslednjeg ledenog doba, ljudi su počeli da naseljavaju ovaj planinski opseg. Posle Evropljana, kao što je Aleksandar Makenzi i Amerikanaca, kao što su ekspedicija Luisa i Klarka, započelo je istraživanje ovog planinskog lanca, minerali i krzna su doveli do početne ekonomske eksploatacije planina, mada one nikada nisu postale gusto naseljene.

Veliki deo planinskog područja je zaštićen javnim parkovima i šumskim zemljištima, i popularna je turistička destinacija, posebno za pešačenje, kampovanje, planinarenje, ribolov, lov, planinski biciklizam, skijanje i snoubording.

Klima je umerenokontinentalna i alpska. Na Stenovitim planinama prirodna bogatstva su ugalj, nafta, gvožđe, bakar, cink, olovo, mobilden, mangan, uran, zlato i srebro.

Etimologija uredi

Ime planina je prevod imena američkih indijanaca koje je blisko srodano sa algonkinskim; Kri ime as-sin-wati, je dato u smislu njihovog izgleda: kada su viđene sa prerija, one su izgledale kao stenovita masa. Prvo pominjanje njihovog sadašnjeg imena među Evropljanima je bilo u časopisu Žaka Legarda de Sen Pjera 1752. godine, gde su ih nazivali franc. Montagnes de Roche.[1][2]

Geografija uredi

Vidi još: Geografija Stenovitih planina u Sjedinjenim Državama

Stenovite planine se obično definišu kao masiv koji se prostire od reke Lajard u Britanskoj Kolumbiji do reke Rio Grande u Novom Meksiku. Drugi planinski masivi se prostiru izvan područja ograničenog ovim rekama, uključujući Selvin planine u Jukonu, Bruksov venac u Aljasci, i Sijera Madre u Meksiku, ali oni nisu deo Stenovitih planina, mada su deo Američkih Kordinjera. Definicija Sjedinjenih Država za Stenovite planine obuhvata Kabinetske i Sališke planine u Ajdahu i Montani. Njihovi pandani severno od reke Kutenej, Kolumbijske planine, se smatraju zasebnim sistemom u Kanadi, koji leži zapadno od ogromnog rova Stenovitih planina. On se prostire duž Britanske Kolumbije od njegogih početaka u sredini doline reke Flathed u zapadnoj Montani do južne obale reke Lijard.[3] Širina Stenovitih planine varira od 70—300 mi (110—480 km). Takođe zapadno od rova Stenovitih planina, dalje na sever i nasuprot Maskva lanca na suprotnoj strani rova, su Stikinski masiv i Omineka planine sistema Unutrašnjih planina Britanske Kolumbije. Mala oblast istočno od Prins Džordža u Britanskoj Kolumbiji na istočnoj strani rova, Makgregorov plato, podseća na Stenovite planine ali se smatra delom Unutrašnjeg platoa.

 
Prednji raspon stjenovitih planina u blizini Denvera u Koloradu

Istočna ivica Stenovitih planina se dramatično uzdiže iznad Unutrašnjeg platoa centralne Severne Amerike, čime su obuhvaćene Sangre de Kristo planine Novog Meksika i Kolorada, Frontalni masiv Kolorada, Vind river venac i Big horn planine Vajominga, Absaroka-Bertut venac fronta Stenovitih planina Montane i Klarkov lanac Alberte. U Kanadi geografi definišu tri glavne grupe lanaca: Kontinentalni lanac, Hart lanac i Maskva lanac (zadnja dva su na stranam reke Pis u Kanadi, jedine reke koja se probija kroz Stenovite planine, i kolektivno se nazivaju Severnim Stenovitim planinama). Maskva i Hart lanci zajedno sačinjavaju ono što je poznato kao Severne Stenovite planine (Makenzijeve planine severno od Lajard reke se ponekad smatraju delom Stenovitih planina, mada je to njihova nezvanična dezignacija).

 
Tetoni su naborani podlanac u Vajomingu

Zapadna ivica Stenovitih planina obuhvata lance kao što su Vasač u blizini Solt Lejk Sitija i Biterute duž granice Ajdaha i Montane. Veliki basen i plato reke Kolumbija razdvajaju ove podlance od udaljenih lanaca dalje na zapadu među kojima su Sijera Nevada, Kaskadske planine i Obalske planine. Stenovite planine se ne šire u Jukon ili Aljasku, niti u centralnu Britansku Kolumbiju, gde sistem Stenovitih planina (ali ne Stenovite planine) obuhvataju Kolumbijske planine, čiji se južni kraj smatra delom Stenovitih planina u Sjedinjenim Državama. Sistem Stenovitih planina unutar Sjedinjenih Država je fiziogeografski region Stenovitih planina; sistem Stenovitih planina je poznat u Kanadi kao Istočni sistem.

Stenovite planine su karakteristične po tome što sadrže najviše vrhove u Severnoj Americi. Najviši vrh lanca je Maunt Elbert koji je lociran u Koloradu na 14.440 ft (4.401 m) iznad nivoa mora. Maunt Robson u Britanskoj Kolumbiji, sa 12.972 ft (3.954 m), je najviši vrh Kanadskih Stenovitih planina.

 
Maunt Robson u Britanskoj Kolumbiji.

Kontinentalna divizija Amerike je locirana u Stenovitim planinama i predstavlja liniju na kojoj voda teče bilo ka Atlantskom ili Tihom okeanu. Vrh trostruke divizije u Montani (8.020 ft (2.440 m)) u Glečerskom nacionalnom parku je tako nazvan jer voda koja pada na planinu doseže ne samo Atlantik i Pacifik, nego i zaliv Hadson. Dalje na severu u Alberti, Atabaska i druge reke hrane sliv reke Makenzi, koji se izliva u Boforovo more Arktičkog okeana. Pogledajte reke Stenovitih planina za spisak reka.

Geologija uredi

Vidi još: Geologija Stenovitih planina

Stene u Stenovitim planinama su formirane pre nego pto su planine podignute dejstvom tekstonskih sila. Najstarije stene su prekambriske metamorfne stene koje formiraju osnovu Severno Američkog kontinenta. Takođe je prisutan prekambrijski sedimentarni argilit, koji datira unazad do pre 1,7 milijardi godina. Tokom paleozoika, zapadna Severna Amerika je ležala ispod plitkog mora, koje je deponovalo mnoge kilometre krečnjaka i dolomita.[4]

U južnim Stenovitim planinama, u blizini današnjeg Kolorada, ove drevne stene su poremećene formiranjem planina pre približno 300 Ma, tokom pensilvanijana. Ovaj proces formiranja planina je proizveo drevne Stenovite planine. One su se uglavnom sastojale od prekambrijske metamorfne stene potisnute naviše kroz slojeve krečnjaka nataložene u plitkom moru.[5] Planine su se erodirale tokom kasnog paleozoika i ranog mezozoika, ostavljajući ekstenzivne depozite sedimentne stene.

Tereni su počeli da se sudaraju sa zapadnom ivicom Severne Amerike u misisipijanu (pre približno 350 miliona godina), uzrokujući Antrlersku orogenezu.[6] Tokom 270 miliona godina, efekti sudara ploča su bili fokusirani veoma blizo ivice Severno Američke ploče, daleko na zapadu Stenovitih planina.[6] Tek su pre oko 80 Ma ti efekti počeli da dosežu do Stenovitih planina.[7]

Sadašnje Stenovite planine su se podigle tokom Laramidske orogeneze tokom perioda od pre 80 do 55 Ma.[7] Za Kanadske Stenovite planine, formiranje planina je analogno guranju tepiha na podu od tvrdog drveta:[4] tepih se skuplja i formira nabore (planine). U Kanadi, tereni i subdukcija su noga koja gura tepih, drevne stene su tepih, a Kanadski štit na sredini kontinenta je pod od tvrdog drveta.[4]

Dalje na jug, rast Stenovitih planina u Sjedinjenim Državama je verovatno uzrokovan jednom neobičnom subdukcijom, gde je Faralonska ploča zaronjena pod niskim uglom ispod Severnoameričke ploče. Ovaj niski ugao premestio je fokus topljenja i izgradnje planine mnogo više u unutrašnjost nego što je normalno 200 to 300 mi (300 to 500 km). Pretpostavlja se da je plitki ugao subduktivne ploče znatno povećao trenje i druge interakcije sa gustom kontinentalnom masom iznad nje. Ogroman potisak je nagomilao ploče kore jednu preko druge, stvarajući izuzetno široki i visoki venac Stenovitih planina.[8]

 
Nagnute ploče sedimentarnih stena u Koloradu

Sadašnje južne Stenovite planine su bili istisnute naviše kroz slojeva pensilvanijana i permijanskih sedimentarnih ostataka drevnih Stenovitih planina.[9] Takvi sedimentarni ostaci su obično nagnuti pod oštrim uglovima duž bokova modernog venca; oni su vidljivi na mnogim mestima širom Stenovitih planina, i predominantno su prikazani duž Dakota Hogbeka, jedne formacija ranog krednog peščara koja se prostire duž istočnih obronaka modernih Stenovitih planina.

Neposredno nakon Laramidne orgeneze, Stenovite planine su bile poput Tibeta: visok plato, verovatno 6.000 m (20.000 ft) iznad nivoa mora. Tokom zadnjih 60 miliona godina, erozija je uklonila visoko kamenje, otkrivajući drevne stene ispod njega, i formirajući sadašnji pejzaž Stenovitih planina.[4]

 
Glečeri, kao što je Džeksonov Glečer u Glečerskom nacionalnom parku u Montani, ovde prikazan, su dramatično oblikovali Stenovite planine.

Periodi glacijacije su se javili od pleistocenske epohe (od 1,8 miliona do 70.000 godina) do holocenske epohe (pre manje od 11.000 godina). Ova ledena doba su ostavila svoje tragove na Stenovitim planinama, formirajući široke glečerske zemljišne formacije, kao što su doline u obliku slova „U” i cirkova. Nedavne glacijalne epizode uključivale su glacijaciju Bal jezera koja je započela pre oko 150.000 godina i Pajndejlsku glacijaciju koja je verovatno ostala u punoj glacijaciji do pre 15.000-20.000 godina.[10]

Svi od gore pomenutih geoloških procesa, ostavili su složeni skup stena koje su izložene na površini. Na primer, vulkanski kamen iz perioda paleogena i neogena (pre 66 miliona - 2,6 miliona godina) se javlja na planinama San Huan i drugim oblastima. Milenijumske teške erozije u Vajominškom slivu transformisale su međuplaninske bazene na relativno ravan teren. Tetoni i druga severno-centralna područja sadrže preklopljene i oštećene stene paleozojskog i mezozoičnog doba, nanesene iznad jezgara proterozoičnih i Arhejskih eruptivnih i metamorfičnih stena u opsegu starosti od 1,2 milijarde (npr. tetoni) do više od 3,3 milijardi godina (Bertut planine).[11]

Istorija ljudi na planini uredi

Posle zadnjeg, velikog, ledenog doba, Stenovite planine su nastanili Paleoindijanci, a potom i druga indijanska plemena (Apači, Arapaho, Čejeni, Šošoni i drugi). Paleoindijanci su lovili, sada izumrle vrste, mamute i praistorijske bizone (životinje 20% veće od današnjih bizona) na padinama i u dolinama planina. U Koloradu, duž kontintalnog grebena, postoje kameni zidovi koje su Indijanci sagradili pre 5.400-5.800 godina. Takođe, postoje značajni dokazi, koji upućuju na zaključak da su Indijanci imali značajan uticaj na sisare, loveći ih, i na vegetaciju, kroz namerno izazivanje požara.

Španski istraživač Francisko Vaskez de Koronado, sa grupom vojnika, misionara i robova je sa juga došao na teritoriju Stenovitih planina 1540. godine. Masovnija upotreba konja, metalnog alata, vatrenog oružja, novih bolesti i novih kulture, uticali su na promenu indijanske kulture. Indijanska populacija je isterana iz svojih istorijskih staništa bolestima, ratovima, istrebljivanjem bizona i stalnim napadima na njihovu kulturu. Aleksander Makenzi je postao prvi Evropljanin koji je prešao Stenovite planine 1793.

Ekspedicija Luisa i Klarka (1804—1806), je prva priznata naučna ekspedicija na Stenovite planine. Sakupljeni su uzorci iz oblasti botanike, zoologije i geologije. Veruje se da je upravo ova ekspedicije otvorila put masovnijem prelasku Stenovitih planina.

Planinari su preplavili Stenovite planine od 1720. do 1800, tražeći minerale i krzna, a počele su nicati i otkupne stanice, koje su ujedno služile kao baza za većinu aktivnosti Evropljana u Kanadskim Stenovitim planinama.

Hiljade ljudi prošlo je kroz Stenovite planine duž Oregonske staze početkom 1840-ih.[12] Mormoni su se počeli naseljavati u blizini Velikog slanog jezera 1847.[13] Godine 1859. godine, u blizini Kripl Krika je otkriveno zlato, što je zauvek izmenilo regionalnu ekonomiju Stenovitih planina. Transkontinentalna pruga je završena 1869,[14] a Nacionalni park Jeloustoun je osnovan 1872.[15] Zlato i pruga su drastčno ubrzali naseljavanje, usled čega je predsednik Harison uspostavio nekolicinu šumskih zaštićenih područja 1891-82, a 1905. godine predsednik Teodor Ruzvelt proširio teritoriju zaštićenih šuma, na sada Nacionalni park Stenovitih planina.

Ekonomski razvoj je počeo fokusiran na rudarstvo, šumarstvo, poljoprivredu i rekreaciju, kao i prateće grane koje ih podržavaju.

Industrija i razvoj uredi

Ekonomski resursi Stenovitih planina su raznovrsni i bogati. Minerali pronađeni na Stenovitim planinama uključuju značajne zalihe bakra, cinka, molibdena, olova, srebra , volframa i zlata. Vajominški bazen i nekoliko manjih područja sadrže značajne količine nafte, prirodnog gas i uglja. Za primer može poslužiti rudnik Klimaks, u Koloradu, koji je najveći proizvođač molibdena na svetu. Rudnik zapošljava preko 3.000 radnika. Kanadski najveći rudnici uglja se nalaze u području Stenovitih planina.

Brojni rudnici su u prošlosti remetili ekologiju Stenovitih planina, ali danas se sve više vodi računa o čistoj okolini.

Zemljoradnja i šumarstvo su vodeće grane industrije. Zemljoradnja uključuje i uzgoj stoke, leti u planinskim predelima, a zimi u dolinama.

Slaba naseljenost Stenovitih planina se očituje kroz četiri stanovnika po km² i mali broj gradova sa preko 50 000 stanovnika. Ipak posle 1950. godine nastao je period, od 40 godina, ubrzanog naseljavanja tokom kojeg je procenat stanovništva porastao, od 35% u Montani do 150% u Juti i Koloradu. Populacije nekoliko planinskih gradova i zajednica su udvostručene u poslednjih 40 godina. Džekson Hol u Viomingu se povećao 260%, sa 1.244 na 4.472 stanovnika, za 40 godina.[11]

Turizam uredi

 
Stenovite planine u Koloradu leti
 
Stenovite planine u Koloradu zimi

Lepa priroda i mogućnosti rekreacije na Stenovitim planinama, svake godine privuku milione turista. Glavni jezik na Stenovitim planinama je engleski, mada postoje manja područja u kojima se priča španski ili jezici Indijanaca.

Klima uredi

Klima Steenovitih planina je planinska. Prosečna godišnja temperatura u dolinama Stenovitih planina u Koloradu iznosi 6 °C. Juli je najtopliji mesec sa prosečno 28 °C. U januaru, prosječna mjesečna temperatura je -14 °C, što je najhladniji mesec u regionu. Prosečno bude 360 mm padavina.[16][17] Leta u ovom području Stenovitih planina su topla i suva zbog zapadnog fronta. Prosečne letnje temperature su 15 °C sa 150 mm padavina prosečno. Zime su, obično, vlažne i hladne sa prosečnom temperaturom od -2 °C i padavinama snega od 29 cm prosečno. U proleću prosek temperature je 4 °C, a padavina 107 mm. U jesen temperatura je 7 °C sa 66 mm padavina, prosečno.

Reference uredi

  1. ^ Akrigg & Akrigg 1997, str. 229.
  2. ^ Mardon & Mardon 2010, str. 283.
  3. ^ Cannings 2007, str. 5.
  4. ^ a b v g Gadd, Ben (2008). „Geology of the Rocky Mountains and Columbias” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 20. 4. 2012. g. Pristupljeno 1. 1. 2010. 
  5. ^ Chronic, Halka (1980). Roadside Geology of Colorado. ISBN 978-0-87842-105-3. 
  6. ^ a b Blakely, Ron. „Geologic History of Western US”. Arhivirano iz originala 22. 06. 2010. g. Pristupljeno 15. 09. 2017. 
  7. ^ a b English, Joseph M.; Johnston, Stephen T. (2004). „The Laramide Orogeny: What Were the Driving Forces?” (PDF). International Geology Review. 46 (9): 833838. Bibcode:2004IGRv...46..833E. S2CID 129901811. doi:10.2747/0020-6814.46.9.833. Arhivirano iz originala (PDF) 07. 06. 2011. g. Pristupljeno 11. 01. 2022. 
  8. ^   Ovaj članak sadrži materijal u javnom vlasništvu iz dokumenta United States Geological Survey: „Geologic Provinces of the United States: Rocky Mountains”. Pristupljeno 10. 12. 2006. 
  9. ^ Lindsey, D.A. (2010). „The geologic story of Colorado's Sangre de Cristo Range” (PDF). U.S. Geological Survey. Circular 1349. 
  10. ^ Pierce 1979, str. 190
  11. ^ a b   Ovaj članak sadrži materijal u javnom vlasništvu iz dokumenta United States Geological Survey: T.J. Stohlgren. „Rocky Mountains”. 
  12. ^ „Oregon Trail Interpretive Center”. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 15. 4. 2012. 
  13. ^ „The Mormon Trail”. Pristupljeno 15. 4. 2012. 
  14. ^ „The Transcontinental Railroad”. 2012. Arhivirano iz originala 12. 04. 2012. g. Pristupljeno 15. 4. 2012. 
  15. ^ „Yellowstone National Park”. 4. 4. 2012. Pristupljeno 15. 4. 2012. 
  16. ^ „Southern Rocky Mountains”. Forest Encyclopedia Network. Pristupljeno 22. 8. 2010. 
  17. ^ „Northern Rocky Mountains”. Forest Encyclopedia Network. Arhivirano iz originala 21. 7. 2011. g. Pristupljeno 22. 8. 2010. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Stenovite planine na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Стеновите_планине&oldid=27679998”